Biotexnologiyaga kirish Ma’ruza rejasi. 1.1.Biotexnologiya haqida umumiy tushuncha. 1.2.Biotexnologiyani rivojlanish tarixi. 1.3.Biotexnologiya fanining vazifalari. 1.1.Biotexnologiya haqida umumiy tushuncha. Hozirgi vaqtda insoniyat faqatgina tirik organizmlarning yashash davrida xosil bulayotgan maxsulotlardangina foydalanib qolmasdan, tirik hujayralarda bulayotgan fiziologik va biokimyoviy jarayonlarni genetik va hujayra injeneriyasi usullarini boshqarish yuli bilan tegishli maxsulotlarni ishlab chikishga erishmokda. Shuning uchun xam oxirgi kezlarda biotexnologik maxsulotlar ruyxati juda xam kengaymokda. Biotexnologik usullarning keng kullanilishi ozik-ovkat, energetika xom- ashyo va ekologik muammolarni hal kilishda katta rol uynamokda. 1.2. biotexnologiyani rivojlanish tarixi. Kadim zamonlardan buyon insoniyatning xar xildagi xayot faoliyatida biotexnologik jarayonlar kullanilgan. Bularga non pishirish, vino tayyorlash, sut maxsulotlarini achitish va boshqalar kiradi. Birok, ushbu jarayonlarning biologik moxiyati XIX asrga kelib Lui Paster tomonidan aniklangan. Biotexnologik jarayonlarni ishlab chikishga rus olimlari katta xissa kushgan. Rossiyada yogochning gidrolizatlari, kishlok xo`jaligi chikindilari va boshqalarni mikrobiologik kayta ishlab yem-xashak sifatida ishlatiladigan achitki, aseton va butanol ishlab chikaradigan zavod 1930 yilda V.N.Shaposhnikov raxbarligida kurilgan. 1926 yilda uglevodorodlarni mikroorganizmlar vositasida oksidlanishida bioenergetik konuniyatlar urganildi. Oxirgi kezlarda biotexnologik usulda antibiotiklar, fermentlar, vitaminlar, o`sishni tezlatuvchi va tuxtatuvchi moddalar, pestisidlar ishlab chiqarish kengaydi. Hozirgi vaqtda biotexnologik usulda tabiiy gazni urnini bosa oladigan biogaz xam ishlab chikildi. XX asrning 2-chi yarmida biokimyo, bioorganik kimyo, molekulyar biologiya, soxasida erishilgan fundamental tekshirishlar hujayraning faoliyatini boshqarish imkoniyatini yaratdi. Ushbu galaba uz navbatida biotexnologiyani rivojlanishiga katta turtki buldi. Nuklein kislotalarining irsiy ma’lumotlarni nasldan-naslga utishdagi rolini aniklanishi, genetik kodlarning tushunib olinishi, mikroorganizmlarni o`stirish texnologiyasining takomillashishi, o`simliklar va xayvonlar hujayralarining genetik va injenerlik usullarni ishlab chikib, sun’iy usulda yukori maxsuldor organizmlarning yangi shakllarini yaratish imkoniyatlarini yaratdi. Genetik va hujayra injeneriyasi biologiya fanining prinsipial yangi soxasi bulib, yerni tortish kuchini yengib atomlarni parchalab elektronlarni xosil kilish asosiy vositasi buldi. Gen injeneriyasi usuli SSSRda 1972 yilda boshlangan. 1970 yillarda injenerlik usuli boshlanadi. Ushbu usulda oqsil strukturasi va fermentlarni aktivligini boshqarilishini urganib oqsilni maksadli yulga o`zgartirish imkoniyati tugildi. Immobilizasiyalashtirilgan fermentlar sanoatning turli sohalarida katalitik reaksiyalarni bajarilishida mustaxkam kurol bulib xizmat kilmokda. Biotexnologiyaning zamonaviy usulligi shundaki, biologik jarayonlar sanoatda keng kullanilmokda. Biotexnologiya –biologiya, kimyo va texnika fanlarining ilmiy-texnik tarakkiyoti xisoblanadi. Biotexnologik jarayon bir necha etaplarga bulinadi: 1.biotexnologik muxitni tayyorlash. 2.biotexnologik muxitni o`stirish. 3.biotexnologik muxitni ajratish. 4.biotexnologik muxitni tozalash. 5.biotexnologik muxitni o`zgartirish (modifikasiya). biotexnologik muxit maxsulotidan foydalanish. Jarayonning kup etapliligi genetiklar, molekulyar biologlar, biokimyogarlar, bioorganiklar, virusologlar, mikrobiologlar, hujayraviy fiziologlar, injener- texnologlar, biotexnologik instrumentlar va boshqalarni ushbu ishga jalb etish zaruriyatini tugdirdi. 1.3.Biotexnologiya fanining vazifalari. Biotexnologiyaning birinchi navbatdagi vazifasi kuyidagilarni yaratish va halq xo`jaligida keng kullanilishini aniklash iborat: 1.Medisinada oldindan kasallikni aniklashdan, yurak va kon-tomiri kasalliklarini, rak, irsiy infeksion, virus va boshqa kasalliklarni davolay oladigan biologik aktiv moddalar va dori-darmonlarni yaratish va kullash. 2.O`simliklarni o`sishini boshqaruvchi moddalar, bakterial ugitlar, o`simliklarni kasalliklar va xashoratlardan ximoya kiladigan mikrobiologik vositalarni yaratish va kullash; genetik va hujayra injeneriyasi usulida xar xildagi nokulay sharoitlarga moslasha oladigan nav duragaylar yaratish. 3.Kimmatbaxo kushimcha ozuka va biologik aktiv moddalar yaratib chorvachilikni samaradorligini oshirish, chorva mollarini kasalliklardan ximoya kilish profilaktikasi. Diagnostikasi va terapiyasi uchun bioinjeneriyaning yangi usullarini topish va kullash. 4.Xujalik axamiyatiga ega bulgan ozik-ovkat, kimyoviy, mikrobiologik va sanoatning boshqa sohalari uchun yangi kimmatbaxo maxsulotlar olish. 5.Kishlok xo`jaligi, sanoat va uy-ruzgor chikindilari, okim suvlari va gaz, xavo chikindilaridan biogaz va yukori sifatli ugit olish. Hozirgi vaqtda jaxon bozori biotexnologik maxsulotlardan juda katta foyda olmokda. Uz navbatida tirik organizmlarning murakkabligi biotexnologik vazifalarni bajarishda juda xam katta kiyinchiliklar tugdiradi.