BIOLOGIK RESURSLARDAN OQILONA FOYDALANISH VA ULARNI MUHOFAZA QILISH. BARQAROR RIVOJLANISH VA EKOLOGIK TA’LIM-TARBIYA MASALALARI Reja: 1. Alohida muhofaza qilinadigan hududlar to’g’risida tushuncha 2. O’zbekiston Respublikasining alohida muhofaza qilinadigan hududlari 3. Hayvonlar xilma-xilligi va ahamiyati. 4. Noyob va qirilib borayotgan organizmlar. 5. O’zbekiston hayvonlari. Hayvonlarni muhofaza qilish. 6. O’simliklar xilma-xilligi va ahamiyati. 7. Noyob va qirilib borayotgan organizmlar. 8. O’zbekiston o’simliklar.O’simliklarni muhofaza qilish. O’zbekiston “Qizil kitobi” Tayanch so’zlar: fotosintez, o’rmon o’simliklari, tog’, cho’l, to’qayzor va vodiy o’rmonlari, biologik resurs, Qizil kitob, sahro-cho’l muhiti, noyob hayvonlar, krevetka, kondor, suvsar, pelican, qo’riqxonalar, Milliy va tabiat bog’lari, tabiat yodgorliklari, buyurtmaxonalar. Turlar qonun tomonidan saqlansada, toki ularning tabiiy muhiti saqlanmaguncha ular hayot kechira olishmaydi. Atrof muhitni muhofaza qilish ko’pincha, tabiiy muhitni yoki butun ekotizimni saqlashga asoslangan bo’ladi. Buni bajarishning usullaridan biri bu tabiat muhofazasini yaratish bo’lib, u xuddi, xalqaro bog’lar va yovvoyi hayot hududlarini saqlash kabi bo’ladi . 1872-yilda birinchi Xalqaro bog’ Yellow Stone National Park hisoblanib, AQSH da tashkil qilingan. O’sha davrda Kulrang ayiq, loss va bug’ular Shimoliy Amerika hududi tomonga ko`chirilib, joyi o’zgartirilgan edi. Bu hayvonlar ozuqa to’plash uchun yerning ko’plab hududlarini darbadar kezardilar. Agar ularning tabiiy muhiti kichik bo’lsa ular yashay olmaydilar. Misol uchun, kulrang ayiq kuniga katta miqdorda ozuqaga muhtoj bo’ladi. Kulrang ayiqga o’z qornini to`ydirishi uchun bir necha yuz km hududlar kerak bo’ladi. Milliy bog’lar va yovvoyi hayot hududlarisiz ba’zi hayvonlar hozir mavjud bo’lgandan ancha kam bo’lishlari mumkin edi. Tabiiy muhitni tiklash Tabiiy muhitga insoniyat faoliyati orqali ziyon yetkaziladi yoki o’zgartiriladi. Tabiiy muhitni tiklash bu zarar yetkazilgan tabiiy muhitni oldingi sog’lom holiga qaytarishdan iborat bo’lgan jarayonni o’z ichiga oladigan holatidir. Rode orolining Naragansent ko’rfazi baliq ovida muhim hudud sanaladi. Bu yapoloq baliq, tanga baliq, ko’k qisqichbaqa va boshqa muhim ozuqa turlarini saqlashga xizmat qiladi. Suv o’tlari ko’rfazning sayoz joylarida o’sadi va shu o’tlarning yosh turlarini tabiiy muhitini rivojlantiradi. Rode orolida aholining o’sishi ko’rfaz suv o’tlarining yo’qotilishiga sabab bo’ldi. Baliq ovlash esa qisqartirildi1. CITES tashkiloti AQSHda 1970 - yillarda turlarni muhofaza qilish chora tadbirlari omma tomonidan qabul qilindi. 1973 yilda esa yo’qolish xavfi ostidagi turlarni muhofaza qilish akti tuzildi.1975 yilda esa Yovvoyi Fauna va floradagi yo’qolish xavfi 1Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (139-140-141- betlar) ostidagi turlarni xalqaro savdosi to’g’risidagi Konventsiya qabul qilingan. Bu hozirda CITES nomi bilan tanilgan. Bu kelishuvga asosan hozirgi kunda 5000 ga yaqin hayvon turlari va 25 mingga yaqin o’simlik turlari muhofazaga olingan (2005). Sayyoradagi hayotni muhofaza qilish O’rmon ekotizimi boylab sayohatni tasavur qilib ko’raylik. U daraxtlar, butalar, mayda o’simliklardan iborat. Bu yerda biz olmaxon, qushlar va hasharotlarni korishimiz va ularning ovozini eshitishimiz mumkin. Yana maymunni uchratishingiz va qo’ziqorinlarni topsangiz bo’ladi. Bu yerda yuzlab turlar yashaydi. Hozir esa bug’doy dalasini tasavvur qiling. Siz bu yerda bir nechtagina turni uchratishingiz mumkin: bug’doy o’simligi, hashoratlar va begona o’tlar. O’rmon bug’doy dalasidan ko’ra ko’proq turdagi o’simliklardan iborat. O’rmon yuqori darajadagi biologik xilma-xillikdan iborat. Bioxilma-xillik ekotizimda hayotning turli tumanligini anglatadi. Bioxilma-xillik o’lchami Bioxilma-xillik o’lchovi odatda bir hudduda yashaydigan turlarning soni bilan o’lchanadi. Masalan: Marjon qoyalar minglab marjon turlariga: baliqlar, suv o’tlari, gupka, faraplar vachuvalchanglar uchun makon bola oladi. Marjon qoyalarda sayoz oquvchi suvlardan ko’ra ko’proq bioxilma xillikk mavjud.Dastlab chuqur dengizda tadqiqot ishini olib boruvchilar organizmlar chuqur dengiz tubidagi qorong’ulikda yashay olishmaydi, deb hisoblashgan. Shunga qaramasdan, Marjon qoyadagi turlarga nisbatan kamroq bo’lsada u yerda organizmlar yashamoqda.Bilamizki, chuqur dengiz tubidagi bioxilma xillik xuddi marjon qoyalardagidek noyob. Haleakala silvers word o’simligi Dunyoning eng ta’sirchan o’simliklaridan va yo’qolish xavfi ostida bo’lgan bu tur hozirda qayta tiklanmoqda. Rasmda Gavaya Haleakalasining gullashi tasvirlangan. 1-rasm. Haleakala Hayotning xilma xilligi avvalo yeryuzidagi o’simlik va hayvon turlarining xilma xilligi bilan bog’lanadi. Marjon qoyatoshlari yeryuzidagi eng yirik biologik xilma xillikka ega hududlar hisoblanadi2. Bioxilmaxillik asosan ekvator chizig’iga yondosh hududlarda, ya’ni temperatura iliqroq joylarda oshadi. Masalan, Kosta Rika Markaziy Amerkadagi G’arbiy Virjiniyadagi maydon singari o’lchamga ega. Ha, AQSH hamda Kanadada ham ko’pgina qush turlari mavjud. Ekotizimlar qachonki yuqori biologik xilma 2 Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (139-140-141- betlar) xillikga ega bo’lishi mumkinki, avvalo, iliq havo va nam iqlim bo’lsagina. Fakt shuki, tropik regionlar Yeryuzidagi turlarning uchdan ikki qismini o’z ichiga oladi. Yo’qolgan turlar Hech bir inson dinozavrlarning yo’q bo’lib ketish sababini aniq dallillar bilan aytibberolmaydi. Bir narsa aniqqi, inson faoliyati va tabiatga ta’siri dinozavrlardan keyin paydo bo’ldi. Bugun boshqacha hayot. Yo’qolib borish arafasidagi turlar soni oshmoqda. 1980 yildan 2000 yilgacha AQSH da 40 ga yaqin o’simlik va hayvon turlari yo’q bo’lib ketdi. Sababi, insoniyatning yeryuzini katta maydonlarini egallashi va o’zlashtirish, ehtiyojlarini qondirishi hisobiga turlar soni kamayibketmoqda.1 Biologik xilma-xillik – bu jamiyat ehtiyojini iqtisodiy, ekologik va madaniy- estetik jihatdan qondirishning zaruriy potensial zahirasi hamdir. Hozirgi kunda biologik resurslarga insonlarning ta’siri o‘smoqda. Bunga asosiy sabab, aholining o‘sishi, qishloq xo‘jaligi va sanoatning rivojlanishi, savdo, ishlab chiqarish, dunyo bo‘yicha ehtiyojlarning turli-tumanligidir. Inson faoliyatining rivojlanishi natijasida o‘rmonlarni kesish, cho‘llarni haydash, botqoqliklarni quritish, sahroga suv chiqarish kabi ekotizimlarning buzilishi ro‘y bermoqda. O‘simlik, hayvon yoki biron bir mikroorganizm turini yo‘qotilishi oziqa zanjirining uzilishiga olib keladi. Bu holatni yuqori rivojlangan texnologiya ham to‘xtata olmaydi. 1992-yilda Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida tabiiy ekotizimdagi turlarning yo‘qolishi va notirik komponentlarning o‘zgarishiga qarshi kurashishga qaratilgan biologik xilma-xillikni asrash bo‘yicha Xalqaro Konvensiyaga imzo chekildi. Ushbu hujjatda biologik xilma-xillikni saqlash, biologik xilma-xillikning komponentlaridan oqilona foydalanish, davlatlararo genetik resurslar va moddiy resurslardan, xalqaro savdoda teng huquqlilik, hamma qonun doirasiga mos keluvchi texnologiyalardan foydalanib ish yuritish ko‘zda tutilgan. