BIOKIMYO FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI, RIVOJLANISH TARIXI BOSHQA FANLAR BILAN ALOQADORLIGI (Biokimyo fani rivojlanishining qisqacha tarixi, Biologik kimyo fan sifatida, Tabiiy fanlar tizimida biokimyoning tutgan o’rni)

Yuklangan vaqt

2024-05-12

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

9

Faytl hajmi

23,2 KB


ilmiybaza.uz BIOKIMYO FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI, RIVOJLANISH TARIXI BOSHQA FANLAR BILAN ALOQADORLIGI Reja: 1. Biologik kimyo fan sifatida 2. Biokimyo fani rivojlanishining qisqacha tarixi 3 Tabiiy fanlar tizimida biokimyoning tutgan o’rni 4. Biokimyoning zamonaviy yo’nalishlari va rivojlanish istiqbollari. ilmiybaza.uz BIOKIMYO FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI, RIVOJLANISH TARIXI BOSHQA FANLAR BILAN ALOQADORLIGI Reja: 1. Biologik kimyo fan sifatida 2. Biokimyo fani rivojlanishining qisqacha tarixi 3 Tabiiy fanlar tizimida biokimyoning tutgan o’rni 4. Biokimyoning zamonaviy yo’nalishlari va rivojlanish istiqbollari. ilmiybaza.uz 1.1. Biologik kimyo fan sifatida Biologik kimyo – tirik organizmlar tarkibidagi moddalarning kimyoviy tabiati, ularning almashinuvi, shuningdek, bu almashinuv jarayonlarining organlar va to’qimalar faoliyati bilan bog’liqligini o’rganadigan fan. Biokimyo uch qismdan tashkil topgan: statik biokimyo – tirik organizmlarning kimyoviy tarkibini o’rganadigan fan; dinamik biokimyo – tirik organizmdagi modda va energiya almashinuvini o’rganadigan fan; d) funksional biokimyo – turli hayotiy jarayonlarning asosini tashkil qiluvchi kimyoviy o’zgarishlarni hujayra, to’qima, organ va yaxlit organizm miqyosida o’rganadigan fan. Ammo shuni alohida ta‘kidlash lozimki, ushbu bo’limlar o’zaro bir-biri bilan bevosita bog’liq bo’lib, zamonaviy biologik kimyoning u yoki bu qismini tashkil etadi. Hozirgi fan va texnikaning jadal rivojlanish davrida biologik kimyoni tadqiqot obyektlariga ko’ra, tibbiyot biokimyosi, hayvonlar biokimyosi, o’simliklar biokimyosi va mikroorganizmlar biokimyosi kabilarga ajratish mumkin. Shuningdek, ilmiy tadqiqot yo’nalishlariga mos tarzda uning ayrim bo’limlarini texnik biokimyo, evolyutsion biokimyo, kvant biokimyosi, enzimologiya, gormonlar biokimyosi, vitaminlar biokimyosi, oqsillar biokimyosi, lipidlar biokimyosi, nuklein kislotalar biokimyosi va boshqalarga ajratish mumkin. Barcha tirik mavjudotlarda sodir bo’ladigan biokimyoviy jarayonlar bo’yicha umumiylik bo’lishiga qaramay, hayvonlar va o’simlik organizmlarida, ayniqsa, ulardagi moddalar va energiya almashinuvi tavsifida tubdan farqlanuvchi jihatlar mavjud. Modda va energiya almashinuvi yoki metabolizm ‒ tirik tizimlarning yashashi hamda o’z-o’zidan ko’payishi uchun yo’naltirilgan va organizmda sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalarning yig’indisidir. Ma‘lumki, o’simliklar o’z tanasini tuzuvchi murakkab moddalar (uglevodlar, yog’lar, oqsillar)ni suv, karbonat angidrid va minerallardan iborat bo’lgan oddiy moddalardan hosil qiladi va bu ilmiybaza.uz 1.1. Biologik kimyo fan sifatida Biologik kimyo – tirik organizmlar tarkibidagi moddalarning kimyoviy tabiati, ularning almashinuvi, shuningdek, bu almashinuv jarayonlarining organlar va to’qimalar faoliyati bilan bog’liqligini o’rganadigan fan. Biokimyo uch qismdan tashkil topgan: statik biokimyo – tirik organizmlarning kimyoviy tarkibini o’rganadigan fan; dinamik biokimyo – tirik organizmdagi modda va energiya almashinuvini o’rganadigan fan; d) funksional biokimyo – turli hayotiy jarayonlarning asosini tashkil qiluvchi kimyoviy o’zgarishlarni hujayra, to’qima, organ va yaxlit organizm miqyosida o’rganadigan fan. Ammo shuni alohida ta‘kidlash lozimki, ushbu bo’limlar o’zaro bir-biri