BIOLOGIK FAOL BIRIKMALAR: VITAMINLARNING KLASSIFIKATSIYASI VA ULARNING TUZILISHI, FUNKSIYASI. REJA: 1. Vitaminlar haqida tushuncha, ularni biologik ahamiyati. 2. Nomenklatura va tasnifi. 3. Ayrim vitaminlarning hossalari. 4. Vitaminsimon moddalar va aktiv vitaminlar. Tayanch iboralar: Vitaminsimon moddalar, Epiteliy qavati, Тokoferol, αβλ - izomer. ХХ asrning boshlariga qadar ayrim olimlarning fikricha tirik organizmning normal xayoti uchun ovqat tarkibidagi oqsillar, yog’lar, uglevodlar va mineral moddalar va suv yetarli deb hisoblangan. Lekin keyingi ko’pchildik tekshiruvlarni natijalari organizmning sog’lom yashashi o’sishi va mehnatga qobilyatli bo’lishi uchun ozuqa tarkibida yuqoridagilradan tashqari yana qandaydir moddalar ham bo’lishi zarurligi aniqlangan. Bunday muhim hulosaning chiqarilishida rus olimi N.I.Luininning 80 yillardagi ilmiy kashfiyotlari katta ahmiyatga ega bo’ldi. U sichqonlar ustida tajriba o’tkazib bu ishlarni ilmiy asosladi va uning hulosalarini rus olimi K.A.Sosnin o’zining ilmiy kashfiyotlarida yana bir tasdiqlagan yapon olimi Тanaki 1882 yil 9 oy davomida yapon dengizlari orasida kuzatish ishlari olib borib beri-beri kasalligini davolashga erishdi. 1885 yilda rus olimi I.V.Pashutin esa singa va skorbus kasali yashil o’simlik mahsulotlari yetishmagan paytlarda paydo bo’lishini a ytib o’tdi. 1882 yilda rus olmi M.V.Sovelev shapkurlik kasalligini asosiy sabalaridan biri inson yog’li oziqning kam istemol qilishidan kelib chiqishini aytib o’tdi. Chunki shapkurlik kasalligiga hozirda vitamin A deb qaralayotgan vitamin sababchi bo’lib bu vitamin boshqa ba’zi to’qima va organldardan ko’ra yog’ to’qimalarida ko’proq bo’ladi. Gollandiyalik vrach Eyikman 1897 yilda ko’pgina tozalangan gurunch bilan ovqatlangan tovuqlarda beri-beri kasalligini belgilari paydo bo’la boshlaganligini kuzatgan va ularga guruch kepagini qo’shib berilganda tuzalgan. Vitaminlar haqidagi gipotezani ta’rifini Londonda yashagan polyak olimi K.Funk tomonidan berilgan. U gurunch kepagidan beri-beri kasalligini davolovchi moddani kristal hoda ajratib olib uning ximyaviy tarkibini o’rgangan. Aniqlashicha bu modda tarkibida aminogruppa holatida azot elementi borligini aniqladi va bu modda uchun zarur bo’lgan yangi bir kimyoviy brikma deb qarab unga «vitamin» nomini berdi. Keyinchalik tarkibida aminogruppasi va umuman azot elementi mutloqo uchramaydigan ko’pgina vitaminlar ham aniqlangan. Lekin Funk tomonidan berilgan bu nomga fanda va turmushda mustahkam moslashinib qolgani uchun o’zgartirilmadi. Vitaminlarning birinchi marta aniqlashga katta hissa qo’shgan olimlar N.I.Lunin, K.Funk, Eykmanlar bo’lib keyinchalik bu sohada rus olimlari P.V.Pashutin, S.A.Sosin va amerikalik olim Gonkinlarning hizmatlari katta. Hozirda 30 yaga yaqin vitaminlar aniqlangan bo’lib ularni ko’pchiligi tabiiy ozuqaviy mahsulotlar va kimyoviy yo’l bilan hosil qilingan ular har-hil kimyoviy taiatli organik brikmalar bo’lib ular odam va hayvonlar organizmining hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan jarayonlarda katta rol o’ynaydi. Ular asosan o’simlik va mikroorganizmlar hujayralarida sintezlanadi. Hayvonlar vitaminlarining ko’pchiligini tayyor holda ozuqaviy mahsulotlar bilan qabul qiladi chunki ularning ko’pchiligi hayvonlar organizmida sintezlanmaydi. Ayrim V gruppa vitaminlari kavish qaytaruvchi hayvonlar medasidagi mikrorganizmlarning faoliyati natijasida hosil bo’lishi aniqlangan. Hayvonlar organizmida vitaminlar oz miqdorda bo’lsada ayrim to’qimalarning tarkibiga kirib ularning fermentlar bilan ham juda mustahkam bog’liqligi ma’lum. Ular bir necha fermentlarni (karboksilaza flavin, kodegidraza) tarkibiga prolstetik guruh koferment qismi sifatida kiradi. Shuning ham hayvonlar organizmida modda almashinuvi jarayonida aktiv ishtirok etadigan murakkab fermentlarning sintezlanishi uchun ham vitaminlarning yetarli bo’lishi shart. Hayvonlar organizmining faoliyati uchun vitaminlarning muhim fiziologik ahamiyatiga ega ekanligi aniqlash va vitamin sanoatining rivojlantirish maqsadida sobiq SSSR Sg’liqni Saqlash Vazirligiga qarashli Vitaminologiya instituti 1935 yilda tashkil qilindi. Тadqiqot ishlari shuni ko’rsatdiki ayrim vitaminlar fermentlarning faoliyatini kuchaytirsa ayrimlari esa susaytiradi. Vitaminlar fermentlarning tarkibida