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, biologik xilma-xillik Yeryuzida barcha ekotizimlarda mavjud. Biron bir turning yo‘qolishiyoki kamayib ketishi har xil tur populyatsiyasi uchun noqulaylik keltiribchiqaradi, zero, turlar doimo bir-biri bilan turlichao‘zaro bog‘langan. Suv ekotizimi va quruqlik ekotizimlarida turlar xilma- xilligini saqlash hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda.Tabiat resurslaridan oqilona foydalanmasligimiz oqibatida, qanchadan- qancha turlar va notirik komponentlar xavf ostida qolayapti. Tabiatning chiroyli manzarasi, ko‘rkam go‘shalari, o‘zining hayvonot va o‘simlik olamining g‘aroyibotligi bilan ajralib turuvchi biosferani saqlash har birimizning insoniylik burchimizdir. Biologik xilma - xillik tropik o‘rmonlarda, ya’ni doimiy namiqlimli hududlarda, jumladan, Ekvadordagi Yasuni milliy bog‘ida yuqoribioxilma-xillik mavjud. Quruqlik bioxilma-xilligi okean bioxilma -xilligidan 25 marotaba yuqori. Yeryuzida mavjud bo‘lgan 8,7 million turning 2,1 millioni okean uchun xos ekanligi baholandi. Kolumbiya yuqori bioxilma - xillikka ega bo‘lgan mamlakathisoblanib, u yerda endemik turlar ko‘p. Ya’ni bu turlar boshqa biromamlakatda uchramaydi. Yerda mavjdu bo‘lgan turlarning 10% gayaqini Kolumbiyada uchraydi va 1900 dan ko‘proq qush turlari Yevropava Shimoliy amerikaga qaraganda ko‘proq. Kolumbiyada dunyo sutemizuvchi turlarining 10% i uchraydi. Dunyoning suvda va quruqdayashovchilarining 14 % i va dunyo qushlarining 18%i Kolumbiyada uchraydi. Indoneziya dunyo gulli o‘simliklarining 10% ini, sutemizuvchilarning 12% ini, sudralib yuruvchilar, amfibiyalar vaqushlarning 17% ini o‘z ichiga oladi. Madagaskar orolidagi florada o‘simlik turlarining 66% iendemik, Yangi Zelandiya orolida esa 72 %, Gavaya orollarida 82-90%. Janubiy Xitoy ning Chjetszyan proventsiyasida Sharqiy osiyoningginko daraxti yovvoyi holda faqat shuyerda o‘sadi. AQSH g‘arbidagibir qancha rayonlarda mamont daraxti faqat shuyerlarda o‘sadi. Turlar qonun tomonidan saqlansada, toki ularning tabiiy muhiti saqlanmaguncha ular hayot kechira olishmaydi. Atrof muhitni muhofaza qilish ko’pincha, tabiiy muhitni yoki butun ekotizimni saqlashga asoslangan bo’ladi. Buni bajarishning usullaridan biri bu tabiat muhofazasini yaratish bo’lib, u xuddi, xalqaro bog’lar va yovvoyi hayot hududlarini saqlash kabi bo’ladi . 1872-yilda birinchi Xalqaro bog’ Yellow Stone National Park hisoblanib, AQSH da tashkil qilingan. O’sha davrda Kulrang ayiq, loss va bug’ular Shimoliy Amerika hududi tomonga ko`chirilib, joyi o’zgartirilgan edi. Bu hayvonlar ozuqa to’plash uchun yerning ko’plab hududlarini darbadar kezardilar. Agar ularning tabiiy muhiti kichik bo’lsa ular yashay olmaydilar. Misol uchun, kulrang ayiq kuniga katta miqdorda ozuqaga muhtoj bo’ladi. Kulrang ayiqga o’z qornini to`ydirishi uchun bir nechayuz km hududlar kerak bo’ladi. Milliy bog’lar va yovvoyi hayot hududlarisiz ba’zi hayvonlar hozir mavjud bo’lgandan ancha kam bo’lishlari mumkin edi . Qo’riqxonalar Qo’riqxonalar atrof-muhitni muhofaza qilish ishida alohida ahamiyatga ega bo’lib, landshaftlarni, tabiat yodgorliklarini, o’simlik va hayvonot dunyosini, tuproqlarni muhofaza qilishda, ularni ilmiy jihatdan o’rganishda, ko’paytirishda, o’simlik va hayvonlar naslini saqlashda alohida rol ynaydi. Qo’riqxonalarning tabiatni muhofaza qilishdagi vazifalarini quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin. 1. Biror o’lka va tabiat mintaqasining xarakterli landshaftlarini tabiiy holda saqlash uchun bunyod etiladigan qo’riqxonalar. Bunday qo’riqxonalarda har bir tabiiy mintaqa, balandlik mintaqasida tabiiy landshaftlar namunasi va landshaft elementlari, masalan, xarakterli manzara, relef shakllari, tabiat yodgorliklari, ayrim tur simliklari va hayvonlar saqlanib qolinadi. 2. Soni kamayib va turi yo’qolib borayotgan o’simlik va hayvonlarni qo’riqlash va ularni ko’paytirish uchun tashkil etiladigan qo’riqxonalar. Hozirgi vaqtda xalq xo’jaligining, xususan, qishloq xo’jaligining rivojlantirilishi, ko’plab yangi yerlar o’zlashtirib, ishga solinishi natijasida, sanoat korxonalarining ta’siri oqibatida tabiiy holda tarqalgan ayrim xil o’simliklar va hayvonlar turlari toboro kamayib, ba’zilarining yo’qolib ketishi xavfi tug’ilmoqda. Ma’lumki, inson barcha madaniy o’simlik va hayvonlarning tabiatdagi yovvoyi turlarini chatishtirish yo’li bilan vujudga keltiradi. Agar tabiiy o’simlik va hayvonlar yo’qolib ketsa, biz yangi turlar yaratish imkonidan mahrum bo’lamiz yoki hozircha foydasiz va hatto zararli hisoblangan ayrim o’simlik va hayvonlar kelajakda juda foydali bo’lib chiqar. Shuning uchun yo’qolib va kamayib borayotgan har qanday turni ham saqlab qolish zarur. 3. Qo’riqxona tabiatni, uning elementlarini, tabiat bilan organizmo’rtasidagi aloqalarni, ekologik sharoitni asl holida o’rganish uchun tabiiy laboratoriya vazifasini bajaradi. Qo’riqxonalarda ilmiy tadqiqot ishlari olib boriladi. Chunki taraqqiyot qonunlarini, tabiiy jarayonlar xarakteri va yo’nalishlarini faqat qo’riqxonalardagina tabiiy holda o’rganish mumkin. 4. Qo’riqxonalar xalq xo’jaligi nuqtai nazaridan ham g’oyat katta ahamiyatga ega. Qo’riqxonalarda rmon vao’tloq o’simliklarini, ov hayvonlarini, ayniqsa, moynali hayvonlar, suv parrandalarini, baliqlarni ko’paytirish va ular yashash joylarini yaxshilash borasida katta ishlar amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizdagi qo’riqxonalar noyob hayvon vao’simliklar ko’paytiriladigan manbaga aylanib qolgan. 5. Qo’riqxonalar madaniy, estetik va istirohat jihatidan ham ahamiyatlidir. Qo’riqxonalarda tabiatning go’zal manzaralari, tabiat yodgorliklari, estetik ahamiyatga ega bo’lgan o’simlik va hayvonlar namoyish qilinadi. Bu esa kishilarda estetik zavq uyg’otadi, tabiatni muhofaza qilish ishining zarurligini his etishga va kishilarni ona tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalashga yordam beradi. Bu vazifalarni bajarishda xalq hiyobonlari alohida o’rin tutmoq kerak. Chunki xalq istirohat bog’larining vazifalari qo’riqxonalar vazifalariga qaraganda ancha keng3. Alohida muhofaza qilinadigan hududlar trisida tushuncha. O’zbekiston Respublikasida alohida muhofaza qilinadigan hududlarning umumiy maydoni 1355,6 ming ga. Ularga qo’riqxonalar, tabiat va milliy bolar, tabiat buyurtmalari, tabiat yodgorliklari kiradi. Xorijiy mamlakatlarda uning yagona boshqa ko’rinishlari ham mavjud. 3 Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 . P.139-141. Davlat qo’riqxonalari hukumat qaroriga asosan tashkil etiladi. Qo’riqxona hududidagi barcha narsalar va maydonlar xo’jalik faoliyatidan chiqariladi va davlat tomonidan moliyalashtiriladi. Qo’riqxona – yer sharining ma’lum qismi tabiat komponentlarini tabiiy holicha saqlab qolish uchun ajratilgan joydir. Qo’riqxonalar tashkil etish yo’li bilan ma’lum tabiat uchastkalari va u erdagi hamma tabiat komponentlari (ajoyib relef shakllari, to jinslarining yer yuzasiga chiqib, ochilib qolgan joylari, ochilib qolgan minerallar, ajoyib or, buloq, geyzer va kanallar, o’simliklar va hayvonot dunyosi) tabiiy holda saqlab qolinadi. Demak, biror geografik o’lka yoki geografik mintaqa uchun xarakterli bo’lgan joylar yoki tabiat komponentlari ilmiy jihatdan, iqtisodiy hamda madaniy tomondan qimmatli bo’lgan, tabiiy holati yaxshi saqlangan joylar qo’riqxonalar uchun ajratiladi. Bu joylarning tabiati xalq boyligi sifatida abadiy saqlanadi. Natijada, kelajak avlod qo’riqxonalar orqali cho’l va dasht yoki tayga o’rmonlari va tog’ ladshaftlari tabiiy holda qanday bo’lganligi haqida to’liq ma’lumotga ega bo’ladi. Respublikada 9 ta qo’riqxona mavjud, ularning umumiy maydoni – 209607,3 ga. Milliy tabiat bog’lari ma’lum maqsadlar uchun foydalanishga yo’naltirilgan bo’lishi mumkin. Hududni muhofaza qilish va foydalanish o’ziga xos rejimga asoslanadi. Milliy tabiat bog’lari bioxilma-xillikni saqlash va tabiatdan foydalanishning oqilonaligi va nazoratliligiga tayanadi. Respublikada 3 ta milliy tabiat bog’ mavjud. Tabiat buyurtmalari respublika va