bilan bevosita bog’liq bo’lib, zamonaviy biologik kimyoning u yoki bu qismini tashkil etadi. Hozirgi fan va texnikaning jadal rivojlanish davrida biologik kimyoni tadqiqot obyektlariga ko’ra, tibbiyot biokimyosi, hayvonlar biokimyosi, o’simliklar biokimyosi va mikroorganizmlar biokimyosi kabilarga ajratish mumkin. Shuningdek, ilmiy tadqiqot yo’nalishlariga mos tarzda uning ayrim bo’limlarini texnik biokimyo, evolyutsion biokimyo, kvant biokimyosi, enzimologiya, gormonlar biokimyosi, vitaminlar biokimyosi, oqsillar biokimyosi, lipidlar biokimyosi, nuklein kislotalar biokimyosi va boshqalarga ajratish mumkin. Barcha tirik mavjudotlarda sodir bo’ladigan biokimyoviy jarayonlar bo’yicha umumiylik bo’lishiga qaramay, hayvonlar va o’simlik organizmlarida, ayniqsa, ulardagi moddalar va energiya almashinuvi tavsifida tubdan farqlanuvchi jihatlar mavjud. Modda va energiya almashinuvi yoki metabolizm ‒ tirik tizimlarning yashashi hamda o’z-o’zidan ko’payishi uchun yo’naltirilgan va organizmda sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalarning yig’indisidir. Ma‘lumki, o’simliklar o’z tanasini tuzuvchi murakkab moddalar (uglevodlar, yog’lar, oqsillar)ni suv, karbonat angidrid va minerallardan iborat bo’lgan oddiy moddalardan hosil qiladi va bu ilmiybaza.uz xildagi sintetik faollik jarayoni uchun kerakli energiyani quyoshdan (fotosintez) oladi. Aksincha, hayvon organizmi faqat suv va mineral komponentlardangina emas, balki tarkibida murakkab organik tabiatli moddalar ‒ oqsillar, yog’lar, uglevodlardan tashkil topgan ozuqalarning ham bo’lishiga muhtoj. Hayvonlarda hayotiy jarayonlarning namoyon bo’lishi va tana tarkibiga kiradigan moddalarning sintezi murakkab organik moddalarning parchalanishi yoki oksidlanishi natijasida ajralib chiqadigan energiya evaziga yuz beradi. Organik modda tabiatli moddalarning yetkazilishi shart bo’lmagan o’simlik dunyosi vakillari autotrof organizmlar jumlasiga kiritilsa, hayvonlar geterotrof organizmlar jumlasiga kiritiladi. Mikroblar orasida modda almashinuvi ham autotrof, ham geterotrof tarzda yuz beradigan turlari uchraydi. Shu bilan birgalikda, mikroblar hayvonlar va o’simliklarda uchramaydigan moddalarning va reaksiyalarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. 1.2. Biokimyo fani rivojlanishining qisqacha tarixi Zamonaviy biokimyo fan sifatida faqat XIX asr oxiri va XX asr bo shlaridashakllana boshladi. Biroq eng qadimgi davrlardanoq odamlar biokimyoviy jarayonlarga asoslangan non pishirish, pishloq tayyorlash, vino va pivo tayyorlash, terini oshlash va boshqa xil texnologik ishlab chiqarish jarayonlarini bilishgan. O’ninchi asrning mutafakkir olimi Abu Ali ibn Sino o’zining mashhur ―Tib qonunlari‖ nomli kitobida ko’plab dorivor moddalar, ularning ta‘sir etish yo’lyo’riqlari haqidagi ma‘lumotlar batafsil tavsiflab berilgan edi. O’rta asrlarda Yevropada alkimyogarlar davrida bu fanga oid dastlabki bilimlar shakllana boshlandi. Lekin alkimyogarlar tomonidan olingan ma‘lumotlarni shu davrda hukm surgan noto’g’ri talqin qilish asosidagi umumlashtirish va tushunchalardan ajratish qiyin edi. Keyinchalik, ya‘ni XVIXVII asrlarga kelib kimyoda yangi yatrokimyo (yunoncha, ―yatros‖ ‒ ―tabib‖, ―hakim‖) yo’nalishi maydonga keldi. Bu yo’nalish vakili nemis vrachtabiatshunosi T.Paratsels bo’lib, u kimyoning meditsina bilan o’zaro bog’liqligi g’oyasini ilgari surdi. U odamlarning hayot faoliyati kimyoviy jarayonlarga asoslanganligini va patologik holatlarning ilmiybaza.uz xildagi sintetik faollik jarayoni uchun kerakli energiyani quyoshdan (fotosintez) oladi. Aksincha, hayvon organizmi faqat suv va mineral komponentlardangina emas, balki tarkibida murakkab organik tabiatli moddalar ‒ oqsillar, yog’lar, uglevodlardan