BIOLOGIK FAOL BIRIKMALAR: VITAMINLAR KLASSIFIKATSIYASI VA ULARNING TUZILISHI, FUNKSIYASI (Vitaminlarning tasnifi va nomenklaturasi, Yog'da eruvchi vitaminlar)

Yuklangan vaqt

2024-05-12

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

206,1 KB


Ilmiybaza.uz BIOLOGIK FAOL BIRIKMALAR: VITAMINLAR KLASSIFIKATSIYASI VA ULARNING TUZILISHI, FUNKSIYASI Reja: 1. Vitaminlarning umumiy tavsifi 2. Vitaminlarning tasnifi va nomenklaturasi 3. Yog’da eruvchi vitaminlar 4.Suvda eruvchi vitaminlar, ularning tuzilishi, xossalari va biologik roli Ilmiybaza.uz BIOLOGIK FAOL BIRIKMALAR: VITAMINLAR KLASSIFIKATSIYASI VA ULARNING TUZILISHI, FUNKSIYASI Reja: 1. Vitaminlarning umumiy tavsifi 2. Vitaminlarning tasnifi va nomenklaturasi 3. Yog’da eruvchi vitaminlar 4.Suvda eruvchi vitaminlar, ularning tuzilishi, xossalari va biologik roli Ilmiybaza.uz Vitaminlarning umumiy tavsifi Vitaminlar - odamlarda amaliy jihatdan deyarli sintezlanmaydigan, biroq minimal dozalarda (mg yoki hattoki mkg) fermentlar faolligida ishtirok etish orqali kuchli biologik ta‘sir ko’rsatadigan past molekulyar moddalar hisoblanadi, xususan, ular fermentlarning tarkibida koferment sifatida uchraydi. Vitaminlarning asosiy manbalari oziq-ovqat mahsulotlari hisoblanadi, shuningdek, ular mikroorganizmlar tomonidan ham sintezlanadi. Shuning uchun odamning vitaminlarga bo’lgan ehtiyoji oziq-ovqat hisobiga, keyingi paytda esa sun‘iy ravishda sintez qilingan dori – vitaminlar evaziga ham ta‘minlanadi. Shu bilan birgalikda, ba‘zi vitaminlar odam organizmida provitamin deb nomlangan boshqa oraliq mahsulotlardan ham hosil bo’lishi mumkin. Xususan, PP vitaminini sintezlanishi uchun kerakli dastlabki mahsulot triptofan aminokislotasi bo’lsa, D3 vitamininiki esa xolesterin va 7- degidroxolesterol hisoblanadi. Vitaminlar haqidagi ta‘limotning rivojlanish tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi va ularning tanqisligi tufayli kelib chiqadigan kasalliklarni o’rganish bilan bog’liq. Bunday kasalliklar uzoq vaqtlardan beri ma‘lum edi. ―Shabko’rlik‖ ‒ tungi ko’rlik haqida ma‘lumotlar qadim-qadimdan ma‘lum. Dengizchilarning uzoq muddatli ekspeditsiyalarini ofati singa kasali bo’lib, Lotin Amerikasi, Ispaniya, Ruminiyalarda, pellagra kasalligining, Yaponiyada, Indoneziyada, Janubiy Sharqiy Osiyoda beri-beri kasalligining paydo bo’lishi yuzlab va minglab odamlarning hayotiga zomin bo’ldi va ―ko’p insonlarning yostig’ini quritgan‖ haqiqiy epidemiya xavfini tug’dirdi. Vitaminlarni o’rganishni ilk bor rus shifokori N.I.Lunin boshlab bergan bo’lib, u 1888-yilda uzoq muddatli tajribalar asosida hayvon organizmining normal o’sishi va rivojlanishi uchun oqsillar, yog’lar, karbonsuvlar, minerallar va suvdan tashqari, hanuzgacha noma‘lum bo’lib kelayotgan qandaydir boshqa moddalar ham zarurligini isbotlagan edi. Ozuqa tarkibida bu moddalarning bo’lmasligi hayvonning o’limiga olib keladi. Yava orolida ishlagan gollandiyalik shifokor Eykman (1896) shuni aniqladiki, orolning mahalliy aholisi orasida kepagidan tozalangan guruch iste‘mol qilish beri- Ilmiybaza.uz Vitaminlarning umumiy tavsifi Vitaminlar - odamlarda amaliy jihatdan deyarli sintezlanmaydigan, biroq minimal dozalarda (mg yoki hattoki mkg) fermentlar faolligida ishtirok etish orqali kuchli biologik ta‘sir ko’rsatadigan past molekulyar moddalar hisoblanadi, xususan, ular fermentlarning tarkibida koferment sifatida uchraydi. Vitaminlarning asosiy manbalari oziq-ovqat mahsulotlari hisoblanadi, shuningdek, ular mikroorganizmlar tomonidan ham sintezlanadi. Shuning uchun odamning vitaminlarga bo’lgan ehtiyoji oziq-ovqat hisobiga, keyingi paytda esa sun‘iy ravishda sintez qilingan dori – vitaminlar evaziga ham ta‘minlanadi. Shu bilan birgalikda, ba‘zi vitaminlar odam organizmida provitamin deb nomlangan boshqa oraliq mahsulotlardan ham hosil bo’lishi mumkin. Xususan, PP vitaminini sintezlanishi uchun kerakli dastlabki mahsulot triptofan aminokislotasi bo’lsa, D3 vitamininiki esa xolesterin va 7- degidroxolesterol hisoblanadi. Vitaminlar haqidagi ta‘limotning rivojlanish tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi va ularning tanqisligi tufayli kelib chiqadigan kasalliklarni o’rganish bilan bog’liq. Bunday kasalliklar uzoq vaqtlardan beri ma‘lum edi. ―Shabko’rlik‖ ‒ tungi ko’rlik haqida ma‘lumotlar qadim-qadimdan ma‘lum. Dengizchilarning uzoq muddatli ekspeditsiyalarini ofati singa kasali bo’lib, Lotin Amerikasi, Ispaniya, Ruminiyalarda, pellagra kasalligining, Yaponiyada, Indoneziyada, Janubiy Sharqiy Osiyoda beri-beri kasalligining paydo bo’lishi yuzlab va minglab odamlarning hayotiga zomin bo’ldi va ―ko’p insonlarning yostig’ini quritgan‖ haqiqiy epidemiya xavfini tug’dirdi. Vitaminlarni o’rganishni ilk bor rus shifokori N.I.Lunin boshlab bergan bo’lib, u 1888-yilda uzoq muddatli tajribalar asosida hayvon organizmining normal o’sishi va rivojlanishi uchun oqsillar, yog’lar, karbonsuvlar, minerallar va suvdan tashqari, hanuzgacha noma‘lum bo’lib kelayotgan qandaydir boshqa moddalar ham zarurligini isbotlagan edi. Ozuqa tarkibida bu moddalarning bo’lmasligi hayvonning o’limiga olib keladi. Yava orolida ishlagan gollandiyalik shifokor Eykman (1896) shuni aniqladiki, orolning mahalliy aholisi orasida kepagidan tozalangan guruch iste‘mol qilish beri- Ilmiybaza.uz beri kasalligi chalinganligi, kepakli guruch iste‘mol qilganlarda bu kasallik bo’lmasligini kuzatdi. U tovuqlarni xuddi shu xildagi tozalangan kepaksiz guruch bilan oziqlantirish yo’li bilan tajriba o’tkazganda, tovuqlarda ham shu kasallik alomatlari paydo bo’lganini kuzatdi. Eykman tovuqlarga guruch kepagi suvini qo’shib berib bu kasallikni davolashga erishdi. 