mahalliy toifalarga bo’linadi. Davlat tabiat buyurtmalari xo’jalik yuritishdan to’liq ajratilmaydi, biroq hududdagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rnatilgan tartibni saqlashlari lozim. Buyurtmalar doimiy bo’lmasligi mumkin. Ular alohida hayvon va o’simlik turlarini muhofaza qilish uchun tashkil etiladi. Respublikada mavjud 11ta buyurtmaning umumiy maydoni – 1716200 ga. Ularning tashkil etilish muddati cheksiz, ma’lum muddatli – 5 va undan ko’p yoki 5 yildan kam muddatli bo’lishi mumkin. Tabiat yodgorliklari yerdan foydalanuvchilardan olinmagan holda tashkil etiladi. Tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish o’sha hududdagi tashkilot zimmasida bo’ladi. Tabiat yodgorliklari tabiiy holda vujudga kelgan ekologik, ilmiy, estetik, madaniy jihatdan noyob tabiat ob’ektlaridir. Ular joylashgan hudud ishlab chiqarish ixtiyorida bo’lsada, yodgorliklarni saqlashga bo’lgan har qanday xatar ta’qiqlanadi. Respublikada bunday tabiat yodgorliklari ko’p. Ularning umumiy maydoni uncha katta emas – 3381,5 ga. O’zbekiston Respublikasining alohida muhofaza qilinadigan hududlari. Respublikada faoliyat ko’rsatayotgan qo’riqxonalar, milliy tabiat bog’lari, tabiat buyurtmalari, tabiat yodgorliklari quyidagicha tasniflanadi (1-jadval). O’zbekiston Respublikasining alohida muhofaza qilinadigan hududlari 1-jadval № Nomlari Tashkil etilgan vaqti va vazifasi Qisqacha tavsifi Qo’riqxonalar 1. Chot qol tog’- o’rmon biosfera 1947 yil. G’arbiy Tyanshanning to ekotizimlarini saqlash va atrof- muhit holati ekologik monitoringi. 1995 yilda biosfera qo’riqxonalari tizimiga kiritilgan Toshkent viloyatining Chotqol tizmasining g’arbiy yonbag’rida joylashgan. Maydontol va Boshqizilsoy uchastkalaridan iborat. Umumiy maydoni- 35724 ga, shundan 6586 tasi rmon bilan qoplangan. Flora –221 tur sut emizuvchilar, qush, reptiliya, suvda- quruqda yashovchilar va baliqlardan tashkil topgan. Kamyob va alohida muhofaza ostiga 23 tur qushlar olingan. 2. Hisor 1983 yil. Qashqadaryo viloyatining tog’- archazor Hisor tizmasi tabiiy majmualari va ekotizimlarini saqlash Yakkabog’ va Shahrisabz tumanlari hududida joylashgan. (Hisor tizmasining g’arbiy yonbag’rida). Maydoni-80986 ga, shundan 12203 gasi o’rmon bilan qoplangan, 27450 gasi o’tloq bilan band. Qo’riqxonada 253 tur hayvonlar yashaydi. Qushlarning 24 ta kamyob turi bor. o’simliklar 870 turdan ortiq. 3. Zomi n tog’- archa 1960 yil. Archa o’rmonlari va u bilan hamjamoa hayvonot olamini muhofaza qilish va ilmiy- tadqiqot 1926 yilda ushbu hududda O’zbekistonda birinchi Guralash qo’riqxonasi tashkil etilgan; 30- va 40 – yillarda o’rmon xo’jaligi tarkibidan chiqarilgan. Jizzax viloyati Zomin tumani hudida Turkiston tizmasining barida joylashgan. Maydoni – 26840 ga, shundan 11322 gasi o’rmon bilan qoplangan. Hudud dengiz sathidan 1750 m balanlikda. 4. Bada y-to’qay tekislik- tqay 1971 yil. Amudaryo oqimi tartibga solingan sharoitda to’qay rmonlari va hayvonot olamini saqlash Quyi Amudaryoning o’ng sohilida Qoraqolpog’istonning Beruniy va Kegeyli tumanlari hududida joylashgan. Maydoni – 6462 ga, 70 %i tqaydan iborat. Florasi – 103 tur; faunasi tarkibi –160 umurtqali hayvonlardan iborat. 1970 yildan Buxoro bug’isini tiklash yo’lga qo’yilgan. 5. Qizil qum vodiy- tqay 1971 yil. Amudaryoning rta oqimidagi tqay rmonlari va hayvanot olamini Amudaryo o’ng sohilida va Orolda, Buxoro viloyatining Romiton, Xorazm viloyatining Dstlik tumanlari hududida joylashgan. Maydoni 10311 ga, shundan 5144 gasi rmon bilan qoplangan, 6964 saqlash gasi qumlikdan, 3177 gasi daryo qayiridan iborat. Florasi – 103, faunasi – 197 turdan iborat blib, 37 turi sut emizuvchilar, 23 turi pentiliyalar. 6. Zaraf -shon vodiy- to’qay Zarafshon bo’yida 45 km. masofada Bulunur va Jomboy tumanlari hududida joylashgan. Maydoni 2552 ga, shundan 868 gasi rmon bilan qoplangan. Flora vakillari 308, umurtqalilar 240 turni tashkil etadi. simliklari ichida 18 tur buta- daraxt mavjud. Asosan Zarafshon qirovuli muhofaza qilinadi. 7. Nurota tog’- yonoqzor 1975 yil tashkil etilgan. Grek yonoi va qim-matli genofond-ni saqlash, Severtsov qo’yini muhofaza qilish Nurota tog’lari shimolida Jizzax viloyatining Forish tumanida joylashgan. Maydoni – 17752 ga, shundan 2529 gasi o’rmon bilan qoplangan. Hudud relefi 400m dan 2100 m gacha dengiz sathidan balandda. Hayvonot olami 246 turdan iborat. 8. Kitob geologik 1978 yil palentalogik- stratigrafik ob’ektlarni muhofaza qilish va rganish Kitob tumanida joylashgan, maydoni – 5378 ga. Bu yerning geologik tarixini o’rganuvchi yagona qo’riqxona. Florasi 500 turdan ortiq, faunasi tarkibi 21 tur sut emizuvchilar, 120 tur qushlardan iborat. 9. Surxon to- rmon 1987 yil buyurtma asosida tashkil topgan. Ko’hitang tizmasi Maydoni – 23802,3 ga, 800 tur simliklar, 290 tur qushlar, 37 tur sut emizuvchilar uchraydi. Asosan burama shohli echki, tog’ qo’yi, Old Osiyo ekotizimlarini saqlash qoplani muhofaza qilinadi. Milliy va tabiat bog’lari 1. Zomin milliy boi 1976 yilda noyob to-archa eko-tizimlarini saqlash, tiklash Umumiy maydoni – 24110 ga, 50 %i rmonzor. Rereatsiya va bufer mintaqalardan iborat 2. Uchom- Chotqol tabiiy milliy boi 1990 yil. Etalon tabiiy majmualari va genefondni saqlash Umumiy maydoni – 574480 ga. Toshkent viloyatida harbiy Tyanshan tarmoqlarida joylashgan. Vazifasiga ko’ra – faol rekreatsiya, boshqaruvchi rekreatsiya, qo’riqxona mintaqalariga ajratilgan 3. Sarmish davlat tabiiy milliy bog’i 1991 yil. etalon tabiiy majmua-lari va gene-fondni saqlash Navoiy viloyati Navbahor tumanida joylashgan. Maydoni – 5000 ga. Tabiat yodgorliklari 1. «Vardan- zi» 1975 yilda noyob saksovul o’rmonlari, hayvon va o’simliklarni saqlash maqsadi-da 1991 yilda tabiat yodgorligi maqomi berildi Buxoro viloyatida joylashgan, maydoni – 300 ga bo’lib, qadimiy Vardanzi shaharning noyob uchastkasini qamrab olgan. 2. Yozyovon cho’lidagi tabiat yodgorlik- lari Farona vodiy- sining tekislik qismidagi tabiiy majmualar, kam- yob, turi yo’qolib borayotgan hayvon va simliklarni saqlash uchun tashkil etilgan Namangan viloyatida Mingbuloq tumanida 1000 ga maydonni, Farona viloyati Yozyovon tumanida 1843 ga, Oxunboboev tumanida 142,5 ga ni egallaydi 1-sxema Chotqol tog’- o’rmon biosfera Hisor tog’-archazor Zomin tog’-archa Qo’riqxonalar Baday-to’qay tekislik-to’qay Zarafshon vodiy- to’qay Kitob geologiyasi Surhon tog’-o’rmon Nurota tog’- yong’oqzor. Qizilqum vodiy- to’qay 2-sxema 3-sxema Milliy va tabiat bog’lari Zomin milliy bog’lari Uchom- Chotqol tabiiy milliy bo’gi Sarmish davlat tabiiy milliy bog’ Tabiat yodgorliklari Qo’riqxonalar atrof-muhitni muhofaza qilish ishida alohida ahamiyatga ega bo’lib, landshaftlarni, tabiat yodgorliklarini, o’simlik va hayvonot dunyosini, tuproqlarni muhofaza qilishda, ularni ilmiy jihatdan o’rganishda, ko’paytirishda, o’simlik va hayvonlar naslini saqlashda alohida rol ynaydi. Qo’riqxonalarning tabiatni muhofaza qilishdagi vazifalarini quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin (1-2- 3-sxema). 