tashkil topgan ozuqalarning ham bo’lishiga muhtoj. Hayvonlarda hayotiy jarayonlarning namoyon bo’lishi va tana tarkibiga kiradigan moddalarning sintezi murakkab organik moddalarning parchalanishi yoki oksidlanishi natijasida ajralib chiqadigan energiya evaziga yuz beradi. Organik modda tabiatli moddalarning yetkazilishi shart bo’lmagan o’simlik dunyosi vakillari autotrof organizmlar jumlasiga kiritilsa, hayvonlar geterotrof organizmlar jumlasiga kiritiladi. Mikroblar orasida modda almashinuvi ham autotrof, ham geterotrof tarzda yuz beradigan turlari uchraydi. Shu bilan birgalikda, mikroblar hayvonlar va o’simliklarda uchramaydigan moddalarning va reaksiyalarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. 1.2. Biokimyo fani rivojlanishining qisqacha tarixi Zamonaviy biokimyo fan sifatida faqat XIX asr oxiri va XX asr bo shlaridashakllana boshladi. Biroq eng qadimgi davrlardanoq odamlar biokimyoviy jarayonlarga asoslangan non pishirish, pishloq tayyorlash, vino va pivo tayyorlash, terini oshlash va boshqa xil texnologik ishlab chiqarish jarayonlarini bilishgan. O’ninchi asrning mutafakkir olimi Abu Ali ibn Sino o’zining mashhur ―Tib qonunlari‖ nomli kitobida ko’plab dorivor moddalar, ularning ta‘sir etish yo’lyo’riqlari haqidagi ma‘lumotlar batafsil tavsiflab berilgan edi. O’rta asrlarda Yevropada alkimyogarlar davrida bu fanga oid dastlabki bilimlar shakllana boshlandi. Lekin alkimyogarlar tomonidan olingan ma‘lumotlarni shu davrda hukm surgan noto’g’ri talqin qilish asosidagi umumlashtirish va tushunchalardan ajratish qiyin edi. Keyinchalik, ya‘ni XVIXVII asrlarga kelib kimyoda yangi yatrokimyo (yunoncha, ―yatros‖ ‒ ―tabib‖, ―hakim‖) yo’nalishi maydonga keldi. Bu yo’nalish vakili nemis vrachtabiatshunosi T.Paratsels bo’lib, u kimyoning meditsina bilan o’zaro bog’liqligi g’oyasini ilgari surdi. U odamlarning hayot faoliyati kimyoviy jarayonlarga asoslanganligini va patologik holatlarning ilmiybaza.uz paydo bo’lishi u yoki bu kimyoviy reaksiyalarning izdan chiqishi bilan bog’liqligini va ularni davolash uchun ba‘zi kimyoviy moddalardan foydalanish kerakligini asosladi. Ammo, yatrokimyogarlar har qanday organizm hayotining asosi hisoblangan biron bir fermentativ reaksiyalarga oid muammoni hal qila olmadilar. XVII-XVIII asrlarda nemis olimi G.Shtall ishlab chiqqan ―flogiston‖ nazariyasi keng e‘tirof etildi. Uning ta‘kidlashicha, organizmlarning hayoti ruh tomonidan boshqariladi, u hayotiy jarayonlarni o’zaro muvofiqligini ta‘minlaydi. Bu nazariyada asosiy fikrlarning xato ekanligiga qaramay, flogiston nazariyasi (yonish jarayonida yonayotgan jismdan og’irlikka ega bo’lmagan moddaning ajralishini izohlashi) fanning rivojlanishida ijobiy rol o’ynadi, chunki bu narsa kimyoda eksperimental yo’nalishni rivojlantirishga sababchi bo’ldi. Ushbu nazariyaning rad etilishi fanda M.V.Lomonosov va A.Lavuazyelar tomonidan materiyaning (moddalar og’irligining) saqlanish qonunini kashf etilishi va tasdiqlanishi bilan bog’liq. Bundan tashqari, A.Lavuazye nafas olishda, shuningdek, organik moddalarning yonishi jarayonida kislorodning yutilishi va karbonat angidridning chiqarilishini isbotlab berdi. Rus olimi K.S.Kirxgof (1814) arpa maysasi ekstrakti kraxmalni shakarga aylanishini ta‘minlovchi fermentativ jarayonni fanga ma‘lum qildi. XIX asrning o’rtalariga kelib boshqa qator fermentlar: so’lak amilazasi, oshqozon shirasi pepsini, oshqozonosti bezi tripsini kabilarning borligi aniqlandi. Bu davrda I.Berselius fermentativ jarayonlarning asosiy xususiyatlarini belgilovchi kataliz va katalizator atamalarni fanga kiritdi. 