1912-yilda polshalik olim K.Funk birinchi bo’lib, guruch kepagidan beri-beri kasalligini davolovchi, tarkibida amin guruhi bo’lgan moddani toza holda ajratib oldi. U bu moddani ―vitamin‖ (lotincha, ―vita‖ – ―hayot‖) deb nomladi va uning ulkan ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib berdi. Hozirgi kunda ko’plab vitaminlar mavjudligi aniqlangan, ularning tuzilishi, biologik funksiyalari va xossalari yaxshi o’rganilgan. Vitaminlarni o’rganadigan biokimyoning bo’limi ―Vitaminologiya‖ yoki ―Vitaminlar biokimyosi‖ deb nomlandi va bugungi kunda mustaqil fan sifatida shakllandi. Organizmda u yoki bu vitaminning to’liq bo’lmasligi ‒ avitavminozga sababchi bo’ladi, u har bir vitamin uchun o’ziga xos alomatlar orqali namoyon bo’ladi. Ko’pincha qisman vitamin yetishmasligi – gipovitaminoz holatlari uchraydi, ular birlamchi va ikkilamchi bo’lishi mumkin yoki ular ekzogen yoki endogen omillarga bog’liq bo’ladi. Birlamchi gipovitaminoz yoki avitaminoz bevosita ovqat mahsulotlari tarkibida u yoki bu vitaminni yetarli darajada bo’lmasligi yoki umuman bo’lmasligi natijasida kelib chiqadigan, ya‘ni ekzogen omillar bilan bog’liq bo’ladi. Ikkilamchi gipovitaminoz yoki avitaminoz ‒ endogen omillar bilan bog’liq bo’lib, ular qator yuqumli, surunkali kasalliklar, so’rilish jarayonlarining buzilishi natijasida kelib chiqadi. Endogen omillar tufayli kelib chiqadigan gipo- va avitaminozlar quyidagi sabablarga ko’ra paydo bo’lishi mumkin: - ma‘lum fiziologik holatlar tufayli ma‘lum vitaminlarga bo’lgan ehtiyojning oshishi. Masalan, homiladorlik paytida, laktatsiya davrida, tirotoksikoz va boshqalar; - ichakdagi mikroflorani rivojlanishi, ya‘ni yuqumli jarayonlar paytida ba‘zi vitaminlarning parchalanib ketishi; Ilmiybaza.uz beri kasalligi chalinganligi, kepakli guruch iste‘mol qilganlarda bu kasallik bo’lmasligini kuzatdi. U tovuqlarni xuddi shu xildagi tozalangan kepaksiz guruch bilan oziqlantirish yo’li bilan tajriba o’tkazganda, tovuqlarda ham shu kasallik alomatlari paydo bo’lganini kuzatdi. Eykman tovuqlarga guruch kepagi suvini qo’shib berib bu kasallikni davolashga erishdi. 1912-yilda polshalik olim K.Funk birinchi bo’lib, guruch kepagidan beri-beri kasalligini davolovchi, tarkibida amin guruhi bo’lgan moddani toza holda ajratib oldi. U bu moddani ―vitamin‖ (lotincha, ―vita‖ – ―hayot‖) deb nomladi va uning ulkan ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib berdi. Hozirgi kunda ko’plab vitaminlar mavjudligi aniqlangan, ularning tuzilishi, biologik funksiyalari va xossalari yaxshi o’rganilgan. Vitaminlarni o’rganadigan biokimyoning bo’limi ―Vitaminologiya‖ yoki ―Vitaminlar biokimyosi‖ deb nomlandi va bugungi kunda mustaqil fan sifatida shakllandi. Organizmda u yoki bu vitaminning to’liq bo’lmasligi ‒ avitavminozga sababchi bo’ladi, u har bir vitamin uchun o’ziga xos alomatlar orqali namoyon bo’ladi. Ko’pincha qisman vitamin yetishmasligi – gipovitaminoz holatlari uchraydi, ular birlamchi va ikkilamchi bo’lishi mumkin yoki ular ekzogen yoki endogen omillarga bog’liq bo’ladi. Birlamchi gipovitaminoz yoki avitaminoz bevosita ovqat mahsulotlari tarkibida u yoki bu vitaminni yetarli darajada bo’lmasligi yoki umuman bo’lmasligi natijasida kelib chiqadigan, ya‘ni ekzogen omillar bilan bog’liq bo’ladi. Ikkilamchi gipovitaminoz yoki avitaminoz ‒ endogen omillar bilan bog’liq bo’lib, ular qator yuqumli, surunkali kasalliklar, so’rilish jarayonlarining buzilishi natijasida kelib chiqadi. Endogen omillar tufayli kelib chiqadigan gipo- va avitaminozlar quyidagi sabablarga ko’ra paydo bo’lishi mumkin: - ma‘lum fiziologik holatlar tufayli ma‘lum vitaminlarga bo’lgan ehtiyojning oshishi. Masalan, homiladorlik paytida, laktatsiya davrida, tirotoksikoz va boshqalar; - ichakdagi mikroflorani rivojlanishi, ya‘ni yuqumli jarayonlar paytida ba‘zi vitaminlarning parchalanib ketishi; Ilmiybaza.uz - ichakning sekretor va motor funksiyalari izdan chiqishi tufayli ba‘zi vitaminlarning so’rilishini susayishi; - jigar, oshqozonosti bezi kasalliklari tufayli o’t sekretsiyasini to’xtatishi bilan bog’liq holda ba‘zi yog’da eruvchi vitaminlarning so’rilishini tormozlanishi. Gipovitaminoz yoki avitaminoz sabablarini aniqlash shifokorlar va veterinarlar uchun katta amaliy ahamiyatga ega. Vitaminlarni haddan tashqari ko’p iste‘mol qilish, yog’da eruvchi vitaminlar uchun xos bo’lgan gipervitaminozni keltirib chiqaradi. Ular organizmda yig’ilishi tufayli, toksik ta‘sir ko’rsatish xususiyatiga ega bo’ladi. Ma‘lumki, vitaminlar bioaktiv moddalar hisoblanadi va biologik obyektlar tarkibida juda oz miqdorda uchraydi. Shuning uchun ularni aniqlash maqsadida fizik-kimyoviy va biologik usullardan foydalaniladi. Ko’pgina vitaminlar qator kimyoviy birikmalar bilan ta‘sirlashganda o’ziga xos ranga bo’yaladi va rang jadalligi tadqiq qilinuvchi aralashma tarkibidagi vitaminning konsentratsiyaga to’g’ri proporsional bo’ladi. Shuning uchun vitaminlarni fotoelektrokolorimetrik usulda aniqlash mumkin, masalan, B1 vitamini ‒ diazoreaktiv va boshqalar yordamida aniqlanadi. Bu uslublar yordamida oziq-ovqat tarkibidagi yoki odam va hayvonlarning