6. Biror o’lka va tabiat mintaqasining xarakterli landshaftlarini tabiiy holda saqlash uchun bunyod etiladigan qo’riqxonalar. Bunday qo’riqxonalarda har bir tabiiy mintaqa, balandlik mintaqasida tabiiy landshaftlar namunasi va landshaft elementlari, masalan, xarakterli manzara, relef shakllari, tabiat yodgorliklari, ayrim tur simliklari va hayvonlar saqlanib qolinadi. Vardanzi Yozyovon cholidagi tabiat yodgorliklari 7. Soni kamayib va turi yo’qolib borayotgan o’simlik va hayvonlarni qo’riqlash va ularni ko’paytirish uchun tashkil etiladigan qo’riqxonalar. Hozirgi vaqtda xalq xo’jaligining, xususan, qishloq xo’jaligining rivojlantirilishi, ko’plab yangi yerlar o’zlashtirib, ishga solinishi natijasida, sanoat korxonalarining ta’siri oqibatida tabiiy holda tarqalgan ayrim xil o’simliklar va hayvonlar turlari toboro kamayib, ba’zilarining yo’qolib ketishi xavfi tug’ilmoqda. Ma’lumki, inson barcha madaniy o’simlik va hayvonlarning tabiatdagi yovvoyi turlarini chatishtirish yo’li bilan vujudga keltiradi. Agar tabiiy o’simlik va hayvonlar yo’qolib ketsa, biz yangi turlar yaratish imkonidan mahrum bo’lamiz yoki hozircha foydasiz va hatto zararli hisoblangan ayrim o’simlik va hayvonlar kelajakda juda foydali bo’lib chiqar. Shuning uchun yo’qolib va kamayib borayotgan har qanday turni ham saqlab qolish zarur. 8. Qo’riqxona tabiatni, uning elementlarini, tabiat bilan organizm o’rtasidagi aloqalarni, ekologik sharoitni asl holida o’rganish uchun tabiiy laboratoriya vazifasini bajaradi. Qo’riqxonalarda ilmiy tadqiqot ishlari olib boriladi. Chunki taraqqiyot qonunlarini, tabiiy jarayonlar xarakteri va yo’nalishlarini faqat qo’riqxonalardagina tabiiy holda o’rganish mumkin. 9. Qo’riqxonalar xalq xo’jaligi nuqtai nazaridan ham g’oyat katta ahamiyatga ega. Qo’riqxonalarda rmon va o’tloq o’simliklarini, ov hayvonlarini, ayniqsa, mo’ynali hayvonlar, suv parrandalarini, baliqlarni ko’paytirish va ular yashash joylarini yaxshilash borasida katta ishlar amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizdagi qo’riqxonalar noyob hayvon va o’simliklar ko’paytiriladigan manbaga aylanib qolgan. 10. Qo’riqxonalar madaniy, estetik va istirohat jihatidan ham ahamiyatlidir. Qo’riqxonalarda tabiatning go’zal manzaralari, tabiat yodgorliklari, estetik ahamiyatga ega bo’lgan o’simlik va hayvonlar namoyish qilinadi. Bu esa kishilarda estetik zavq uyg’otadi, tabiatni muhofaza qilish ishining zarurligini his etishga va kishilarni ona tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalashga yordam beradi. Bu vazifalarni bajarishda xalq hiyobonlari alohida o’rin tutmoq kerak. Chunki xalq istirohat bog’larining vazifalari qo’riqxonalar vazifalariga qaraganda ancha keng. O’simlik resurslari va uni muhofaza qilish. Yo’qolgan turlar Hech bir inson dinozavrlarning yo’q bo’lib ketish sababini aniq dallillar bilan aytibberolmaydi. Bir narsa aniqqi, inson faoliyati va tabiatga ta’siri dinozavrlardan keyin paydo bo’ldi. Bugun boshqacha hayot. Yo’qolib borish arafasidagi turlar soni oshmoqda. 1980 yildan 2000 yilgacha AQSH da 40 ga yaqin o’simlik va hayvon turlari yo’q bo’lib ketdi. Sababi, insoniyatning yer yuzini katta maydonlarini egallashi va o’zlashtirish, ehtiyojlarini qondirishi hisobiga turlar soni kamayibketmoqda. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, biologik xilma-xillik Yeryuzida barcha ekotizimlarda mavjud. Biron bir turning yo‘qolishiyoki kamayib ketishi har xil tur populyatsiyasi uchun noqulaylik keltiribchiqaradi, zero, turlar doimo bir-biri bilan turlichao‘zaro bog‘langan. Suv ekotizimi va quruqlik ekotizimlarida turlar xilma- xilligini saqlash hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda.Tabiat resurslaridan oqilona foydalanmasligimiz oqibatida, qanchadan- qancha turlar va notirik komponentlar xavf ostida qolayapti. Tabiatning chiroyli manzarasi, ko‘rkam go‘shalari, o‘zining hayvonot va o‘simlik olamining g‘aroyibotligi bilan ajralib turuvchi biosferani saqlash har birimizning insoniylik burchimizdir. Biologik xilma - xillik tropik o‘rmonlarda, ya’ni doimiy namiqlimli hududlarda, jumladan, Ekvadordagi Yasuni milliy bog‘ida yuqoribioxilma-xillik mavjud. Quruqlik bioxilma-xilligi okean bioxilma -xilligidan 25 marotaba yuqori. Yeryuzida mavjud bo‘lgan 8,7 millionturning 2,1 millioni okean uchun xos ekanligi baholandi. Kolumbiya yuqori bioxilma - xillikka ega bo‘lgan mamlakathisoblanib, u yerda endemik turlar ko‘p. Ya’ni bu turlar boshqa biromamlakatda uchramaydi. Yerda mavjdu bo‘lgan turlarning 10% gayaqini Kolumbiyada uchraydi va 1900 dan ko‘proq qush turlari Yevropava Shimoliy amerikaga qaraganda ko‘proq. Kolumbiyada dunyo sutemizuvchi turlarining 10% i uchraydi4. Dunyoning suvda va quruqdayashovchilarining 14 % i va dunyo qushlarining 18%i Kolumbiyadauchraydi. Indoneziya dunyo gulli o‘simliklarining 10% ini, sutemizuvchilarning 12% ini, sudralib yuruvchilar, amfibiyalar vaqushlarning 17% ini o‘z ichiga oladi. Madagaskar orolidagi florada o‘simlik turlarining 66% iendemik, Yangi Zelandiya orolida esa 72 %, Gavaya orollarida 82-90%. Janubiy Xitoy ning Chjetszyan proventsiyasida Sharqiy osiyoningginko daraxti yovvoyi holda faqat shuyerda o‘sadi. AQSH g‘arbidagibir qancha rayonlarda mamont daraxti faqat shuyerlarda o‘sadi. Turlar qonun tomonidan saqlansada, toki ularning tabiiy muhiti saqlanmaguncha ular hayot kechira olishmaydi. Atrof muhitni muhofaza qilish ko’pincha, tabiiy muhitni yoki butun ekotizimni saqlashga asoslangan bo’ladi. Buni bajarishning usullaridan biri bu tabiat muhofazasini yaratish bo’lib, u xuddi, xalqaro bog’lar va yovvoyi hayot hududlarini saqlash kabi bo’ladi . 1872-yilda birinchi Xalqaro bog’ Yellow Stone National Park hisoblanib, AQSH da tashkil qilingan. O’sha davrda Kulrang ayiq, loss va bug’ular Shimoliy Amerika hududi tomonga ko`chirilib, joyi o’zgartirilgan edi. Bu hayvonlar ozuqa to’plash uchun yerning ko’plab hududlarini darbadar kezardilar. Agar ularning tabiiy muhiti kichik bo’lsa ular yashay olmaydilar. Misol uchun, kulrang ayiq kuniga katta miqdorda ozuqaga muhtoj bo’ladi. Kulrang ayiqga o’z qornini to`ydirishi uchun bir nechayuz km hududlar kerak bo’ladi. Milliy bog’lar va yovvoyi hayot hududlarisiz ba’zi hayvonlar hozir mavjud bo’lgandan ancha kam bo’lishlari mumkin edi 5. O’simliklar dunyosi. 1Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (126-127; 129- bet) 5 Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (126-127; 129- bet) O’simliklar dunyosi erdagi hayotning birlamchi manbaidir. Ular yiliga 380 mlrd. tonna organik modda hosil qiladi, buning 325 mlrd. t. dengiz va okean o’simliklariga, 38 mlrd. t. o’rmonlarga, 6 mlrd. tonnasi o’tloqlarga to’g’ri keladi. Bundan tashqari o’simliklar, ya’ni yashil o’simliklar tufayli fotosintez jarayoni bo’lmasa, havodagi uglerod (CO2)ning miqdori ko’payib kishilar va hayvonlar nobud bo’lur edi. Biroq atmosferadagi suv yuzasidan va tuproqdan kelayotgan o’sha CO2 gazi o’simliklar tomonidan yutilib, fotosintez natijasida yashil o’simliklar atrofga kislorodni chiqarib turadi. Shunday qilib, fotosintez orqali er sharidagi suv 5,8 mln. yilda, atmosferadagi kislorod 5800 yilda, karbonat angidrid 7 yilda bir marta yangilanib turadi. O’simliklar inson uchun oziq-ovqat, yem-xashak, dori-darmon, kiyim-kechak va boshqa ko’pchilik moddalarning tabiiy manbalari hisoblanadi. Halqimiz tomonidan ko’p ishlatiladigan va keng tarqalgan dorivor o’simliklardan foydalaniladi. Bularga isiriq, ermon, chakanda, aloye, na’matak, gazanda va boshqalar misol bo’la oladi. O’simliklar inson organizmidagi turli yuqumli kasalliklarni davolashda katta ahamiyatga ega. Insonlar o’simliklardan chorva mollari uchun ham yem-xashak sifatida keng ko’lamda foydalanadilar. O’zbekistonda g’o’za o’simligi asosiy homashyo hisoblanib, undan turli maqsadlarda foydalaniladi. Insonlar o’simliklardan qurilish materiali sifatida ham foydalaniladi. O’simliklarni inson hayotidagi muhim tomonlaridan biri, atrof-muhitni ko’kalamzorlashtirishdir, chinor, terak, eman, igna bargli doim yashil o’simliklar shular jumlasidandir. Bundan tashqari ular havodagi changni tozalab, uni kislorod bilan boyitadi. O’simliklar dunyosidan oqilona foydalanish va muhofaza qilishda o’rmon o’simliklari alohida o’rin egallaydi. Respublikadagi o’rmonlar yagona davlat o’rmon fondini tashkil etadi. O’zbekiston o’rmonlari o’zining xususiyatlari bilan tog’, cho’l, to’qayzor va vodiy o’rmonlariga ajratiladi (1-sxema). 