1839-yilda Y.Libix hayvon va o’simlik organizmlari tarkibida oqsillar, karbonsuvlar va lipidlar uchrashini isbotlab berdi. F.Vyoler 1828-yilda organizmdan tashqarida, ya‘ni laboratoriya sharoitida siydikchilni, 1854-yilda A.Kolbe sirka kislotani, M.Bertlo esa yog’larni, 1861-yilda A.M.Butlerov glyukozani sintez qilishga erishdilar. Bu davrda L.Paster achish (bijg’ish) achitqi faoliyati natijasida sodir bo’ladigan biologik (biokimyoviy) jarayon ekanligini ilmiybaza.uz paydo bo’lishi u yoki bu kimyoviy reaksiyalarning izdan chiqishi bilan bog’liqligini va ularni davolash uchun ba‘zi kimyoviy moddalardan foydalanish kerakligini asosladi. Ammo, yatrokimyogarlar har qanday organizm hayotining asosi hisoblangan biron bir fermentativ reaksiyalarga oid muammoni hal qila olmadilar. XVII-XVIII asrlarda nemis olimi G.Shtall ishlab chiqqan ―flogiston‖ nazariyasi keng e‘tirof etildi. Uning ta‘kidlashicha, organizmlarning hayoti ruh tomonidan boshqariladi, u hayotiy jarayonlarni o’zaro muvofiqligini ta‘minlaydi. Bu nazariyada asosiy fikrlarning xato ekanligiga qaramay, flogiston nazariyasi (yonish jarayonida yonayotgan jismdan og’irlikka ega bo’lmagan moddaning ajralishini izohlashi) fanning rivojlanishida ijobiy rol o’ynadi, chunki bu narsa kimyoda eksperimental yo’nalishni rivojlantirishga sababchi bo’ldi. Ushbu nazariyaning rad etilishi fanda M.V.Lomonosov va A.Lavuazyelar tomonidan materiyaning (moddalar og’irligining) saqlanish qonunini kashf etilishi va tasdiqlanishi bilan bog’liq. Bundan tashqari, A.Lavuazye nafas olishda, shuningdek, organik moddalarning yonishi jarayonida kislorodning yutilishi va karbonat angidridning chiqarilishini isbotlab berdi. Rus olimi K.S.Kirxgof (1814) arpa maysasi ekstrakti kraxmalni shakarga aylanishini ta‘minlovchi fermentativ jarayonni fanga ma‘lum qildi. XIX asrning o’rtalariga kelib boshqa qator fermentlar: so’lak amilazasi, oshqozon shirasi pepsini, oshqozonosti bezi tripsini kabilarning borligi aniqlandi. Bu davrda I.Berselius fermentativ jarayonlarning asosiy xususiyatlarini belgilovchi kataliz va katalizator atamalarni fanga kiritdi. 1839-yilda Y.Libix hayvon va o’simlik organizmlari tarkibida oqsillar, karbonsuvlar va lipidlar uchrashini isbotlab berdi. F.Vyoler 1828-yilda organizmdan tashqarida, ya‘ni laboratoriya sharoitida siydikchilni, 1854-yilda A.Kolbe sirka kislotani, M.Bertlo esa yog’larni, 1861-yilda A.M.Butlerov glyukozani sintez qilishga erishdilar. Bu davrda L.Paster achish (bijg’ish) achitqi faoliyati natijasida sodir bo’ladigan biologik (biokimyoviy) jarayon ekanligini ilmiybaza.uz ko’rsatib berdi. Shuningdek, bu davrdan boshlab oliy o’quv yurtlarida biokimyo alohida fan sifatida fiziologik kimyo nomi bilan o’qitila boshlandi. Rossiyada bu fandan dars bera boshlagan birinchi olim A.I.Xodnev (1847) bo’lib, u darslikning dastlabki muallifi hisoblanadi. Shunday qilib, XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya va Yevropaning oliy o’quv yurtlarida biokimyo tibbiy yoki fizologik kimyo fani sifatida o’qitila boshlandi. Biokimyoning rivojlanishiga rus olimi A.Y.Danilevskiy juda katta hissa qo’shdi, u oqsillarning tuzilishini tadqiq qilar ekan, oqsillarning polipeptid nazariyasining asosiy mohiyatini tushuntirishga oid gipoteza yaratdi. XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning birinchi yarmida faoliyat ko’rsatgan buyuk nemis kimyogari E.Fisherning (1852-1919) ilmiy ishlari biokimyoning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. U A.Y.Danilevskiyning oqsillarning tuzilishini polipeptid nazariyasi haqidagi gipotezasini amaliy jihatdan to’liq isbotlab berdi. E.Fisher oqsillar tarkibiga kiradigan, ya‘ni proteinogen aminokislotalarni kimyoviy tuzilishini, xossalarini to’liq o’rgandi. Bundan tashqari E.Fisher karbonsuvlarni, ayniqsa, monosaxaridlarning tuzilishi fermentlar ishtirokida o’zgarishlarga