ozuqaviy modda bilan o’zlashtirilgan holatda emas balki biologik aktiv moddalarga aylangan holatda ishtirok etadi. Demak vitaminlar ma’lum darajada tirik organizmdagi moddalar almashinuvi jarayonlarini boshqarishda ishtirok etadigan biologik aktiv moddalar hisoblanadi. Masalan: fosfor kislotalarining efirlari holatida ishtirok etadi. Ozuqa tarkibida bir vitaminning yetishmovchiligi natijasida sodir bo’ladigan kasallik avitaminoz deyiladi va bu kasallik ham uchraydi. Organizm talabini ozuqa tarkibidagi ayrim vitaminlar qondira olmasligi natijasida birlamchi gipovitaminoz kasalligi yuzaga keladi. Organizmda ikkilamchi gipovitaminozning uchrashiga me’da ichaklarning yo’llari yallig’lanishi kasallanisha natijasida ozuqa tarkibida kerakli moddalarning so’rib olishi qobilyati yo’qolishi saba bo’ladi. Bunday kasallangan organizmlarga vitaminni preparatlar ozuqa bilan emas balki teri ostiga muskul to’qimasiga yoki qonga yuboriladi. Organizmda bir nechta vitaminlarning yetishmovchiligi natijasida sodir bo’ladigan kasalliklar polivitaminoz deyiladi. Organizmda vitaminlarning yetishmasligi yoki umuman bo’lmasligiga asosiy sabalar ozuqa tarkibida vitaminlarningkm yoki umuman bo’lmasligi ba’zilarning esa ichak devorlari orqali chso’rila olmay qolishi ozuqalar tarkibida vitaminlarning sintezlanishiga halaqit qiladigan salbiy omillar jumladan antibiotik yoki sulfanilamid preparatlari bo’lib ularni uzuluksiz qabul qilishdir. Vitaminlarning yetishmasligini sabablari ba’zi bir vitaminlarga tarkibiy jihatdan o’xshash brikmalar yani antivitaminlar yoki antogonistlarning ta’sir etishidan ham iborat bo’ladi. Yuqoridagi antibiotik yoki sulfonilamit preparatlaridan tashqari qator moddalar dekamroldegan modda vitamin K ning aminoptrin falat kislotaning dezoksi pridoksin B vitaminning pritiamini B vitaminning antogenistlaridir. 2. Vitaminlar oz miqdorda bo’lishiga qaramasdan moddalar almashinuvi turi jarayoniga kuchli ta’sir qiladigan biologik aktiv modda bo’lganligi sababli ularning nomiga ko’pincha davolash hususiyatlariga qarab va fiziologik ta’sirlariga qarab berilgan hamda ularning lotin alfavitining ayrim harflari bilan belgilash qabul qilingan keyinchalik ularni ximyaviy tuzilishi aniqlangach ularning qimyaviy tarkibiga qarab ham nomlangan. Vitaminlarning o’zlari davolaydigan kasalliklarni nomiga «anti» qo’shimchasini qo’shib yo’li bilan ham hosil qilingan. Vitaminlarni nomlashga 1913 yilda Max Kallun asos solgan desak ham bo’laveradi. U hayvonlaprni normal o’sishi uchun yog’da eriydigan A faktor zarurligini aniqlagan va bu vitaminlar A deb nomlangan. Yog’da eriydigan vitaminlar. A vitamin Retinol (antikseroftalmik) uni o’rganish 1882 yildan boshlangan. Chunki shu yili rus vrachi M.V.Savelev shapko’rlik kasalini davolash uchun bir hil yog’ ayniqsa baliq yog’i katta ahamiyatga egaligini aniqlagan. A vitaminni siklik to’yinmagan bir atomli spirti uning tuzilishini birinchi bo’lib shvetsiyalik olim Krrrel 1931 yilda aniqlagan. A vitamin yetishmaganda turli hil kasalliklar kseroftalmiya kasalligi uchraydi. Bunda birinchi navbatda ko’z kosasi quriydi. Epiteliy qavati kserotinizatsiyaga uchraydi. Keratinizaitsya deganda ko’z yoshining ajralmasligi natijasida ko’z kosasi qo’riy boshlab keratinlar bilan qoplanib qolishi tushuniladi. Ko’zning shoh pardasi yorilib infeksiya tushish natijasida yiringlab yumshoq bo’lib qoladi. Bu holatni keratomalyatsiya deb ataladi. A vitamin kimyoviy strukturasiga ko’ra o’simliklar olamidagi karatinoidlarga yaqin bo’ladi. Biroq u faqat hayvonlar to’qimasida va ulardan tayyorlangan oziq ovqat mahsulotlarida uchraydi. A gruppaga mansub vitaminlar och sariq rangli kristall moddalardir. Hayvonlardan olingan oziq mahsulotlari A vitaminga boydir. Ammo o’simliklarning yashil qismlari ba’zi ildiz mevali sabzavotlar A vitaminning manbaidir chunki ularda A vitamin hosil bo’lishida ishtirok etuvchi modda provitamin hisoblangan karatin ko’p bo’ladi. Kalsiferol (D vitamin). Kalsiferlning kashf etilishi uning raxit kasalligini olidni olish va davolashga bog’liq. Тajribalar asosida baliq moyi tarkibida faqat shapko’rlikni emas balki rahit kasalligini davolovchi modda borligi aniqlangan. 1931 yilda u suniy yo’l bilan sintezlandi. Тabiatda ko’p tarqalgan va biologik aktivligi eng yuqori bo’lgan vitaminlar D2 va D3 dir.