1-sxema Hozirgi vaqtda tog’ o’rmonlari 311 ming ga maydonni egallaydi, asosiy o’simligi archa hisoblanib, qolganlari turli-xil daraxt va butalardan iborat. O’rmonlar Tog’ o’rmonlari Vodiy o’rmonlari To’qay o’rmonlari Cho’l o’rmonlari Cho’l o’rmonlari 2,4 mln. ga dan iborat. Bu o’rmonlarning asosiy o’simligi saksovulzorlardir. To’qay o’rmonlari ilgarilari juda zich bo’lib, hozirda atigi 25 ming ga maydonda saqlanib qolgan. Vodiy o’rmonlarini madaniy iqlimlashtirilgan daraxtlar tashkil etib, ular 12 ming ga dan iborat. XX asr boshlarida O’zbekiston o’rmonlarining maydoni 4-5 martaga qisqardi. Ayniqsa to’qay o’rmonlari antropogen tayziqqa duch keldi. Dunyo bo’yi o’rmonlar xolati qoniqarli emas. Haddan tashqari o’rmonlarni kesilishi avj olib, ularning tiklanishi etarli emas. O’rmonlar kesilishini yillik hajmi 3 mlrd.m3 ni tashkil etadi. Bu FAO (BMTning oziq-ovqat va q/x tashkiloti)ning ma’lumotlariga qaraganda 2000 yilga kelib 1,5 barobarga ortdi. Ayniqsa tropik o’rmonlar (Yer yuzining 7%idan iborat) holati g’oyat tashvishlidir. Aniq ilmiy manbalarda keltirilishicha, biz yashab turgan yer kurasida bundan 1,5 ming yil muqaddam o’rmonlar 47% maydonni tashkil qilgan bo’lsa, hozir ular 27% ni tashkil qiladi. Ko’p mamlakatlardagi sanoat manbalarida foyda ketidan quvish oqibatida juda ko’p o’rmonlar kesilib, ularning o’rniga katta-katta zavod, fabrikalar qurilmoqda. Bu zavod va fabrikalarda chiqayotgan chiqindilar atrof- muhitni ifloslanishi natijasida ko’plab nodir va noyob o’simlik turlari qirilib ketishiga sabab bo’lmoqda. BMTning rasmiy ma’lumotlariga qaraganda sanoat rivojlana boshlagan davrdan 250 ming xil o’simlik turi yo’q bo’lib ketishi xavotir ostida ekanligi ta’kidlangan. O’zbekiston Respublikasida mustaqillikka erishgach atrof-muhitni, hayvonot va o’simliklar dunyosini muhofaza qilishga alohida e’tibor berildi. 1992 yil 9 dekabrda «Tabiatni muhofaza qilish» to’g’risida, 1993 yil 7 mayda «Alohida muhofaza qilinadigan hududlar» to’g’risida va nihoyat 1997 yil 26 dekabrda «O’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish» to’g’risida qonunlar qabul qilindi. Ushub qonunlarda tabiiy sharoitda o’sadigan o’simliklar dunyosini shuningdek, takror etishtirish va genetik fondini saqlash uchun ekib o’stiriladigan yovvoyi o’simliklarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlar to’g’risida boradi. 2-modda – O’simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi munosabatlar to’g’risida qonun hujjatlarini asosiy vazifalari quyidagilardir: - Floraning tur bo’yicha tarkibini va genetik fondini tabiiy sharoitlarda saqlab qolish. Tabiiy o’simlik jamoalarining va yovvoyi o’simliklar o’sadigan muhitning bir butunligini saqlab qolish. - O’simlik dunyosidan oqilona foydalanish va uni takror etishtirishni ta’minlash yuridik va jismoniy shaxslarni o’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi faoliyatini huquqiy tartibga solish. 4-modda - O’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi davlat hokimiyati organlari, shuningdek, mahsus vakolat berilgan davlat organlari va davlat organlari boshqaruv organlaridir. YUridik va jismoniy shaxslar o’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risidagi qonun hujjatlarda belgilangan tartibda va sharoitlarda qoplashlari shart. Bu qonunlar barcha o’simliklar turlarini saqlab qolish, uni asrab avaylash va muhofaza qilishda muhim hujjatlar bo’lib hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi hududida 4,5 mingga yaqin o’simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko’pgina kamyob, endem va relekt turlari ham. Unday turlarning soni 301 ta bo’lib O’zbekiston Respublikasining «Qizil kitobi»ga kiritilgan. Mustaqilligimiz sharofati bilan bunday muhofazaga muhtoj o’simliklar borasida ko’pgina ishlar qilindi (1-2-jadval). 1-jadval Bioxilma-xillikning boyligi № Tiplar Turlar soni % 1 Baktеriyalar 1942 7,19 2 Viruslar 200 0,7 3 Soda organizmlar 870 3,2 4 Yassi chuvalchanglar 300 1,1 5 Yumaloq chuvalchanglar 930 3,4 6 Mollyuskalar 140 0,5 7 Bo’g’imoyoqlilar 11300 41,8 8 Umurtqalilar 664 2,5 9 Suv o’tlari 2008 7,4 1 Yuqori o’simliklar 4146 4500 15,3 16,6 O’zbekiston asosiy tabiiy-hududiy majmuasi florasining xilma-xilligi 2-jadval Majmualar Maydoni % Turlar km2 soni Cho’llar Qumli cho’llar Taqirlar Shag’alli cho’llar Sho’rxok cho’llar 9870 13185 1700 1310 22 29 4 3 320 400 566 304 Namlangan maydonlar Daryo qayirlari va ko’llar 1541,3 3,5 285 Dashtlar Tog’oldi yarim cho’l Tog’ quruq dashtlari 459 365 1 0,7 1180 634 O’rmon-o’tloq dashtlar Tog’ bargli o’rmon va butazorlar Archazorlar 218 85,6 0,4 0,2 248 235 О‘zbekiston Respublikasi hududida 4,5 mingga yaqin yovvoyi о‘simlik va 2000 dan ziyod zamburug‘ turlari mavjud. Shundan 577 tasi dorivor, 103 turi bо‘yoqbop, 560 turi efir moyli о‘simliklar hisoblanadi. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj kо‘pgina kamyob, endem va relikt turlar ham bor. Bunday turlarning soni 400 ta atrofida bо‘lib, ular О‘zbekiston florasining 10-12 % ini tashkil etadi. Aholining tabiatga notо‘g‘ri munosabati ham о‘simliklarning kamayib ketishiga sabab bо‘lmoqda. Ayniqsa, keyingi yillarda qizil lola, sallagul, shirach va shunga о‘xshash nafis gulli о‘simliklarning juda kamayib ketganligining guvohi bо‘lib turibmiz. О‘simlik turlarini saqlash va muhofaza qilish uchun 1979 yilda О‘zbekiston “Qizil kitobi” ta’sis etildi. Qizil rang - xavfli, ta’qiqlovchi va ma’n qiluvchi ramziy ma’noni anglatadi. “Qizil kitob” nabotot olamining kamyob, yо‘qolib ketish xavfi ostidagi turlari haqida mukammal ma’lumot beradi. Uning vazifasi - jamoatchilik va davlat idoralarini tabiat muhofazasi masalasiga jalb etishdan va turlar genofondini saqlab qolishga kо‘maklashishdan iborat. О‘zbekiston florasining yо‘qolib ketish xavfi ostida turgan 163 turi “Qizil kitob”ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan. Shuni esda tutish kerakki, “Qizil kitob” ning birinchi jildi (tomi) hayvonlar bо‘yicha bо‘lib, 1983 yilda nashr qilingan. 1998 yilga kelib, О‘zbekiston “Qizil kitobi” ga kiritilgan о‘simlik turlarining soni 301 taga yetdi. 2009 yilda nashr etilgan О‘zbekiston Respublikasining «Qizil kitobi» ga esa 321 ta о‘simlik va 3 ta zamburug‘ turlari kiritilgan. О‘simlik dunyosini muhofaza qilish jarayonida keng omma ishtirok etgan taqdirdagina ijobiy natijalarga ega bо‘lish mumkin. Shundagina, biz kelgusi avlodlar uchun nabotot olamining bebaho boyligini saqlab qoldirgan bо‘lamiz. Esda tuting! Flora lotincha “flora” - gullar, bahor va yoshlikning xudosi; о‘simlik turlarinnig majmui. Bilib qо‘ygan yaxshi! Botanika bog‘i 1950 yilda Toshkent shahrining shimoliy-g‘arbiy qismida tashkil etilgan. Uning asoschisi botanik F.N.Rusanov hisoblanadi. Bu yerda dunyoning turli mamlakatlardan keltirilgan daraxtlarni iqlimlashtirish, О‘rta Osiyoda noyob va yо‘qolib borayotgan о‘simlik turlarini saqlash, gulli о‘simliklarni iqlimlashtirish, tropik va subtropik о‘simliklarni kо‘paytirish maqsadida tibbiy botanika, sanoat botanika, geobotanika, о‘simliklar ekologiyasi kabi ilmiy laboratoriyalar ishlab turibdi. HAYVONOT DUNYOSI VA UNI MUHOFAZA QILISH Ko’lmakdagi krevetka balig’i Yo’qolib borayorgan turlar Kaliforniyaning markaziy vodiysidagi mavsumiy suv havzalarida yashaydi. Ifloslanish shahar urbanizatsiyasi kengayishi va boshqa ta’sirlar vodiydagi 90 % bahoriy ko’lmaklarni yo’qolib ketishiga olib kelmoqda. Bu turlarning yo’qolib borishi ularning kelib chiqishi va paydo bolishi holatlarining beqaror bo’lib borishga sabab bo’lmoqda. 