duch kelishini tadqiq qildi. XX asrning boshlarida K.A.Timiryazov o’z tadqiqotlarida fotosintez va o’simliklarning mineral oziqlanishi masalalarini chuqur o’rgandi. Akademik N.Bax o’zining ilmiy faoliyati davomida asosiy e‘tiborni biokimyoning muhim muammolaridan biri ‒ nafas olish jarayonlari biokimyosini o’rganishga qaratdi. Shunday qilib, yigirmanchi asrning boshlari barcha rivojlangan mamlakatlarda biokimyoga oid bir qator fundamental tadqiqotlar olib borildi. Xususan, bu o’rinda rus olimlaridan V.I.Palladin, A.I.Oparin, S.P.Kostichev, D.N.Pryanishnikov, V.S.Gulevichlarning tadqiqotlari alohida e‘tiborga sazovordir. Xorij olimlari orasida NAD (nikotinamid adenin dinukleotid) kofermentini ajratib olgan A.Garden va V.Iongni, yog’ kislotalarning beta oksidlanishini kashf etgan F.Knoopni ta‘kidlab o’tish lozim. O’tgan asrning 20- 30-yillarda O.Varburgning nafas olish fermentlari (sitoxrom oksidazalari, flavinli degidrogenazalari va boshqalar)ni ajratish va o’rganish bo’yicha amalga ilmiybaza.uz ko’rsatib berdi. Shuningdek, bu davrdan boshlab oliy o’quv yurtlarida biokimyo alohida fan sifatida fiziologik kimyo nomi bilan o’qitila boshlandi. Rossiyada bu fandan dars bera boshlagan birinchi olim A.I.Xodnev (1847) bo’lib, u darslikning dastlabki muallifi hisoblanadi. Shunday qilib, XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya va Yevropaning oliy o’quv yurtlarida biokimyo tibbiy yoki fizologik kimyo fani sifatida o’qitila boshlandi. Biokimyoning rivojlanishiga rus olimi A.Y.Danilevskiy juda katta hissa qo’shdi, u oqsillarning tuzilishini tadqiq qilar ekan, oqsillarning polipeptid nazariyasining asosiy mohiyatini tushuntirishga oid gipoteza yaratdi. XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning birinchi yarmida faoliyat ko’rsatgan buyuk nemis kimyogari E.Fisherning (1852-1919) ilmiy ishlari biokimyoning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. U A.Y.Danilevskiyning oqsillarning tuzilishini polipeptid nazariyasi haqidagi gipotezasini amaliy jihatdan to’liq isbotlab berdi. E.Fisher oqsillar tarkibiga kiradigan, ya‘ni proteinogen aminokislotalarni kimyoviy tuzilishini, xossalarini to’liq o’rgandi. Bundan tashqari E.Fisher karbonsuvlarni, ayniqsa, monosaxaridlarning tuzilishi fermentlar ishtirokida o’zgarishlarga duch kelishini tadqiq qildi. XX asrning boshlarida K.A.Timiryazov o’z tadqiqotlarida fotosintez va o’simliklarning mineral oziqlanishi masalalarini chuqur o’rgandi. Akademik N.Bax o’zining ilmiy faoliyati davomida asosiy e‘tiborni biokimyoning muhim muammolaridan biri ‒ nafas olish jarayonlari biokimyosini o’rganishga qaratdi. Shunday qilib, yigirmanchi asrning boshlari barcha rivojlangan mamlakatlarda biokimyoga oid bir qator fundamental tadqiqotlar olib borildi. Xususan, bu o’rinda rus olimlaridan V.I.Palladin, A.I.Oparin, S.P.Kostichev, D.N.Pryanishnikov, V.S.Gulevichlarning tadqiqotlari alohida e‘tiborga sazovordir. Xorij olimlari orasida NAD (nikotinamid adenin dinukleotid) kofermentini ajratib olgan A.Garden va V.Iongni, yog’ kislotalarning beta oksidlanishini kashf etgan F.Knoopni ta‘kidlab o’tish lozim. O’tgan asrning 20- 30-yillarda O.Varburgning nafas olish fermentlari (sitoxrom oksidazalari, flavinli degidrogenazalari va boshqalar)ni ajratish va o’rganish bo’yicha amalga ilmiybaza.uz oshirilgan tadqiqotlar alohida ahamiyatga ega. 1933-yilda G.Krebs ornitin sikli orqali siydikchilni sintezlanishini va 1937-yilda uch karbon kislotalar siklini fanga ma‘lum qildi. A.Engelgard fosforillanish va oksidlanish jarayonlari o’rtasida uzviy bog’lanish borligini va A.E.Braunshteyn va M.G.Krismanlar transaminlanish reaksiyasini aniqladi. 