organlari va to’qimalaridagi u yoki bu vitaminni ham sifatiy, ham miqdoriy ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin bo’ladi. Ba‘zi vitaminlar optik nurlarni spektrning ma‘lum qismi chegarasidagina yutish qobiliyatiga ega. Xususan, A vitamini spektrning 328-330 nm chegarasida o’ziga xos maxsus yutish diapozoniga ega. Yutish koeffitsiyentini spektrofotometrik yo’l bilan o’lchash asosida tekshirilayotgan obyekt tarkibidagi ushbu vitaminning miqdoriy ko’rsatkichini aniqlash mumkin bo’ladi. B1, B2 va boshqa vitaminlarni aniqlashda flurometrik usullardan foydalaniladi. C vitamini aniqlash uchun titrlash usullaridan ham foydalaniladi, buning uchun 2,6-diklorofenolindofenol reaktividan foydalaniladi. Biologik usullar organizm uchun minimal miqdorda kerak bo’ladigan vitamin miqdorini aniqlashga asoslangan bo’lib, u faqat yetishmaydigan muayyan vitaminni Ilmiybaza.uz - ichakning sekretor va motor funksiyalari izdan chiqishi tufayli ba‘zi vitaminlarning so’rilishini susayishi; - jigar, oshqozonosti bezi kasalliklari tufayli o’t sekretsiyasini to’xtatishi bilan bog’liq holda ba‘zi yog’da eruvchi vitaminlarning so’rilishini tormozlanishi. Gipovitaminoz yoki avitaminoz sabablarini aniqlash shifokorlar va veterinarlar uchun katta amaliy ahamiyatga ega. Vitaminlarni haddan tashqari ko’p iste‘mol qilish, yog’da eruvchi vitaminlar uchun xos bo’lgan gipervitaminozni keltirib chiqaradi. Ular organizmda yig’ilishi tufayli, toksik ta‘sir ko’rsatish xususiyatiga ega bo’ladi. Ma‘lumki, vitaminlar bioaktiv moddalar hisoblanadi va biologik obyektlar tarkibida juda oz miqdorda uchraydi. Shuning uchun ularni aniqlash maqsadida fizik-kimyoviy va biologik usullardan foydalaniladi. Ko’pgina vitaminlar qator kimyoviy birikmalar bilan ta‘sirlashganda o’ziga xos ranga bo’yaladi va rang jadalligi tadqiq qilinuvchi aralashma tarkibidagi vitaminning konsentratsiyaga to’g’ri proporsional bo’ladi. Shuning uchun vitaminlarni fotoelektrokolorimetrik usulda aniqlash mumkin, masalan, B1 vitamini ‒ diazoreaktiv va boshqalar yordamida aniqlanadi. Bu uslublar yordamida oziq-ovqat tarkibidagi yoki odam va hayvonlarning organlari va to’qimalaridagi u yoki bu vitaminni ham sifatiy, ham miqdoriy ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin bo’ladi. Ba‘zi vitaminlar optik nurlarni spektrning ma‘lum qismi chegarasidagina yutish qobiliyatiga ega. Xususan, A vitamini spektrning 328-330 nm chegarasida o’ziga xos maxsus yutish diapozoniga ega. Yutish koeffitsiyentini spektrofotometrik yo’l bilan o’lchash asosida tekshirilayotgan obyekt tarkibidagi ushbu vitaminning miqdoriy ko’rsatkichini aniqlash mumkin bo’ladi. B1, B2 va boshqa vitaminlarni aniqlashda flurometrik usullardan foydalaniladi. C vitamini aniqlash uchun titrlash usullaridan ham foydalaniladi, buning uchun 2,6-diklorofenolindofenol reaktividan foydalaniladi. Biologik usullar organizm uchun minimal miqdorda kerak bo’ladigan vitamin miqdorini aniqlashga asoslangan bo’lib, u faqat yetishmaydigan muayyan vitaminni Ilmiybaza.uz ovqat tarkibiga sun‘iy ravishda qo’shilganda, hayvonni vitamin etishmasligini oldini oladi yoki uni rivoj topgan kasallikdan davolaydi. Bunda vitaminning miqdorini shartli birlik (―kaptar‖, ―kalamush‖ birligi) sifatida qabul qilinadi. Bundan tashqari, vitaminlarning miqdori, odatda milligram, mikrogram, xalqaro birliklarda XB lar tarzida ham ifodalanadi. Vitaminlarning tasnifi va nomenklaturasi 1956-yilda Xalqaro kimyoviy nomenklatura qabul qilindi, unga ko’ra vitaminlar quyidagicha guruhlarga bo’linadi: 1. Yog’da eriydigan vitaminlar. Bularga: A, D, E va K vitaminlari kiradi. 2. Suvda eriydigan vitaminlar. Bu vitaminlarga: B1, B2, B6, B12, PP, Bs B3, H, C va P lar kiradi. 3. Vitaminga o’xshash birikmalar. Bunga quyidagilar kiradi: xolin, orot, lipoy, pangam, para-aminobenzoy kislotalar, ubixinon (KoQ), inozit, karnitin, linol, linolen va araxidon kislotalar. Vitaminlar, odatda, lotin alifbosidagi boshlang’ich harflar bilan belgilanadi. Ba‘zi vitaminlar, harf belgilari bilan birga, kimyoviy nomga ega. Masalan, S vitamini askorbin kislotasi, B1 vitamini ‒ tiamin, A vitamini ‒ retinol, B6 vitamini ‒ piridoksin, B12 vitamini ‒ sianokobalamin va boshqalar deyiladi. Shuningdek, ularni ta‘sir etish mexanizmiga bog’liq holda nomlanadi. Masalan, C vitamini ‒ antisinga, B1 vitamini antinevretik, A vitamini antikseroftalmik, B6 vitamini antidermatik, B12 vitamini antianemik vitaminlar deb yuritiladi. Yog’da eruvchi vitaminlar Yog’da eruvchi vitaminlar kiruvchi har bir guruh vitaminlar kimyoviy tuzilish jihatidan bir-biriga yaqin va bir xil biologik ta‘sirga ega bo’lgan qator birikmalarni o’z ichiga oladi. Masalan, A guruhi vitaminlari A1 va A2 dan; E guruhi vitamini 4 ta vitamindan, D guruhi vitaminlari esa 10 tadan vitamindan tashkil topadi. Barcha yog’da eruvchi vitaminlarga xos narsa, ularning ichakdan so’rilishi faqat yog’ Ilmiybaza.uz ovqat tarkibiga sun‘iy ravishda qo’shilganda, hayvonni vitamin etishmasligini oldini oladi yoki uni rivoj topgan kasallikdan davolaydi. Bunda vitaminning miqdorini shartli birlik (―kaptar‖, ―kalamush‖ birligi) sifatida qabul qilinadi. Bundan tashqari, vitaminlarning miqdori, odatda milligram, mikrogram, xalqaro birliklarda XB lar tarzida ham ifodalanadi. Vitaminlarning tasnifi va nomenklaturasi 1956-yilda Xalqaro kimyoviy nomenklatura qabul qilindi, unga ko’ra vitaminlar quyidagicha guruhlarga bo’linadi: 1. Yog’da eriydigan vitaminlar. Bularga: A, D, E va K vitaminlari kiradi. 