1-rasm. Kaliforniya kondori Bu noyob tur - Kondorning yoqolib ketish xavfi 20-asr oxirlariga kelib kuchayib ketdi. Ba’zi kondorlar yovvoyi tabiat qo’ynida asrab qolindi. Cho’l toshbaqasi Yo’qolib borayotgan cho’l toshbaqasi kelajagi beqaror bo’lib bormoqda. Insoniyat taraqqiyoti AQSHning janubi-g’arbida yashaydigan cho’l toshbaqasi hududlarining qisqarib borishiga sabab bo’lmoqda. Janubiy dengiz suvsari Dengiz suvsari Tinch okeanining AQSHga tegishli qismidagi sayoz suv havzalarida yashaydi. Asrlardan buyon dengiz suvsarlari noyob juni uchun ovlanib kelingan. Pelikanlarni saqlab qolish muammosi Pelikanlar baliq va akvatik o’simliklarni yeyishga moslashgan qushlardir. 20 asr o’rtalarida DDT preparatidan foydalanish kengayibketdi. 1972 yilda AQSH da DDT preparati qishloq xo’jalik ekinlariga qiron keltiruvchi hashoratlarni yo’q qilish uchun nazorat sifatida keng ko’lamda ishlatila boshlandi. Bu holat pelikanlarning kamayib ketishiga sabab bo’ldi. CHunki pelikanlarning tuxumlari ingichka shaklga o’tdi. SHuningdek, palaponlarni erta tuxumdan chiqish holati ruy berdi. Jigarrang pelikanlar Luizana shtati va Texasdan butunlay yo’qoldi. 2000 yillardan buyon Luizana va Texasda yashaydigan 7000 dan ortiq jigarrang pelikanlar yashamoqda 6 . Hayvonot dunyosi 1Peter Rillero, Dinah ZikeEcology, 2005 (132, 143-bet) Hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir qismidir va ular tabiatda moddalar va energiya almashinuvida muhim rol o’ynaydi. Hayvonot olami umuman insoniyatning yashashi, hayoti faoliyatida juda muhimdir. Ma’lumki, uy hayvonlari hisoblanadigan qoramol, qo’y, echki, to’ng’iz, ot, eshak, tuya, qolaversa it, mushuk kabi jonzotlar bizning hayotimizda tayin bir maqsad uchun boqiladi. Ayrim hayvon turlari biz uchun oqsil, moy, sut manbai, boshqasi xo’jalik uchun asqotadigan ishlarni bajaradi, transport sifatida, uylarni qo’riqlashda, zararkunandalar bilan kurashishda beminnat dastyor hisoblanadi. Tabiat qo’ynida yovoyyi holda yashaydigan hayvonlarning ham o’ziga xos foydali xususiyatlari mavjud, jumladan, ulardan mo’yna, dorivor vositalar, oziq- ovqat mahsulotlari, jun olinadi. O’zbekistondagi asosiy xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan hayvonlar: suvda suzuvchilar, sayg’oqlar, ondatralar, toshbaqalar, zaharli ilonlar, kakliklar, tog’ echkilari va umurtqasizlar hisoblanadi. Hayvonlar tabiatda tabiiy vositalarning muvozanatini saqlab turishda xizmat qiladi. Umuman hayvonlarning turi ko’p bo’lib, ularning bir yarim milliondan ziyod turi bor. O’simliklarning quyoshdan olayotgan energiyasini 100% deb olsak, shuning 50%ini o’simliklar nafas olish jarayonida qolgan energiyani o’zlashtirib, organik modda o’txo’r va etxo’r hayvonlarga o’tadi. Tuproq tarkibini yaxshilashda va uning hosildorligini oshirishda hayvonlarning, xususan, yomg’ir chuvalchangini, chumolini, termitlarni, umurtqali er qazuvchilarni va boshqalarning ahamiyati juda katta. Bu hayvonlar tuproqni yumshatadi, aralashtiradi, najas va o’simlik qoldiqlari bilan o’g’itlaydi. O’simliklarni changlanishida, urug’ va mevalarini tarqatishda ham hayvonlarning ishtiroki bor. Ayrim yirtqich qushlar esa zarakunandalarni (kemiruvchilarni) qirib, o’simliklar hosildorligini oshiradi yoki ba’zi hasharotlar o’simliklarni zarakunanda hasharotlardan va kasalliklardan saqlaydi. Masalan, bitta boyqush bir yilda 1000ta sichqonni yo’q qilib, 0,5t donni saqlab qolsa, chumolilar o’rmonlarni kasalliklardan saqlaydi. Bir hujayrali dengiz hayvonlarning qoldiqlaridan cho’kindi jinslar (bo’r, ohaktosh) vujudga kelsa, poliplarning faoliyati tufayli okeanlarning sayoz va iliq suvli qismida marjon orollari vujudga keladi. Qadimda ham, texnika taraqqiyoti rivojlangan hozirgi vaqtda ham odamlar hayvonlarni chiroyli terisi, mazali go’shti, qimmatbaho suyagi uchun qiziqishgan bo’lsa o’ta johil kishilar ov qilishni ermak bilib, hayvonot olamini yo’q qilishgan. Manbalardan ma’lumki 1872 va 1874 yillar mobaynida AQShdagi Kanzas temir yo’li qurilishi vaqtida “ishtiyoqmand” ovchilar har yili 2,5 mln. bizonni otib tashlaganlar, ularni bu beozor jonivorning na mazali go’shti va na terisi qiziqtirmagandir. Oqibatda bizonlar shu qadar kamayib ketganki, hozir ularning ozginasi maxsus qo’riqxonalarda saqlanib qolgan. Shuni aytish kerakki O’zbekiston hududida hayvonot olami qanchalik muhofaza qilinmasin va ularningko’payishiga sharoit yaratib berilgan bo’lmasin goho ularni pinhoniy ov qiluvchi shaxslar uchrab turadi. O’zbekiston hayvonat olamining turi ko’p va ular rang-barang. Hududimizda 650 dan ortiq umurtqali hayvon namunalari mavjud bo’lib, shulardan 83 baliq turi, 3 ta amfibiy, 58 tur sudralib yuruvchilar, 424 turdan ziyod qushlar va 97 tur sut emizuvchilar yashaydi. Hayvonot dunyosini muhofza qilish borasida so’z borar ekan, suv jonivorlarining kamayib ketayotganligiga alohida e’tibor berish lozim bo’ladi. Chunki, ulardan ayniqsa baliq turlarining kamayib ketishi tashvishlanarli xoldir. Bunga sabab esa suv havzalarining ifloslanishi ifloslanishi, suvdagi suv salmog’ining ayrim joylarda ortib borishi ma’lum turdagi baliqlar uchun katta zarar bo’lishi mumkin. Bundan tashqari brakonьer ovchilar ham baliqlarning kamayib ketishiga sabab bo’lmoqda. O’lkamizda baliq ovlash xo’jaliklari maydoni 38 mln.ga dan iborat. O’lka hududidan turon yo’lbarsi, shuningdek, qizil bo’ri butunlay yo’qolib ketgan bo’lib, qoplon, Old Osiyo qoploni, yo’l-yo’l sirtlon, tuvaloq kabi jonzotlarning yo’qolib ketish xavfi bor. Ma’lumotlarga qaraganda, O’zbekiston hududida Mirzacho’l, Qarshi cho’li, Surxon – Sherobod cho’li, Farg’ona vodiysining markaziy qismlari o’zlashtirilgan. Bu esa sahro-cho’l muhitida yashaydigan bir qator jonivorlarning, jumladan, jayron, go’zal tuvaloq kabi noyob zotlarning kamayib ketishiga sabab bo’lmoqda. Bir qator go’zal jonivorlar, jumladan tog’ qo’yi, eron vidrasi, O’rta Osiyo kapchailoni kabilar johil ovchilar tomonidan butunlay kamaytirib yuborildi. Hayvonlarning noyob va yo’qolib borayotgan turlarini muhofaza qilishda ularning yashash sharoitini yaxshilash va ko’payishi uchun qulay imkoniyatlar yaratib berish kerak. Buning uchun birinchidan, yo’qolib ketayotgan va noyob hayvon turlarini qat’iy nazorat ostiga olib, ov qilishga mutlaqo yo’l qo’ymaslik va ikkinchidan, o’sha hayvonlar yashaydigan hududlarni tabiiy holicha saqlab, qo’riqxonalarga, buyurtmaxonalarga aylantirish zarur. O’zbekistonda chop etilgan yangi «Qizil kitob»da 24 tur sut emizuvchilar, 51 tur qushlar, 16 tur sudralib yuruvchilar, 18 tur baliqlar kiritilgan. Umurtqasiz hayvonlardan turli sistematik guruhlarga kiruvchi 80 turi kiritilgan (1-2-jadval). O’zbekiston mustakillikga erishgan kunidan boshlab jamiyatni demokratlashtirish va tabiatnimuxofaza kilish soxasidadagi konunchilik ishlari tobora takomillashtirilib bormokda. «Tabiatni muxofaza kilish tugrisida»(1992), Aloxida muxofaza kilinadigan tabiiy xududlar tugrisida»(1993), Xayvonot olamini muxofaza kili shva undan foydalanish tugrisida»(1997),shuningdek Vazirlar maxkamasi tomonidan tasdiklangan bir kator xujjatlar asosida xayvonot olami muxofaza kilinmokda Bulardan tashkari O’zbekiston Respublikasi 1995 yilda Biologik xilma-xillik tugrisidagi va Xalkaro axamiyatga ega, ayniksa suvda suzuvchi kushlarning yashash joylari bulgan suv-botkokli joylar tugrisidagi (2001 yil Ramsar) Konventsiyalarga kushilgan. 