1953-yilda D.Uotson va F.Kriklar DNK ning ikki tomonlama spiral modelini taklif qilishdi. Biokimyoning keyingi rivojlanishi fanning ushbu sohasini boyitgan yirik kashfiyotlar bilan birgalikda yuz berdi. Bunga proteinlar kimyosiga oid tadqiqotlar, nuklein kislotalarni o’rganish, ba‘zi fermentlar va gormonlarning sintezlanishi, membranalarning tuzilishi va xususiyatlarini o’rganish kabilarni kiritish mumkin. Shuningdek, biologiyaning biotexnologiya, ayrim kasalliklarning biokimyoviy mexanizmlarini o’rganish, immunokimyo kabi tarmoqlari jadal rivojlanish yo’liga kirdi. Bu sohalarda samarali tadqiqot olib borgan rus olimlaridan A.N.Belozerskiy, A.S.Spirin, A.A.Bayev, Y.A.Ovchinnikov va A.E.Braunshteynlarni, uzoq xorijdagi olimlardan F.Senger, M.Nirenberg, S.Ochoa, G.Koran, P.Mitchell, R.Merifeld va boshqalarni keltirib o’tish mumkin. Biologik kimyo rivojiga O’zbekiston Respublikasi olimlari ham salmoqli hissa qo’shdilar. Dunyo miqyosida mashhur biokimyogar sifatida tanilgan Y.X.To’raqulov O’zbekiston FA qoshidagi Biokimyo ilmiy tekshirish instituti va ilmiy maktabining asoschisi sanaladi va uning bu sohadagi xizmatlari alohida e‘tiborga loyiqdir. Bu buyuk olimning oqsillar va gormonlar, ayniqsa, qalqonsimon bez gormonlariga tegishli tadqiqotlarining natijalari Davlat mukofoti bilan taqdirlangan. O’zbek akademiklari O.S.Sodiqov, A.P.Ibragimov, T.S.Soatovlar ham biorganik kimyo va biokimyoning rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shdilar. Prof. L.N.Lapin va prof. M.A.Rishlar rahbarligida yaratilgan Samarqand biokimyogarlar maktabi tomonidan makro va mikroelementlarning hayotiy jarayonlardagi roli, taqsimlanishi bo’yicha biogeokimyoviy hududiy vohalarga bo’linishi, ularning organizmlardagi tanqislik va oshiqcha miqdordaligini tavsifiga oid keng qamrovli tadqiqotlar olib borildi. ilmiybaza.uz oshirilgan tadqiqotlar alohida ahamiyatga ega. 1933-yilda G.Krebs ornitin sikli orqali siydikchilni sintezlanishini va 1937-yilda uch karbon kislotalar siklini fanga ma‘lum qildi. A.Engelgard fosforillanish va oksidlanish jarayonlari o’rtasida uzviy bog’lanish borligini va A.E.Braunshteyn va M.G.Krismanlar transaminlanish reaksiyasini aniqladi. 1953-yilda D.Uotson va F.Kriklar DNK ning ikki tomonlama spiral modelini taklif qilishdi. Biokimyoning keyingi rivojlanishi fanning ushbu sohasini boyitgan yirik kashfiyotlar bilan birgalikda yuz berdi. Bunga proteinlar kimyosiga oid tadqiqotlar, nuklein kislotalarni o’rganish, ba‘zi fermentlar va gormonlarning sintezlanishi, membranalarning tuzilishi va xususiyatlarini o’rganish kabilarni kiritish mumkin. Shuningdek, biologiyaning biotexnologiya, ayrim kasalliklarning biokimyoviy mexanizmlarini o’rganish, immunokimyo kabi tarmoqlari jadal rivojlanish yo’liga kirdi. Bu sohalarda samarali tadqiqot olib borgan rus olimlaridan A.N.Belozerskiy, A.S.Spirin, A.A.Bayev, Y.A.Ovchinnikov va A.E.Braunshteynlarni, uzoq xorijdagi olimlardan F.Senger, M.Nirenberg, S.Ochoa, G.Koran, P.Mitchell, R.Merifeld va boshqalarni keltirib o’tish mumkin. Biologik kimyo rivojiga O’zbekiston Respublikasi olimlari ham salmoqli hissa qo’shdilar. Dunyo miqyosida mashhur biokimyogar sifatida tanilgan Y.X.To’raqulov O’zbekiston FA qoshidagi Biokimyo ilmiy tekshirish instituti va ilmiy maktabining asoschisi sanaladi va uning bu sohadagi xizmatlari alohida e‘tiborga loyiqdir. Bu buyuk olimning oqsillar va gormonlar, ayniqsa, qalqonsimon bez gormonlariga tegishli tadqiqotlarining natijalari Davlat mukofoti bilan taqdirlangan. O’zbek akademiklari O.S.Sodiqov, A.P.Ibragimov, T.S.Soatovlar ham biorganik kimyo va biokimyoning rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shdilar. Prof. L.N.Lapin va prof. M.A.Rishlar rahbarligida yaratilgan Samarqand biokimyogarlar maktabi tomonidan makro va