2. Suvda eriydigan vitaminlar. Bu vitaminlarga: B1, B2, B6, B12, PP, Bs B3, H, C va P lar kiradi. 3. Vitaminga o’xshash birikmalar. Bunga quyidagilar kiradi: xolin, orot, lipoy, pangam, para-aminobenzoy kislotalar, ubixinon (KoQ), inozit, karnitin, linol, linolen va araxidon kislotalar. Vitaminlar, odatda, lotin alifbosidagi boshlang’ich harflar bilan belgilanadi. Ba‘zi vitaminlar, harf belgilari bilan birga, kimyoviy nomga ega. Masalan, S vitamini askorbin kislotasi, B1 vitamini ‒ tiamin, A vitamini ‒ retinol, B6 vitamini ‒ piridoksin, B12 vitamini ‒ sianokobalamin va boshqalar deyiladi. Shuningdek, ularni ta‘sir etish mexanizmiga bog’liq holda nomlanadi. Masalan, C vitamini ‒ antisinga, B1 vitamini antinevretik, A vitamini antikseroftalmik, B6 vitamini antidermatik, B12 vitamini antianemik vitaminlar deb yuritiladi. Yog’da eruvchi vitaminlar Yog’da eruvchi vitaminlar kiruvchi har bir guruh vitaminlar kimyoviy tuzilish jihatidan bir-biriga yaqin va bir xil biologik ta‘sirga ega bo’lgan qator birikmalarni o’z ichiga oladi. Masalan, A guruhi vitaminlari A1 va A2 dan; E guruhi vitamini 4 ta vitamindan, D guruhi vitaminlari esa 10 tadan vitamindan tashkil topadi. Barcha yog’da eruvchi vitaminlarga xos narsa, ularning ichakdan so’rilishi faqat yog’ Ilmiybaza.uz ishtirokida yuz beradi, shuningdek, organizmda ba‘zan ko’p miqdorda yig’ilishi tufayli ularning gipervitaminoz holatlari kelib chiqishi mumkin. A vitamini (retinol, antikseroftalmik vitamin) A vitamini XX asrning boshlarida sabzavot va mevalardan o’simliklar pigmentlari ‒ karotinlarni ajratib olish jarayonida ochilgan. Keyinchalik, karotinlar A guruhi vitaminlarining dastlabki mahsulotlari (provitaminlari) ekanligi ma‘lum bo’ldi. A vitamini spirt (retinol) va aldegid (retinal) va kislota (retinon kislota) shakllarida uchraydi. A1 vitamini (retinol) ning tuzilishi quyidagicha: A1 vitamini (retinol) A2 vitamini A1 vitaminidan β-ionon halqasida qo’shimcha qo’sh bog’lanish mavjudligi bilan farq qiladi: A2 vitamini A guruhi vitaminlari yog’lar va yog’ni erituvchi eritmalar: atseton, benzol, efir, xloroform va boshqalarda yaxshi eriydi. Organizmda ular maxsus fermentlar ishtirokida osonlik bilan oksidlanib, tegishli sis- va trans-aldegidlarni hosil qiladi. Ilmiybaza.uz ishtirokida yuz beradi, shuningdek, organizmda ba‘zan ko’p miqdorda yig’ilishi tufayli ularning gipervitaminoz holatlari kelib chiqishi mumkin. A vitamini (retinol, antikseroftalmik vitamin) A vitamini XX asrning boshlarida sabzavot va mevalardan o’simliklar pigmentlari ‒ karotinlarni ajratib olish jarayonida ochilgan. Keyinchalik, karotinlar A guruhi vitaminlarining dastlabki mahsulotlari (provitaminlari) ekanligi ma‘lum bo’ldi. A vitamini spirt (retinol) va aldegid (retinal) va kislota (retinon kislota) shakllarida uchraydi. A1 vitamini (retinol) ning tuzilishi quyidagicha: A1 vitamini (retinol) A2 vitamini A1 vitaminidan β-ionon halqasida qo’shimcha qo’sh bog’lanish mavjudligi bilan farq qiladi: A2 vitamini A guruhi vitaminlari yog’lar va yog’ni erituvchi eritmalar: atseton, benzol, efir, xloroform va boshqalarda yaxshi eriydi. Organizmda ular maxsus fermentlar ishtirokida osonlik bilan oksidlanib, tegishli sis- va trans-aldegidlarni hosil qiladi. Ilmiybaza.uz Bundan tashqari, A1 va A2 vitaminlari, ikkalasi ham sis va trans shakllarda uchraydi va aldegid guruhi mavjudligi sababli retinal deb nomlanadi. Quyida A1 vitaminining sis- va trans- shakllari formulalari (sis- va transretinal) keltirilgan: A vitamini och sariq rangli kristall moddadir. Kislorodsiz sharoitda A vitaminini 120-130° gacha qizdirish mumkin, bunda uning kimyoviy va biologik xossalari o’zgarmaydi. Kislorod ishtirokida A vitamin parchalanib ketadi. A vitamini bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlarini va bu vitamin preparatlarini saqlashda uning bu xususiyatini e‘tiborga olish lozim bo’ladi. A vitamini organizmning jigarida sirka yoki palmitin kislotasining barqaror murakkab efiri shaklida zaxira tarzida saqlanishi mumkin. Organizmda A guruhi vitaminlari eng muhim va xilmaxil funksiyalarni bajaradi. Ularning asosiy ta‘siri epitelial to’qimalarining me‘yoriy holatini ta‘minlash va uning keratinizatsiyasini oldini olishdan iboratdir. Ular shuningdek, oqsil va nuklein kislotalarning almashinuvida, qator gormonlarni, jumladan, oshqozonosti bezi gormoni ‒ insulinning faollashuvida, organizmda kechadigan oksidlanish jarayonlarida ham ishtirok etadi. A guruhi vitaminlari ko’rish jarayonlariga ta‘sir qiladi, uning mexanizmi quyidagicha. Ko’rish gavhari ‒ rodopsin tarkibiga opsin oqsili va nooqsil qismi ‒ A vitaminining aldegidi retinal Ilmiybaza.uz Bundan tashqari, A1 va A2 vitaminlari, ikkalasi ham sis va trans shakllarda uchraydi va aldegid guruhi mavjudligi sababli retinal deb nomlanadi. Quyida A1 vitaminining sis- va trans- shakllari formulalari (sis- va transretinal) keltirilgan: A vitamini och sariq rangli kristall moddadir. Kislorodsiz sharoitda A vitaminini 120-130° gacha qizdirish mumkin, bunda uning kimyoviy va biologik xossalari o’zgarmaydi. Kislorod ishtirokida A vitamin parchalanib ketadi. A vitamini bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlarini va bu vitamin preparatlarini saqlashda uning bu xususiyatini e‘tiborga olish lozim