1-jadval Umurtqali hayvonlar turlari qiyosiy baholanishi № Sinflar Dunyo miqiyosida MDHda O’zbekist onda Baliqlar 22000 500 83 Amfibiyalar 2300 34 3 Sudralib yuruvchilar 6750 147 59 Qushlar 9672 764 424 Sut emizuvchilar 4327 332 97 2-jadval. O’zbekiston umurtqali hayvonlarining endemik darajasi Sinf Turlar soni % Umumiy Endemik Sudraluvchilar 58 30 51,7 Qushlar 424 8 1,8 Sut emizuvchilar 97 15 154 Jami: 579 53 9,2 О‘zbekiston mustaqillikka erishganidan boshlab jamiyatni demokratlashtirish va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi qonunchilik ishlari tobora takomillashtirilib borilmoqda. Jumladan, “Tabiatni muhofaza qilish tо‘g‘risida” (1992 y.), “Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar tо‘g‘risida” (1993 y.), “Hayvonot olamini muhofaza qilish va undan foydalanish tо‘g‘risida” (1997 y.) kabi qonunlar asosida hayvonot olami muhofaza qilinmoqda. Ona tabiatimizning rang-barangliligi kecha, bugun paydo bо‘lgan emas, balki bu bebaho ne’mat bir necha ming yillar davomida ajdodlarimizdan bizga qoldirilgan aziz merosdir. Shuning uchun ham har birimiz tabiat boyliklarini muhofaza qilish, uni kо‘z qorachig‘iday avaylab-asrashimizda о‘zimizni mas’ul, javobgar sezishimiz darkor. Esda tuting! Fauna lotincha “fauna” - о‘rmon va dalalar xudosi, hayvonlar tо‘dasining himoyachisi (hayvonot olami). Nazorat savollari: TABIATNI MUHOFAZA QILISHNI TA’LIM VA TARBIYAVIY XUSUSIYATLARI Ekologik ta’lim-tarbiya Ekologik ta’lim o’sib kelayotgan yosh avlodni umuman yer yuzi aholisini barqaror rivojlanishiga o’tishda eng muhim shart-sharoitlardan biri bo’lib hisoblanadi. Ekologik ta’limning mazmunini quyidagilar tashkil etishi mumkin: 1. Dunyoni hozirgi ekologik xolat asosida unga munosabat bildirish. 2. Tabiatda barcha jonsiz va jonli tarkibini birlikda ekanligini fikrlay olish. Bilib qо‘ygan yaxshi! Toshkent hayvonot bog‘i 1920 yilda tashkil etilgan. Hayvonot bog‘i kattalar va bolalar uchun sevimli dam olish maskani bо‘libgina qolmay, balki u kishilarning hayvonot olami haqidagi bilimlarini kengaytirishga xizmat qiladi hamda О‘zbekiston “Qizil kitobi” ga kiritilgan noyob va yо‘qolib borayotgan turlar bilan ham tanishtiradi. 3. Atrof-muhitga munosabat va o’zini anglab etish. Tabiatni tarkibiy qismi ekanligini tushunish. 4. Tabiatga nisbatan qadriyatlarni hurmat qilish. 5. Tirik organizmlarni har xil darajada o’rganish va izchillik metodini qo’llash. 6. Tirik organizmlar tizimi bir butunligini va o’zaro ekologik bog’lanishlarda ekanligi (moddalar aylanishi, energiya va axborot almashinuvlari). 7. Tabiiy jarayonlar va hodisalarning antropotsentrikdan biotsentrikga, hamda politsentrik usulni qo’llash. 8. Tabiat va jamiatdagi o’zaro birlik va qarama-qarshiliklarni anglash. 9. Ekologik tanglik, madaniyatning tangligi ekanligini anglash. 10. Ekologik madaniyat insonning umumiy madaniyatining tarkibiy qismi ekanligini anglash. 11. O’z faoliyatida ekologik va ahloqiy normalarni to’g’ri keladigan usullarini anglash. 12. O’zi va boshqalar sog’lig’i uchun, atrof-muhit xolatiga nisbatan ekologik javobgarlikni tarbiyalash. 13. Insoniyatning barqaror rivojlanish kontseptsiyasini, tabiat bilan jamiyatning koevolyutsiyasi ekanligini tushunib etish. 14. Tabiat bilan jamiyatni uyg’unlashtirish, ijtimoiy zaruriy muammo ekanligini tushunish. Ekologik tarbiyani farzand tug’ilgan kundan boshlamoq, vujudimizni quvvatlantirmoq, fikrimizni nurlantirmoq, ahloqimizni go’zallashtirmoq, zehnimizni ravshanlantirmoq demakdir. Ekologik tarbiyani kim va qanday olib boradi? – degan savol paydo bo’ladi. Birinchi – tarbiya ota-ona zimmasidadir. Ikkinchi – bog’cha, maktab, oliy va o’rta maxsus kasb hunar kollejlari hamda oliy o’quv yurtlari mahallalarda amalga oshadi. Bola tarbibiyasida u yashab turgan sharoit, muhit kishilarning faoliyati katta o’rin tutadi va bu sohada oila, maktab sharoiti ham katta e’tiborga molikdir. Ekologik tarbiya ham tarbiyaning, asosiy qismi bo’lib, bolaning ahloqiga, hulq-atvoriga kuchli ta’sir qiladi va ota-onalarni ularni murg’aklikdan boshlab tarbiya qilishga chaqiradi. Ekologik ta’lim-tarbiya va umumiy tarbiya bir-biri bilan bog’liq bir butun jarayondir. Har qanday tarbiya asosan oila sharoitida kechadi. O’zbek oilalarida “harom- halol”, “uvol”, “gunoh-savob” kabi tushunchalar ko’proq ekologik vaziyat (masalan: nonning oyoq ostiga tushushini, suvning iflos qilinishi, jonivorlarga shavqatsiz munosabatda bo’lish, dov-daraxtlarni sindirish va boshqalar) yuzaga kelganda qo’llaniladi. Bolalar hali bu so’zlarning mohiyatini to’liq tushunmasalarda, ularga milliy ekologik hulq-atvor kurtaklari shakllanadi. Insonni tabiat bilan uyg’unlikka da’vat hadislarda ham o’z aksini topgan. Xalqimiz qadimdan badanning quvvati ovqat, aqlning quvvati-hikmatli so’zdir, deb uqtirib kelgan. Hadislar ana shunday hikmatli so’zlar, donishmandlik durdonalari hisoblanadi. Hadis ilmi bilan shug’ullangan mashhur allomalar Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Buxoriy, Abu Iso Muhammad ibn Iso at- Termiziy, Abu Muhammad Abdulloh ibn Abu ar-Rahmon ad Daramiy as- Samarqandiylar O’rta Osiyolik bo’lib, hadis ilmining asrdan-asrga saqlanib borishiga munosib hissa qo’shgan buyuk tarixiy shaxslardir. Hadis bandlari ekologik ta’lim va tarbiyani singdirishga katta yordam beradi. Ularda ayrim o’simlik va hayvonlarning xosiyatlari, ozuqa zanjirida tutgan o’rni, shuningdek, inson xo’jalik faoliyatida ahamiyati kabi tomonlari bayon etilgandir. Hadislarning ayrim bandlari insonni tabiat boyliklarini tejab-tergash va uni muhofaza qilishga o’rgatadi. CHunonchi, qo’y boq, zero ayni barakadur deyiladi. Bu erda foydali hayvonlarning populyatsiyasini ko’paytirish va undan turli maqsadlarda foydalanish mumkinligi e’tiborga olingan. Shuningdek, boshqa hadislrada ham qo’y, tuya va otlarning insonlarga tegadigan nafi va ularni boqib ko’paytirish kishilar uchun faqat yaxshilik keltirishi haqida, ozuqa zanjirida II va III tartiblarni egallagan o’laksaxo’r hayvonlar go’shti harom ekanligi, ovchilar uchun ko’z oldida otilgan hayvonni eyish mumkinligi, aksincha o’lgan holdagisini eyish inson salomatligiga salbiy ta’sir etishi mumkinligi haqida fikr yuritiladi. Hadislardan namunalar: (ovoz bilan). Qo’y boq, zero ayni barakadur. Dehqonchilik bilan shug’ullaninglar. Dehqonchilik muborak kasbdir. Unga qo’riqchilarni ko’paytiringlar. Kishilarga soya beruvchi daraxtni kesgan kishi boshi bilan do’zaxga tashlanadi. Qaysi bir musulmon ekin eksa yoki biror daraxt o’tqazsa, so’ng uning mevasidan qush yoki hayvon esa, uning ekkanidan eyilgan narsaning har biridan unga sadaqa savobi yoziladi. Kim suv toshqinini to’xtatsa yoki yong’inni o’chirsa, unga shahidlik ajri beriladi. Maktablarda, oliy o’quv yurtlarida, sanoat, ishlab chiqarish korxonalarida, shuningdek, jamoa xo’jaliklarida, Madaniyat uylarida, qiroatxonalarda tabiatsevarlar klubi, yoshlar ma’ruzaxonasi, tabiatni muhofaza qilish jamiyatlari, o’lka muzeylari, tabiat burchaklari tashkil etilib, ularda o’lkaning tabiati, boyliklarini ko’rsatadigan, hikoya etadigan tadbirlar katta ahamiyat kasb etadi. Tabiat muhofazasi talqin etiladigan kechalar tashkil qilinib, ularda o’qituvchilar, olimlar bilan yoshlarning muloqatini o’tkazish ham xayrli tadbirlardan hisoblanadi. Oliy maktablarda ekologik ta’limi tabiat muhofazasi masalalarining ilmiy asoslarini chuqur va har tomonlama o’rganishga, inson faoliyati natijasida biosferada ro’y berayotgan hodisalarning sabab va qonuniyatlarini tahlil etish maqsadlariga qaratilgan. Shu bilan bir qatorda, u talabalarni maktablarda ekologiya asoslari va tabiat muhofazasi ta’limini o’qitishga tayyorlashni ham nazarda tutadi. Mahalla Malaka oshirish insituti Kasb-hunar koleji Oliy oquv yurtlari Umum ta’lim maktablari Maktabdan tashqari muassasa Bog’cha Malaka oshirish insituti Ishlab chiqarish Oila О‘zbekistonda aholiga uzluksiz