Biоgеn elеmеntlаr, biogen elementlarning sinflanishi kimyosi Darsning masqadi: Talabalarga biоgеn elеmеntlаr, biоgеn elеmеntlаrning sinflanishi haqida ma’lumot berish Oybekka shirinliklar juda yoqadi. Shirinliklarni koʻp iste’mol qilishi natijasida u tishlarining tez-tez ogʻrishi, tishning qorayib qolishi kabi salbiy asoratlardan aziyat chekardi. Onasi uning bu ahvolidan havotirlanib, uni stomatolog koʻrigiga olib keldi. Stomatolog bemor shikoyatlarini yaxshilab eshitib, uni tibbiy nazoratdan oʻtkazdi va unga karies kasalligi tashxisini qoʻydi. Shifokor Oybek va uning onasiga karies sabablarini tushuntirdi. Tishlarning eng keng tarqalgan kasalligi – karies. Kariesning mohiyati ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mikroorganizmlar va kislotalarning ta’siri ostida tish toʻqimalari yemirilishi yotadi. Tishning eng mustahkam toʻqimasi emal hisoblanadi. Emal yemirilganda mikroorganizmlar tish ichiga oʻtadi va uni yalligʻlanishiga olib kelishi mumkin. Sogʻlom inson soʻlaginig pH koʻrsatkichi 6.75 ga yaqin. Ovqat qoldiqlari, ayniqsa uglevodli mahsulotlarning mikroorganizmlar bilan parchalanishi natijasida hosil boʻladigan kislotalar pH ni 4.5–5.0 gacha kamaytiradi. Bu sharoitlarda emalni yemirilishi tezlashadi. Kariesning oldini olish uchun tishning mineral toʻqimalarini mustahkamlash kerakdir. Buning uchun tarkibida Ca, F elementlari koʻp boʻlgan mahsulotlar va dori preparatlarini ichishni maslahat berildi. Kariesning oldini olish yoʻllaridan yana biri tish tozalash va taom iste’molidan keyin ogʻiz boʻshligʻini chayishdir. Tishlar parvarishining eng muhim vositasi tish pastalaridir. Tish pastalarining asosiy komponentlari abraziv moddalar – tishlarini mexanik tozalash va silliqlashni ta’minlaydi. Koʻpincha abraziv modda sifatida kalsiy karbonat CaCO3, shuningdek kalsiy fosfatlari Ca3(PO4)2, Ca2P2O7 va polimer natriy metafosfat (NaPO3)n qoʻllanadi. Tishning mineral toʻqimalarini mustahkamlash uchun pastaga ftor birikmalari qoʻshiladii. Ma’lumki, ftor birikmalari ogʻiz boʻshligʻida organik kislotalarni, hosil boʻlishini chaqiradigan bakteriyalar rivojlanishini toʻxtatadi. Hozirgi paytda kariesga qarshi pastalarda fermentlar, ba’zan antibiotiklar qoʻshimcha sifatida ishlatiladi. Pastaga yoqimli ta’m va hidni turli xil moddalar: mentol, yalpiz moylari, chinni gul moylari, ekvaliptol va boshqalar beradi. Biоgеn elеmеntlаr Оdаm оrgаnizmi murаkkаb оchiq tеrmоdinаmik sistеmаdir. Undаgi sоdir boʻlаdigаn biоlоgik jаrаyonlаr oʻzаrо uzviy rаvishdа bоgʻliq hоldа аmаlgа оshаdi. Biokimyoviy jаrаyonlаr mоddаlаr tаrkibigа kirаdigаn elеmеntlаrning vа ulаrni hоsil qilаdigаn kimyoviy bоgʻlаrning tаbiаti, mоlеkulа tuzilishi vа, miqdоrigа bоgʻliq rаvishdа аmаlgа оshаdi. Tirik organizmning normal hayot faoliyati uchun zarur boʻlgan va ularning tanqisligi ba’zi patologik holatlarga olib keladigan, organik va noorganik birikmalar asosini tashkil etuvchi elementlar biogen elementlar deyiladi. Elementlarning biologik ahamiyati ularning fzik-kimyoviy xossalari bilan belgilanadi. Odam organizmidagi turli a’zolar ba’zi elementlarni oʻzida tutib qolib, ma’lum miqdorda toʻplaydi va shu a’zo faoliyati uchun bu elementlar ahamiyatga ega boʻladi. Organizmda biogen elementlar miqdorining kamayishi patologik holat keltirib chiqaradi. Shuning uchun bu elementlarni organizmga kiritish (yoki chiqarib yuborish) tibbiyot fanining muhim masalalaridan hisoblanadi. Hozirgi kunda 118 dan ortiq kimyoviy elementlar ma’lum boʻlib, ulardan 92 tasi tabiatda uchraydi. Bu elementlarning yarmidan koʻpi esa biologik sistemalar tarkibiga kiradi. 18 ta element organizmdagi biologik muhim funksiyalarni bajaradi. Ulardan 6 tasi (H, C, O, P, S, N) oqsillar, nuklein kislotalar tarkibiga kiradi. Kislorod, uglerod, vodorod va azot organizm tana massasining 96% ini tashkil qiladi. Kislorod va vodorod asosan, tananing 55–60% qismini tashkil etuvchi element boʻlib, suv tarkibida boʻladi. Qolgan 12 ta element (Na, K, Ca, Mg, Mn, Fe, Co, Cu, Zn, Mo, Cl, I) organizmning hayot faoliyatida ishtirok etadi. Ulardan 10 ta metall biometallar deb ataladi. Bu elementlar birbiridan atom tuzilishi, kimyoviy xossalari va organizmdagi miqdorlari bilan farqlanadi. 