bo’ladi. A vitamini organizmning jigarida sirka yoki palmitin kislotasining barqaror murakkab efiri shaklida zaxira tarzida saqlanishi mumkin. Organizmda A guruhi vitaminlari eng muhim va xilmaxil funksiyalarni bajaradi. Ularning asosiy ta‘siri epitelial to’qimalarining me‘yoriy holatini ta‘minlash va uning keratinizatsiyasini oldini olishdan iboratdir. Ular shuningdek, oqsil va nuklein kislotalarning almashinuvida, qator gormonlarni, jumladan, oshqozonosti bezi gormoni ‒ insulinning faollashuvida, organizmda kechadigan oksidlanish jarayonlarida ham ishtirok etadi. A guruhi vitaminlari ko’rish jarayonlariga ta‘sir qiladi, uning mexanizmi quyidagicha. Ko’rish gavhari ‒ rodopsin tarkibiga opsin oqsili va nooqsil qismi ‒ A vitaminining aldegidi retinal Ilmiybaza.uz kiradi. Yorug’likda rodopsin tarkibiy qismlargacha parchalanib, opsin va retinalni hosil qiladi, ular qaytarilish natijasida yana A vitaminiga aylanadi. A vitaminining retinalga teskari izomerizatsiyasi jarayoni faqat jigarda sodir bo’ladi, bu yerda jarayonni katalizlashda ishtirok etadigan maxsus fermentlar mavjud. A vitamini yetishmaganda ko’rish sikli izdan chiqadi, ya‘ni retinal va opsindan rodopsinning resintezi sodir bo’lmaydi. A vitamini gipovitaminozida gemeralopiya (tungi ko’rlik, shabko’rlik) yuz beradi, ya‘ni qorong’ilikda ko’zning ko’rish qobiliyati yo’qoladi. Gipervitaminoz A uni ortiqcha iste‘mol qilganda paydo bo’ladi, chunki u tanada yig’ilishi mumkin. So’nggi paytlarda gipervitaminoz bolalarda tez-tez uchraydigan bo’lib qoldi, chunki A vitaminining sintetik preparatlarini berish tufayli ularning organizmdagi miqdorini suni‘y oshirib yuborish holatlari uchrab turadi. Uning klinik ko’rinishlari ko’ngil aynish, qusish, soch to’kilishi va suyaklarning tez-tez sinib turishi orqali namoyon bo’ladi. Gipervitaminozning oldini olish uchun to’g’ri ovqatlanish va A vitaminini iste‘molini jiddiy nazorat qilish lozim. A vitaminining manbalari sariyog’, tuxum sarig’i, dengiz hayvonlarining jigari va baliq hisoblanadi. O’simlik mahsulotlari (sabzavot, mevalar) karotinlarga boy bo’lib, ularning parchalanishi natijasida organizmda A vitamini hosil bo’ladi. Tabiatda karotinning uchta izomeri (α-, β- va γ-karotinlar) mavjud bo’lib, ular odam va hayvonlar organizmida A vitaminiga aylanishi mumkin. β-karotin gidrolizida, uning bir molekulasidan ikki molekula A vitamini molekulasi hosil bo’ladi: Vitamin A1 (retinol) Ilmiybaza.uz kiradi. Yorug’likda rodopsin tarkibiy qismlargacha parchalanib, opsin va retinalni hosil qiladi, ular qaytarilish natijasida yana A vitaminiga aylanadi. A vitaminining retinalga teskari izomerizatsiyasi jarayoni faqat jigarda sodir bo’ladi, bu yerda jarayonni katalizlashda ishtirok etadigan maxsus fermentlar mavjud. A vitamini yetishmaganda ko’rish sikli izdan chiqadi, ya‘ni retinal va opsindan rodopsinning resintezi sodir bo’lmaydi. A vitamini gipovitaminozida gemeralopiya (tungi ko’rlik, shabko’rlik) yuz beradi, ya‘ni qorong’ilikda ko’zning ko’rish qobiliyati yo’qoladi. Gipervitaminoz A uni ortiqcha iste‘mol qilganda paydo bo’ladi, chunki u tanada yig’ilishi mumkin. So’nggi paytlarda gipervitaminoz bolalarda tez-tez uchraydigan bo’lib qoldi, chunki A vitaminining sintetik preparatlarini berish tufayli ularning organizmdagi miqdorini suni‘y oshirib yuborish holatlari uchrab turadi. Uning klinik ko’rinishlari ko’ngil aynish, qusish, soch to’kilishi va suyaklarning tez-tez sinib turishi orqali namoyon bo’ladi. Gipervitaminozning oldini olish uchun to’g’ri ovqatlanish va A vitaminini iste‘molini jiddiy nazorat qilish lozim. A vitaminining manbalari sariyog’, tuxum sarig’i, dengiz hayvonlarining jigari va baliq hisoblanadi. O’simlik mahsulotlari (sabzavot, mevalar) karotinlarga boy bo’lib, ularning parchalanishi natijasida organizmda A vitamini hosil bo’ladi. Tabiatda karotinning uchta izomeri (α-, β- va γ-karotinlar) mavjud bo’lib, ular odam va hayvonlar organizmida A vitaminiga aylanishi mumkin. β-karotin gidrolizida, uning bir molekulasidan ikki molekula A vitamini molekulasi hosil bo’ladi: Vitamin A1 (retinol) Ilmiybaza.uz α- va γ-karotinlarning gidroliziga kelsak, ulardan bir A vitamini molekulasi hosil bo’ladi. Voyaga yetgan kishining bir kungi A vitaminiga bo’lgan ehtiyoji 1,52,5 mgni, karotin bo’yicha esa -3-5 mgni tashkil qiladi. D vitamini (kalsiferol, antiraxitik vitamin) 1650-yilda ingliz shifokori Glisson birinchi bo’lib, suyak skeletining o’zida shikastlanish bilan bog’liq bo’lgan bolalar kasalligini tasvirlab berdi, bu ingliz kasalligi yoki raxit deb nomlandi. Raxit ‒ bu ijtimoiy kasallik hisoblanadi. To’yib ovqatlanmaslik, quyosh nuri kamdan kam tushadigan qorong’i va nam uylarda aholining zich yashashi, raxitning kelib chiqishini asosiy sababidir. Katta yoshdagi odamlarda osteomalatsiya-suyaklarning dekalsifikatsiyasi va suyak to’qimasining shakllanishini izdan chiqishi bilan bog’liq kasallik paydo bo’ladi. D vitamini kimyoviy tuzilishi va biologik faolligi jihatidan farqlanuvchi bir necha xil birikmalar shaklida uchraydi. Tabiiy mahsulotlar tarkibida, asosan, D2 va D3 provitaminlari, o’zaro mos holda ergosterol va xolesterinlar bo’ladi. 1924-yilda A.Gess va M.Vaynshtok va ulardan bexabar holda G.Stinbok o’simlik yog’laridan ultrabinafsha nur ta‘sirida bolalarda uchraydigan raxitni oldini oladigan faol dorivor moddani ajratib oldilar. Bu preparatning faol asosi