ekologik ta’lim berish va bu sohada uning bilimini oshirish masalalari “Ta’lim tо‘g‘risida” gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” , tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanish sohasidagi huquqiy meyoriy hujjatlar asosida hal qilinmoqda (1-sxema). Ekologik vaziyatni yaxshilashga yordam beradigan omillardan biri – barcha aholi qatlamlariga ekologik bilim berish va ularning ekologik madaniyatini hamda tafakkuri darajasini yuksaltirishdan iborat. Ekologik bilim – kishilarning atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, buzilgan tabiat majmua(kompleks)larini qayta tiklash haqida ma’lumotlarga ega bо‘lish, ya’ni ushbu voqelikning inson tafakkurida aks etganlik darajasi. Ekologik madaniyat – bu insonlarda tabiat haqidagi bilim, ong, idrok, savodxonlik, uning intelektual salohiyati va uni amalda qо‘llay bilish faoliyati, atrof-muhitga nisbatan faoliyatning yuksak kо‘rsatkichi, ongli va mas’uliyatli yondoshuv. Tabiatga avaylab munosabatda bо‘lish singari azaliy an’analarimizni tiklash, har bir inson va butun jamiyatning axloqiy hamda ma’naviy tarbiyasini takomillashtirish g‘oyat muhim. Ekologik ta’lim-tarbiyaning bosh maqsadi – aholining barcha qatlamlarida, jumladan, maktab о‘quvchilarida ularning atrof-muhitga, jonajon tabiatimizga bо‘lgan ongli munosabatlarini tо‘g‘ri shakllantirishdan iboratdir. Buning uchun, barcha aholi ekologiyaga oid umumta’lim davlat standartlari darajasida bilim egallashlari, yetarli kо‘nikma va malakaga, о‘zining ekotizimga dahldor ekanligini anglatuvchi dunyoqarashga ega bо‘lishi va buni ma’nan hamda ruhan his qilishi darkor. Inson ongiga ekologik ta’lim-tarbiyani singdirish uchun uzluksiz ekologik ta’lim-tarbiyani joriy etish zarur. Bu, birinchi navbatda, oilada о‘z aksini topadi va maktabgacha ta’lim muassasalarida, umumta’lim maktablarida, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida, oliy о‘quv yurtlarida, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimida va aholining katta yoshdagi qatlamlari (mahalalar) da ekologik ruhda, shaxs kamolotini yuksaltiruvchi uzluksiz ekologik ta’limni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Masalan: umumiy о‘rta ta’lim maktablarida uzluksiz ekologik ta’limni о‘quv predmetlaridan bilim berish jarayonida, festivallar, konferensiyalar, uchrashuvlar, davra suhbatlari, “ochiq darslar”, tanlovlar kabi turli tadbirlar va sahna kо‘rinishlaridan iborat chiqishlarga jalb qilgan holda amalga oshirish mumkin. Tabiatdan foydalanish sohasida insonning ekologik jihatdan saviyasiga ta’sir kо‘rsatish borasida oqilona tadbirlarni amalga oshirish bosh vazifa hisoblanadi. Bu ishlar atrof-muhitni saqlash bо‘yicha uzoq yillarga mо‘ljallangan yagona uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini yо‘lga qо‘yish orqali amalga oshiriladi. Ekologik ta’lim deganda, о‘quvchilarga berilishi lozim bо‘lgan tabiat bilan inson о‘rtasidagi munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimi tushuniladi. Ekologik tarbiya farzand tug‘ilgan kundan boshlab berilishi kerak. Bunda fikr nurlantirilishi, axloq gо‘zallashtirilishi, zehn ravshanlantirilishiga erishish zarurdir. Ekologik tarbiya, avvalo, ota-ona zimmasidadir. Sо‘ng bog‘cha, maktab, о‘rta maxsus kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar hamda oliy о‘quv yurtlari, mahallalarda amalga oshiriladi. Har qanday tarbiya, asosan, oila sharoitidan boshlanadi. О‘zbek oilalarida “harom - halol”, “uvol”, “gunoh - savob” kabi tushunchalar kо‘proq ekologik vaziyat (masalan: nonning oyoq ostiga tushishi, suvning iflos qilinishi, jonivorlarga shafqatsiz munosabatda bо‘lish, dov-daraxtlarning sindirilishi va boshqalar) yuzaga kelganda qо‘llaniladi. Bolalar hali bu sо‘zlarning mohiyatini tо‘liq tushunmasalar-da, kun sayin ta’kidlanaverilsa, ularda milliy ekologik xulq- atvor kurtaklari shakllanib boradi, albatta. Barqaror taraqqiyot ta’limi Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 59-sessiyasida 2005-2014 yillar uchun Barqaror taraqqiyot maqsadlari uchun ta’limni (BTT) amalga oshirish bо‘yicha xalqaro sxema tasdiqlangan edi. Barqaror tarqqiyot ta’limi (BTT) fanlararo yondoshuvi asosida ta’lim olish, tarbiya, о‘z-о‘zini rivojlantirish va namoyon etish, mustaqil va tanqidiy fikrlash, ma’nan shakllangan, ijtimoiy faol, о‘z hatti-harakatlarida axloqiy va ekologik meyorlarga asoslanadigan, о‘zbek xalqi qadriyatlariga mos bо‘lgan, ekologik bilimga chanqoq, atrof-muhit holati haqida qayg‘uradigan va yangi ijtimoiy, qtisodiy va ekologik muammolarni oldindan kо‘ra olish xususiyatlarini shakllatirishga da’vat etadi. BTT jamiyatning barcha a’zolarini mintaqaviy va global muammolarni hal qilish uchun zarur bilim va kо‘nikmalarni rivojlantirishga katta e’tibor qaratadi. Agar ekologik ta’lim kо‘proq ekologik mavzularga e’tibor qaratsa, BTT siyosat, iqtisodiyot, jamiyat va atrof - muhit о‘rtasidagi о‘zaro aloqadorligi masalalariga alohida yondoshadi. BTT asosiy maqsadi – barqaror taraqqiyotning g‘oyalari va tamoyillarini ta’limning barcha shakllari va bosqichlari bilan integratsiyalash va mustaqil dunyoqarashga ega, tanqidiy fikrlay oladigan, ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik yо‘naltirilgan va faol fuqarolik munosabatini bildira oladigan shaxslarni tayyorlash hisoblanadi (2-3-sxema). BTT ning hal qiluvchi ahamiyatga ega g‘oyalari hozirgi zamon va kelajakdagi ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik muammolarni, shu jumladan Orol inqirozi muammolarini yechish va oldindan kо‘ra olishga yо‘naltirilgan bilim, kо‘nikma va qobiliyatlarni rivojlantirish hisoblanadi. Shuningdek, BTT ning asosiy tamoyillari sifatida quyidagilar e’tiborga olinadi: 1. Jamiyatning qadriyaviy yо‘nalishlari – adolat, kelajak avlodlar oldidagi javobgarlik etikasi (kelgusi avlodlar manfaatlarini hisobga olgan holda); 2. Fanlararo yondoshuv – ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik maqsadlarning о‘zaro bog‘liqligi. Ekologik ta’lim-tarbiya obyektlari (“Barqaror taraqqiyot ta’limi” asosida). 2-sxema Ekologik ta’lim obyektlari Mahallalar Fermer xo’jaligi Madaniyat va istirohat bog‘lari Teatr va kino zallar Ishlab chiqarish korxonalari Tashkilotlar va muassasalar Bog‘chalar Umumiy о‘rta ta’lim maktablari О‘rta maxsus, kasb- hunar talim tizimi Oliy о‘quv yurtlari Nazorat savollari: BBaarrqqaarroorr ttaarraaqqqqiiyyoott aassoossllaarrii Mahallada Natijalar Sanitariya–gigiyena madaniyati, turmush tarzi Tejamkorlik, ish о‘rinlari yaratish, kichik biznes, farovonlik Mahalla obodligi, suvdan oqilona foydalanish, chiqindi muammolarini hal qilish va hokozo Ijtimoiy Iqtisodiy Ekologik Ijtimoiy Iqtisodiy Ekologik 1. О‘simliklar dunyosi tabiatda qanday ahamiyatga ega? 2. Yer yuzida qancha tur о‘simliklar bor? 3. О‘zbekiston о‘simliklar dunyosida qancha о‘simliklar turi mavjud? 4. “Qizil kitob” haqida fikr yuriting. 5. О‘zbekistonda о‘simliklarni muhofaza qilish borasida davlatimiz tomonidan qanday ishlar olib borilmoqda? 6. О‘zbekistonda alohida muhofazaga olingan hududlarning qanday turlari mavjud? 7. Qо‘riqxonalarning vazifasini ayting. 8. Buyurtmaxonalar nima uchun tashkil qilinadi? 9. Pitomniklar nima? 10. Milliy bog‘larni tashkil etishdan maqsad nima? 11. Ekologik bilim nima? 12. Ekologik madaniyatni tushuntiring. 13. Ekologik ta’lim va tarbiyani tushuntiring. 14. Barqaror taraqqiyot ta’limini izohlang. 15. Hayvonot dunyosining qanday ahamiyati bor? 16. О‘zbekiston hayvonot olamida qancha tur hayvonlar bor? 17. О‘zbekistonda hayvonot olamini muhofaza qilish borasida qanday ishlar olib borilmoqda? 18. О‘zbekiston hayvonot olamida qanday turlar yо‘qolib ketgan?