mikroelementlarning hayotiy jarayonlardagi roli, taqsimlanishi bo’yicha biogeokimyoviy hududiy vohalarga bo’linishi, ularning organizmlardagi tanqislik va oshiqcha miqdordaligini tavsifiga oid keng qamrovli tadqiqotlar olib borildi. ilmiybaza.uz 1.3 Tabiiy fanlar tizimida biokimyoning tutgan o’rni Biologik kimyo barcha tabiiy va gumanitar fanlar bilan uzviy bog’langan fan hisoblanadi. Barcha fanlar singari, biologik kimyo ham o’zining rivojlanish tarixiga ega, uning rivojlanishi yuqorida qayd etilganidek, ilk davr ‒ Uyg’onish davridan boshlanib, keyinchalik esa fiziologiyaning bir tarmog’i sifatida shakllanib kelayotgan davri va nihoyat, uchinchi ‒ mustaqil fanga aylanib, insoniyat ortdirgan barcha bilimlarning zamonaviy yutuqlarini mujassamlashtirgandan hozirgi kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Biokimyo va fiziologiyaning bir-biri bilan chambarchas bog’liqligi ko’plab yirik tadqiqotchilarning ishlarida o’z aksini topgan. Asta-sekin biologik bilimlarning yig’ila borishi munosabati bilan biokimyo fiziologiyaning yetakchi tarmoqlaridan biriga aylandi va keyinchalik tamoman mustaqil va biologik tizim fanlaridan biri sifatida ajralib chiqdi. Biokimyo organik kimyo bilan chambarchas bog’liq. Biokimyogarlar o’z tadqiqotlarida tirik organizmlardan moddalarni ajratib oladilar, ularni tozalaydilar, tozalik (gomogen) holatini va xususiyatlarini aniqlaydilar, tuzilishi va kimyoviy tarkibini o’rganadilar, zarurat bo’lganda bu moddalarni sintezlaydilar. Shu darajagacha yetib kelgunga qadar organik kimyogarning va biokimyogarning tadqiqot uslublari bir xil. Lekin bundan keyin organik kimyogarning tadqiqoti nihoyasiga yetsa, biokimyogarning tadqiqotini eng muhim va qiziqarli tomoni ‒ tirik organizmarning umumiy metabolizmidagi ushbu birikmalarning o’zgarishi, ularning hayotidagi rolini o’rganish kabi tadqiqotlar boshlanadi. Yildan-yilga biokimyoning fizik va kolloid kimyo bilan aloqasi kengayib bormoqda. So’nggi yillarda fizik-kimyoviy va fizikaviy usullar biokimyoviy tadqiqotlar ko’lamining faollashuviga olib keldi. Bu uslublar jumlasiga: xromatografiya, elektroforez, rentgen-strukturaviy tahlillar, spektroskopiya, elektron paramagnitik rezonans (EPR), yadro magnit rezonansi (YMR) va nishonlangan atomlardan foydalanish usuli va h.k.lar kiradi. Matematikaning biokimyo bilan aloqadorlik jihati, unga matematik modellash uslubining keng joriy etilishi bilan bog’liq bo’lib, bunda biokimyoviy jarayonlarning bevosita va bilvosita tartibda sodir bo’lishi va ushbu jarayonlarning boshqarilishi hamda ularning boshqarilish mexanizmlarini ko’rib chiqilishi bilan izohlanadi. ilmiybaza.uz 1.3 Tabiiy fanlar tizimida biokimyoning tutgan o’rni Biologik kimyo barcha tabiiy va gumanitar fanlar bilan uzviy bog’langan fan hisoblanadi. Barcha fanlar singari, biologik kimyo ham o’zining rivojlanish tarixiga ega, uning rivojlanishi yuqorida qayd etilganidek, ilk davr ‒ Uyg’onish davridan boshlanib, keyinchalik esa fiziologiyaning bir tarmog’i sifatida shakllanib kelayotgan davri va nihoyat, uchinchi ‒ mustaqil fanga aylanib, insoniyat ortdirgan barcha bilimlarning zamonaviy yutuqlarini mujassamlashtirgandan hozirgi kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Biokimyo va fiziologiyaning bir-biri bilan chambarchas bog’liqligi ko’plab yirik tadqiqotchilarning ishlarida o’z aksini topgan. Asta-sekin biologik bilimlarning yig’ila borishi munosabati bilan biokimyo fiziologiyaning yetakchi tarmoqlaridan biriga aylandi va keyinchalik tamoman mustaqil va biologik tizim fanlaridan biri sifatida ajralib chiqdi. Biokimyo organik kimyo bilan chambarchas bog’liq. Biokimyogarlar o’z tadqiqotlarida tirik organizmlardan moddalarni ajratib oladilar, ularni tozalaydilar, tozalik (gomogen) holatini va xususiyatlarini aniqlaydilar, tuzilishi va kimyoviy tarkibini o’rganadilar, zarurat bo’lganda bu moddalarni sintezlaydilar. Shu darajagacha yetib kelgunga qadar organik kimyogarning va biokimyogarning tadqiqot uslublari bir xil. Lekin bundan keyin organik kimyogarning tadqiqoti nihoyasiga yetsa, biokimyogarning tadqiqotini eng muhim va qiziqarli tomoni ‒ tirik organizmarning umumiy metabolizmidagi ushbu birikmalarning o’zgarishi, ularning hayotidagi rolini o’rganish kabi tadqiqotlar boshlanadi. Yildan-yilga biokimyoning fizik va kolloid kimyo bilan aloqasi kengayib bormoqda. So’nggi yillarda fizik-kimyoviy va fizikaviy usullar biokimyoviy tadqiqotlar ko’lamining faollashuviga olib keldi. Bu uslublar jumlasiga: xromatografiya, elektroforez, rentgen-strukturaviy tahlillar, spektroskopiya, elektron paramagnitik rezonans (EPR), yadro magnit rezonansi (YMR) va nishonlangan atomlardan foydalanish usuli va h.k.lar kiradi. Matematikaning biokimyo bilan aloqadorlik jihati, unga matematik modellash uslubining keng joriy etilishi bilan bog’liq bo’lib, bunda biokimyoviy jarayonlarning bevosita va bilvosita tartibda sodir bo’lishi va ushbu jarayonlarning boshqarilishi hamda ularning boshqarilish mexanizmlarini ko’rib chiqilishi bilan izohlanadi. ilmiybaza.uz Materiallarni mustahkamlash uchun savollar: 1. ―Biokimyo‖ fanining predmeti va vazifalari qanday? 2. Biokimyo bo’limlari qanday ta‘riflarga ega? 3. Biokimyo qanday rivojlanish tarixiga ega? 4. Qadimda yashagan ota-bobolarimiz qanday biokimyoviy jarayonlardan foydalanish ko’nikmalariga ega bo’lishgan? 5. Biokimyo rivojlanishining alkimyo va yatrokimyo davri qanday ahamiyatga ega? 6. Flogiston nazariyasining kimyo fani rivojiga ta‘siri qanday bo’lgan? 7. Moddalar og’irligining saqlanish qonuni kashf qilinishi qanday ahamiyatga ega bo’ldi? 8. Biologik kimyoning shakllanishida sifat jihatidan yangi bosqich deb qaysi davrni aytish mumkin? 9. Biologik kimyoning zamonaviy rivojlanishi sifatida nimalarni ko’rsatish mumkin? 10. Biokimyoning boshqa tabiiy fanlar bilan aloqadorlik jihatlari nimada? 11. Biokimyoning gumanitar fanlar bilan qanday aloqadorligi bor? 12. Tibbiyotni rivojlantirishda biokimyo qanday ahamiyatga ega? 13. Qishloq xo’jaligini rivojlantirishda biokimyoning ahamiyati qanday? 14. Genetik muhandisligini rivojlanishida biokimyo qanday ahamiyatga ega? 15. Biokimyo rivojlanishining asosiy yo’nalishlari qaysilar? 16. Biokimyoning rivojlanish istiqbollari qanday? ilmiybaza.uz Materiallarni mustahkamlash uchun savollar: 1. ―Biokimyo‖ fanining predmeti va vazifalari qanday? 2. Biokimyo bo’limlari qanday ta‘riflarga ega? 3. Biokimyo qanday rivojlanish tarixiga ega? 4. Qadimda yashagan ota-bobolarimiz qanday biokimyoviy jarayonlardan foydalanish ko’nikmalariga ega bo’lishgan? 5. Biokimyo rivojlanishining alkimyo va yatrokimyo davri qanday ahamiyatga ega? 6. Flogiston nazariyasining kimyo fani rivojiga ta‘siri qanday bo’lgan? 7. Moddalar og’irligining saqlanish qonuni kashf qilinishi qanday ahamiyatga ega bo’ldi? 8. Biologik kimyoning shakllanishida sifat jihatidan yangi bosqich deb qaysi davrni aytish mumkin? 9. Biologik kimyoning zamonaviy rivojlanishi sifatida nimalarni ko’rsatish mumkin? 10. Biokimyoning boshqa tabiiy fanlar bilan aloqadorlik jihatlari nimada? 11. Biokimyoning gumanitar fanlar bilan qanday aloqadorligi bor? 12. Tibbiyotni rivojlantirishda biokimyo qanday ahamiyatga ega? 13. Qishloq xo’jaligini rivojlantirishda biokimyoning ahamiyati qanday? 14. Genetik muhandisligini rivojlanishida biokimyo qanday ahamiyatga ega? 15. Biokimyo rivojlanishining asosiy yo’nalishlari qaysilar? 16. Biokimyoning rivojlanish istiqbollari qanday? ilmiybaza.uz ilmiybaza.uz