keyinchalik sterin bo’lib chiqdi va D1 vitamini deb nomlandi. Keyinchalik, A.Vindaus xamirturushdan olingan ergosterolni ultrabinafsha nur ta‘sirida xuddi shu xildagi samaraga ega bo’lgan faol modda ajratib olgan bo’lib, uni D2 vitamini deb nomlandi. Darhaqiqat, odamning terisida D2 vitamini quyidagi reaksiyaga muvofiq ultrabinafsha nur ta‘sirida 7- degidroxolesterindan hosil bo’ladi: UB Ilmiybaza.uz α- va γ-karotinlarning gidroliziga kelsak, ulardan bir A vitamini molekulasi hosil bo’ladi. Voyaga yetgan kishining bir kungi A vitaminiga bo’lgan ehtiyoji 1,52,5 mgni, karotin bo’yicha esa -3-5 mgni tashkil qiladi. D vitamini (kalsiferol, antiraxitik vitamin) 1650-yilda ingliz shifokori Glisson birinchi bo’lib, suyak skeletining o’zida shikastlanish bilan bog’liq bo’lgan bolalar kasalligini tasvirlab berdi, bu ingliz kasalligi yoki raxit deb nomlandi. Raxit ‒ bu ijtimoiy kasallik hisoblanadi. To’yib ovqatlanmaslik, quyosh nuri kamdan kam tushadigan qorong’i va nam uylarda aholining zich yashashi, raxitning kelib chiqishini asosiy sababidir. Katta yoshdagi odamlarda osteomalatsiya-suyaklarning dekalsifikatsiyasi va suyak to’qimasining shakllanishini izdan chiqishi bilan bog’liq kasallik paydo bo’ladi. D vitamini kimyoviy tuzilishi va biologik faolligi jihatidan farqlanuvchi bir necha xil birikmalar shaklida uchraydi. Tabiiy mahsulotlar tarkibida, asosan, D2 va D3 provitaminlari, o’zaro mos holda ergosterol va xolesterinlar bo’ladi. 1924-yilda A.Gess va M.Vaynshtok va ulardan bexabar holda G.Stinbok o’simlik yog’laridan ultrabinafsha nur ta‘sirida bolalarda uchraydigan raxitni oldini oladigan faol dorivor moddani ajratib oldilar. Bu preparatning faol asosi keyinchalik sterin bo’lib chiqdi va D1 vitamini deb nomlandi. Keyinchalik, A.Vindaus xamirturushdan olingan ergosterolni ultrabinafsha nur ta‘sirida xuddi shu xildagi samaraga ega bo’lgan faol modda ajratib olgan bo’lib, uni D2 vitamini deb nomlandi. Darhaqiqat, odamning terisida D2 vitamini quyidagi reaksiyaga muvofiq ultrabinafsha nur ta‘sirida 7- degidroxolesterindan hosil bo’ladi: UB Ilmiybaza.uz Ergosterin Vitamin D2 (ergokalsiferol) D vitaminlari guruhiga kiruvchi barcha moddalar orasida D2 va D3 vitaminlarining biologik faolligi eng yuqoridir. D2 va D3 vitaminlari rangsiz kristall moddalar bo’lib, 115-117o C gacha qizdirilganda suyuqlikka aylanadi. D vitamini biologik roli kalsiyning ichakdan so’rilishini, fosfor-kalsiy almashinuvini va ossifikatsiya jarayonlarini boshqarilishini, tog’ay to’qimasini mineralizatsiyasini, fosfor va aminokislotalarning buyraklarda reabsorbsiyalanishi (qaytadan so’rilishi)ni ta‘minlashdan iboratdir. Avitaminoz barcha organlar va to’qimalarda kalsiy va fosforning kamayishi bilan tavsiflanadi. Agar qonda kalsiyning me‘yoriy miqdori 9- 11 mg %, fosfor esa, 5-7 mg % bo’lsa, raxitga chalinganda bu ko’rsatkichlar 2-3 baravarga kamayadi. Raxitning rivojlanishi ichakdan kalsiyning so’rilishini izdan chiqishi asosida yuz beradi. Qondagi kalsiy miqdorining pasayishi qalqonoldi bezi gormoni‒paratgormonning faollashuviga olib keladi. Bu gormon suyaklardagi kalsiyni harakatchan qilib qo’yadi, shuningdek, buyraklarda fosforning qaytadan so’rilish jarayonlarini susaytiradi, bu esa fosforning siydik bilan ko’p miqdorda chiqarilishiga olib keladi. Qondagi fosfor yetishmasligi uni suyaklardan yuvilishi evaziga to’ldiriladi. Jarayonni ishqoriy fosfataza katalizlaydi, uning faolligi raxit kasalligida 1,5-4 birlikdan 180 birlik darajasigacha oshib ketadi. Kasal bolaning qorni osilib qoladi. Bolada hayajonlanish, qaltiroq paydo bo’ladi. Bolalar uchun D vitaminining kunlik me‘yori o’rtacha 10-15 mkg ni, kattalar uchun 20-25 mkg ni tashkil qiladi. D vitamini manbalari sifatida sarig’ yog’, tuxum sarig’i, baliq yog’i xizmat qiladi. Ilmiybaza.uz Ergosterin Vitamin D2 (ergokalsiferol) D vitaminlari guruhiga kiruvchi barcha moddalar orasida D2 va D3 vitaminlarining biologik faolligi eng yuqoridir. D2 va D3 vitaminlari rangsiz kristall moddalar bo’lib, 115-117o C gacha qizdirilganda suyuqlikka aylanadi. D vitamini biologik roli kalsiyning ichakdan so’rilishini, fosfor-kalsiy almashinuvini va ossifikatsiya jarayonlarini boshqarilishini, tog’ay to’qimasini mineralizatsiyasini, fosfor va aminokislotalarning buyraklarda reabsorbsiyalanishi (qaytadan so’rilishi)ni ta‘minlashdan iboratdir. Avitaminoz barcha organlar va to’qimalarda kalsiy va fosforning kamayishi bilan tavsiflanadi. Agar qonda kalsiyning me‘yoriy miqdori 9- 11 mg %, fosfor esa, 5-7 mg % bo’lsa, raxitga chalinganda bu ko’rsatkichlar 2-3 baravarga kamayadi. Raxitning rivojlanishi ichakdan kalsiyning so’rilishini izdan chiqishi asosida yuz beradi. Qondagi kalsiy miqdorining pasayishi qalqonoldi bezi gormoni‒paratgormonning faollashuviga olib keladi. Bu gormon suyaklardagi kalsiyni harakatchan qilib qo’yadi, shuningdek, buyraklarda fosforning qaytadan so’rilish jarayonlarini susaytiradi, bu esa fosforning siydik bilan ko’p miqdorda chiqarilishiga olib keladi. Qondagi fosfor yetishmasligi uni suyaklardan yuvilishi evaziga to’ldiriladi. Jarayonni ishqoriy fosfataza katalizlaydi, uning faolligi raxit kasalligida 1,5-4 birlikdan 180 birlik darajasigacha oshib ketadi. Kasal bolaning qorni osilib qoladi. Bolada hayajonlanish, qaltiroq paydo bo’ladi. Bolalar uchun D vitaminining kunlik me‘yori o’rtacha 10-15 mkg ni, kattalar uchun 20-25 mkg ni tashkil