1-rasmda asosiy elementlar, makroelementlar va mikroelementlar keltirilgan. Oʻsimlik va hayvon organizmlari atrof muhitdan turli elementlarni oʻzlashtiradi va oʻzida toʻplaydi. Kimyoviy elementlarning organizmdagi miqdori turlicha boʻlishiga quyidagi omillar ta’sir etadi: • Yer qobigʻida elementning tarqalganligi; • Tabiatdagi birikmalarining agregat holati; • Ularning suvda eruvchanligi. Tirik organizmda tabiatda koʻp uchraydigan elementlar (kislorod, uglerod, vodorod, azot, kalsiy, magniy, natriy, fosfor, oltingugurt, xlor) koʻp miqdorda boʻladi. Biogen elemetlarning sinflanishi Biogen elementlarning sinflanishi quyidagi xususiyatlariga koʻra olib boriladi. Biogen elemetlar elektron tuzilishiga koʻra s-;p-;d- turlarga boʻlinadi: Mikrobiogen elementlar organizmdagi umumiy miqdori 10-3∙10-5% boʻlgan elementlar. Ularga: Mn, Co, Cu, Mo, Zn, F, I va boshqalar kiradi. -ultramikrobiogen elementlar organizmdagi umumiy miqdori 10-5 % dan kam boʻlgan elementlar. Ularga: Au, Se, Bi, Hg va boshqalar kiradi. Hozirda organizmdagi elementlarning kichik miqdorlarini ham aniqlash mumkin. Biogen elementlar tirik organizmdagi hayotiy jarayonlardagi ahamiyatiga koʻra boʻlinadi. V.V. Kovalskiy kimyoviy elementlarni ularning hayot uchun muhimligi jihatidan uch guruhga boʻladi: • Hayot uchun eng zarur elementlar. Ular odam organizmida doimo mavjud. Bunday elementlar fermentlar, gormonlar, vitaminlar tarkibiga kiradi: С, H, N, P, S, Ca, Mg, Na, K, Cl, I, Fe, Mn, Cu, Co, Zn, Mo, V. Bu elementlarning yetishmasligi organizmning faoliyatining buzulishiga olib keladi; • Organzim hayot faoliyatida ahamiyatli boʻlishi mumkin boʻlgan elementlar. Ular odam va hayvon organizmida har doim bor, ularning biologik ahamiyati toʻla oʻrganilgan emas: Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Ce, As, Pb, Ra, Bi, Cd, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, U, Se. Odam va hayvonlar organizmida topilgan, lekin miqdori va biologik ahamiyati aniqlanmagan elementlar: Sc, TI, In, La, Pr, Sm, W, Re, Th va boshqalar. Kobalt mikrobiogen element boʻlib, muhim oqsillar tarkibiga kiradi, qator fermentlarning (karboangidraza, karboksipeptidaza va boshqalar) faoliyatini faollashtiradi. Kobalt saqlagan fermentlar DNK sintezi va aminokislotalar metabolizmida ishtirok etadi. Kobalt va mis birikmalari organizmdagi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining katalizatorlari sifatida temir birikmalaridan keyin ikkinchi oʻrinda turadi. Ular qon hosil boʻlishida ishtirok etadi. Izlanishlar natijasida jigardan qizil qon tanachalarining hosil boʻlishini jadallashtiradigan B12 vitamini ajratib olingan. Kobalt +3 oksidlanish darajasida B12 vitaminining markaziy atomi boʻlib, yangi hosil boʻlayotgan qizil qon tanachalardagi gemoglobin tarkibiga temir ionlarini kirishini oshiradi. Shu sababli kamqonlik kasalliklarda temirli moddalar bilan birgalikda Cu2+ va Co2+ preparatlarini qoʻllash yaxshi natijalar beradi. Kobalt ta’sirida toʻqimalarda yigʻiladigan A, C, K va B guruh vitaminlarining miqdori ortadi, nikotin kislota (vitamin PP), piridoksin (B6) sintezlanishi kuchayadi. Kobalt ta’sirida suyak va ichak fosfatazalari, karboksilaza, arginaza, katalaza va koʻpgina peptidazalar faolligi ortadi, suksinatdegidrogenaza va sitoxromoksidaza fermentlarining faolligi kamayadi. Bu elementning organizmga kam miqdorda tushishi kalsiy va fosfor oʻzlashtirilishining kamayishi va kamqonlikka olib keladi. Uning toʻqimalardagi yetishmovchiligi organizmning turli infeksiyalarga himoya qobiliyatini pasayishiga olib kelishi taxmin qilinadi. Dengiz mahsulotlari va baliq, noʻxot, jigar, sarimsoq piyoz, nok va boshqa oziq- ovqat mahsulotlarida koʻp boʻladi. Bu elementning organizmga kam miqdorda tushishi kalsiy va fosfor oʻzlashtirilishining kamayishi va kamqonlikka olib keladi. Uning toʻqimalardagi yetishmovchiligi organizmning turli infeksiyalarga himoya qobiliyatini pasayishiga olib kelishi taxmin qilinadi. Dengiz mahsulotlari va baliq, noʻxot, jigar, sarimsoq piyoz, nok va boshqa oziq- ovqat mahsulotlarida koʻp boʻladi. Amaliy tavsiyalar: Talabalar tirik organizmning normal hayot faoliyati uchun zarur boʻlgan organik va noorganik birikmalar fizik-kimyoviy xossalari haqida bilim oladilar. Biogen elementlarning sinflanishi va tarqalishini berilgan rasm bo’yicha o’rganadilar.