qiladi. D vitamini manbalari sifatida sarig’ yog’, tuxum sarig’i, baliq yog’i xizmat qiladi. Ilmiybaza.uz O’simlik mahsulotlaridan D vitamini o’simlik moylari (kungaboqar, kunjut, paxta chigiti yog’lari)da yetarli miqdorda uchraydi. E vitamini (tokoferol, bepushtlikka qarshi vitamin) E vitamini ko’payish vitamini (tokoferol ‒ yunoncha, ―tokos‖ ‒ ―nasl‖, ―phero‖ ‒ ―olib yuraman‖) bo’lib, u tabiatda keng tarqalgan. Bepushtlikning oldini oladigan faol modda, bug’doy o’simtasi moyi va paxta yog’idan ajratib olingan. Hozirgi kunda E vitaminga oid biologik faollikka ega bo’lgan 7 ta tabiiy birikma ma‘lum. Bu birikmalarning barchasi o’simlik moylaridan ajratib olingan yoki sintetik usulda olingan va ularni α-, β-, γ-, σ-tokoferollar, 8-metiltokoferol deb nomlanadi. Kimyoviy nuqtayi nazardan, tokoferollar 2-metil-2 (41,81,121-trimetil3-dekil) - xroman-geksol yoki 5,7,8-trimetil-tokolning hosilalari hisoblanadi: Benzopiren qoldiq Geksdekan qoldiq (fitol) Tokoferollar orasida α-tokoferol eng faoli hisoblanadi. Ovqat tarkibida E vitaminining yetishmasligi erkak va ayol organizmiga turlicha ta‘sir qiladi. Erkaklarda avitaminoz E urug’donlarda qaytarilmas patologik o’zgarishlarni keltirib chiqaradi, natijada urug’lantirish qobiliyati izdan chiqadi. Pushtga oid epiteliyaning atrofiyasi asta-sekin sperma hosil bo’lish va jinsiy gormonlar ishlab chiqarishni to’xtatishga, jinsiy moyillikning yo’qolishiga va ikkilamchi jinsiy belgilarning degradatsiyasiga olib keladi. Avitaminoz E bilan kasallangan ayollarda homilador bo’lish qobiliyati saqlanib qoladi, ammo normal homiladorlikni oxirigacha yetkazish qobiliyati yo’qoladi. Homila va bachadonning rezorbsiyasi (so’rilib ketishi) natijasida homiladorlik oxiriga yetmaydi va o’zo’zidan abort bilan tugaydi. Ilmiybaza.uz O’simlik mahsulotlaridan D vitamini o’simlik moylari (kungaboqar, kunjut, paxta chigiti yog’lari)da yetarli miqdorda uchraydi. E vitamini (tokoferol, bepushtlikka qarshi vitamin) E vitamini ko’payish vitamini (tokoferol ‒ yunoncha, ―tokos‖ ‒ ―nasl‖, ―phero‖ ‒ ―olib yuraman‖) bo’lib, u tabiatda keng tarqalgan. Bepushtlikning oldini oladigan faol modda, bug’doy o’simtasi moyi va paxta yog’idan ajratib olingan. Hozirgi kunda E vitaminga oid biologik faollikka ega bo’lgan 7 ta tabiiy birikma ma‘lum. Bu birikmalarning barchasi o’simlik moylaridan ajratib olingan yoki sintetik usulda olingan va ularni α-, β-, γ-, σ-tokoferollar, 8-metiltokoferol deb nomlanadi. Kimyoviy nuqtayi nazardan, tokoferollar 2-metil-2 (41,81,121-trimetil3-dekil) - xroman-geksol yoki 5,7,8-trimetil-tokolning hosilalari hisoblanadi: Benzopiren qoldiq Geksdekan qoldiq (fitol) Tokoferollar orasida α-tokoferol eng faoli hisoblanadi. Ovqat tarkibida E vitaminining yetishmasligi erkak va ayol organizmiga turlicha ta‘sir qiladi. Erkaklarda avitaminoz E urug’donlarda qaytarilmas patologik o’zgarishlarni keltirib chiqaradi, natijada urug’lantirish qobiliyati izdan chiqadi. Pushtga oid epiteliyaning atrofiyasi asta-sekin sperma hosil bo’lish va jinsiy gormonlar ishlab chiqarishni to’xtatishga, jinsiy moyillikning yo’qolishiga va ikkilamchi jinsiy belgilarning degradatsiyasiga olib keladi. Avitaminoz E bilan kasallangan ayollarda homilador bo’lish qobiliyati saqlanib qoladi, ammo normal homiladorlikni oxirigacha yetkazish qobiliyati yo’qoladi. Homila va bachadonning rezorbsiyasi (so’rilib ketishi) natijasida homiladorlik oxiriga yetmaydi va o’zo’zidan abort bilan tugaydi. Ilmiybaza.uz E vitamini, boshqa vitaminlar singari, oksidlanishqaytarilish jarayonlarida ishtirok etishi aniqlandi, shuning uchun E vitamini yetishmovchiligida organizmning kislorodga bo’lgan ehtiyoji keskin ortadi. E vitaminining yetishmasligi karbonsuv, yog’, oqsil va mineral moddalar almashinuvini jiddiy ravishda izdan chiqishini keltirib chiqaradi. Tokoferollar 170 ° C gacha qizdirishga, kislotalar va ishqorlar ta‘siriga chidamli. E vitaminining manbayi asosan o’simlik tabiatli oziq-ovqat mahsulotlaridir. Hayvonlarning to’qimalarida doimo ma‘lum miqdorda E vitamini mavjud. Organizmda E vitaminining asosiy zaxirasi gipofiz, mushak va oshqozonosti bezi hisoblanadi. Odamning E vitaminiga bo’lgan kunlik ehtiyoji taxminan 5 mg atrofida bo’ladi. K vitamini (filloxinon, menaxinon, antigemorragik vitamin) Qonning ivish jarayonini tartibga soluvchi maxsus vitamin mavjudligini ko’rsatuvchi dastlabki kuzatuvlar 1929-yilda o’tkazilgan. Keyinchalik, bu vitaminlar guruhiga izoprenoidli yon zanjirli xinonlarning ikki turi: K1 va K2 vitaminlari kirishi ma‘lum bo’ldi. Ikkala vitaminning siklik strukturasi 1,4naftoxinon halqali asosga ega. Vitamin K1 (filloxinon) dastlab bedadan ajratib olingan, 1939-yilda sintetik yo’l bilan sintezlangan va u xinoid halqaning 3-o’rnida joylashgan 20 ta uglerod atomidan tashkil topgan fitil radikaliga ega bo’lgan 2metil- 1,4 naftoxinonning hosilasi bo’lib chiqdi: Vitamin K1 (filloxinon) Vitamin K2 (menaxinon) o’simliklar va hayvonlarda uchraydi va uning yon zanjirida 6 dan 9 gacha izopren qoldiqlari bo’ladi: Ilmiybaza.uz E vitamini, boshqa vitaminlar singari, oksidlanishqaytarilish jarayonlarida ishtirok etishi aniqlandi, shuning uchun E vitamini yetishmovchiligida organizmning kislorodga bo’lgan ehtiyoji keskin ortadi. E vitaminining yetishmasligi karbonsuv, yog’, oqsil va mineral moddalar almashinuvini jiddiy ravishda izdan chiqishini keltirib chiqaradi. Tokoferollar 170 ° C gacha qizdirishga, kislotalar va ishqorlar ta‘siriga chidamli. E vitaminining manbayi asosan o’simlik tabiatli oziq-ovqat mahsulotlaridir. Hayvonlarning to’qimalarida doimo ma‘lum miqdorda E vitamini mavjud. Organizmda E vitaminining asosiy zaxirasi gipofiz, mushak va oshqozonosti bezi hisoblanadi. Odamning E vitaminiga bo’lgan kunlik ehtiyoji taxminan 5 mg atrofida bo’ladi. K vitamini (filloxinon, menaxinon, antigemorragik vitamin) Qonning ivish jarayonini tartibga soluvchi maxsus vitamin mavjudligini ko’rsatuvchi dastlabki kuzatuvlar 1929-yilda o’tkazilgan. Keyinchalik, bu vitaminlar guruhiga izoprenoidli yon zanjirli xinonlarning ikki turi: K1 va K2 vitaminlari kirishi ma‘lum bo’ldi. Ikkala vitaminning siklik strukturasi 1,4naftoxinon halqali asosga ega. Vitamin K1 (filloxinon) dastlab bedadan ajratib olingan, 1939-yilda sintetik yo’l bilan sintezlangan va u xinoid halqaning 3-o’rnida joylashgan 20 ta uglerod atomidan tashkil topgan fitil radikaliga ega bo’lgan 2metil- 1,4 naftoxinonning hosilasi bo’lib chiqdi: Vitamin K1 (filloxinon) Vitamin K2 (menaxinon) o’simliklar va hayvonlarda uchraydi va uning yon zanjirida 6 dan 9 gacha izopren qoldiqlari bo’ladi: Ilmiybaza.uz Vitamin K2 (menaxinon; n = 6,7 yoki 9) 1929-yilda G.Dam ozuqasi tarkibida lipidlar bo’lmagan, lekin boshqa barcha komponentlar yetarli miqdorda bo’lgan jo’jalarning teri osti va mushagi ichiga qon quyilishi ‒ gemorragiya (qon ketishi) paydo bo’lishiga e‘tibor berdi. Bunda kuchli qon ketishlar oshqozon-ichak traktida, ayniqsa, oshqozonda kuzatilgan edi. Shunday qilib, K vitamini qon ivishida ishtirok etishi aniqlandi. K vitamini qon ivish jarayonida ishtirok etadigan bir qator moddalarning (protrombin, trombotropin va boshqalar) biosintezini stimullashi aniqlandi. K vitamini og’riqni qoldiruvchi kuchli ta‘sirga ham ega. Bu vitamin, asosan yashil o’tlar va o’simliklarning yashil barglarida uchraydi. Hayvonlarda K vitamini, ichak mikroflorasi tomonidan sintezlanadi va ichak orqali so’riladi. Yangi tug’ilgan chaqaloqlar, ayniqsa, muddatidan oldin tug’ilgan chaqaloqlarning ichak mikroflorasi hali shakllanmaganligi sababli K vitaminiga muhtoj bo’ladi. Ayniqsa, homilador ayollar, emizikli onalar va sariqlik kasalligiga chalingan bemorlar sulfamid preparatlaridan foydalanishi natijasida ichak florasi rivojlanishining cheklanishi tufayli K vitaminining biosintezi susayib qoladi. Hozirgi vaqtda K vitamini sintetik usulda olinadi. Sintetik usulda olingan K vitamini hator afzalliklarga ega - u suvda eriydi, faol va shu sababli tibbiyotda keng qo’llaniladi. Tibbiyotda ayniqsa, K vitaminining bisulfidli hosilasi vikasol nomi bilan keng qo’llaniladi, uni 1942-yilda akad. V.Palladin tomonidan ajratib olingan bo’lib, quyidagicha tuzilishga ega: Ilmiybaza.uz Vitamin K2 (menaxinon; n = 6,7 yoki 9) 1929-yilda G.Dam ozuqasi tarkibida lipidlar bo’lmagan, lekin boshqa barcha komponentlar yetarli miqdorda bo’lgan jo’jalarning teri osti va mushagi ichiga qon quyilishi ‒ gemorragiya (qon ketishi) paydo bo’lishiga e‘tibor berdi. Bunda kuchli qon ketishlar oshqozon-ichak traktida, ayniqsa, oshqozonda kuzatilgan edi. Shunday qilib, K vitamini qon ivishida ishtirok etishi aniqlandi. K vitamini qon ivish jarayonida ishtirok etadigan bir qator moddalarning (protrombin, trombotropin va boshqalar) biosintezini stimullashi aniqlandi. K vitamini og’riqni qoldiruvchi kuchli ta‘sirga ham ega. Bu vitamin, asosan yashil o’tlar va o’simliklarning yashil barglarida uchraydi. Hayvonlarda K vitamini, ichak mikroflorasi tomonidan sintezlanadi va ichak orqali so’riladi. Yangi tug’ilgan chaqaloqlar, ayniqsa, muddatidan oldin tug’ilgan chaqaloqlarning ichak mikroflorasi hali shakllanmaganligi sababli K vitaminiga muhtoj bo’ladi. Ayniqsa, homilador ayollar, emizikli onalar va sariqlik kasalligiga chalingan bemorlar sulfamid preparatlaridan foydalanishi natijasida ichak florasi rivojlanishining cheklanishi tufayli K vitaminining biosintezi susayib qoladi. Hozirgi vaqtda K vitamini sintetik usulda olinadi. Sintetik usulda olingan K vitamini hator afzalliklarga ega - u suvda eriydi, faol va shu sababli tibbiyotda keng qo’llaniladi. Tibbiyotda ayniqsa, K vitaminining bisulfidli hosilasi vikasol nomi bilan keng qo’llaniladi, uni 1942-yilda akad. V.Palladin tomonidan ajratib olingan bo’lib, quyidagicha tuzilishga ega: Ilmiybaza.uz Vikasol Materialni mustahkamlash uchun savollar: 1. Vitaminlar haqidagi ta‘limotning rivojlanish tarixi. 2. Qanday moddalar vitaminlar deb ataladi? 3. Vitaminlarning tasnifi va nomenklaturasi. 4. A vitaminining kimyoviy tuzilishi. 5. A vitamini qanday funksiyalarni bajaradi? 6. Qaysi oziq-ovqat mahsulotlarida A vitamini mavjud? 7. Odamning A vitaminiga bo’lgan kundalik ehtiyoji. 8. D vitaminining ilmiy nomi. 9. D1 va D2 vitaminlarining kimyoviy tuzilishi. 10. D vitamini qanday funksiyalarni bajaradi? Ilmiybaza.uz Vikasol Materialni mustahkamlash uchun savollar: 1. Vitaminlar haqidagi ta‘limotning rivojlanish tarixi. 2. Qanday moddalar vitaminlar deb ataladi? 3. Vitaminlarning tasnifi va nomenklaturasi. 4. A vitaminining kimyoviy tuzilishi. 5. A vitamini qanday funksiyalarni bajaradi? 6. Qaysi oziq-ovqat mahsulotlarida A vitamini mavjud? 7. Odamning A vitaminiga bo’lgan kundalik ehtiyoji. 8. D vitaminining ilmiy nomi. 9. D1 va D2 vitaminlarining kimyoviy tuzilishi. 10. D vitamini qanday funksiyalarni bajaradi?