BIR KAMERALI MURAKKAB ME’DALARDA OZIQA HAZMI Reja: 1. Bir tuyoqli hayvonlarda oziqa hazmi. 2. Cho‘chqalarda oziqa hazmi, 3. Quyonlarda oziqa hazmi. Tayanch iboralar Oraliq yoki bir kamerali murakkab oshqozon, zardob, muskul, shilliq parda osti, shilliq qavat, sekretor bezlar, ko‘r xalta, qizil o‘ngach, qo‘shimcha, asosiy yoki bosh, qoplama, kordial, fundal, pilorus, pepsin, ximozin, katepsin, kislotali, jelotinaza, xlorid kislota, V.A, Basov, Shumova-Simonovskaya, I.P.Pavlov, Gaydengayn, reflektor, kimyoviy, M.N.S., retseptor, simpatik, adashgan, proteolitik, lipolitik, motor, grafik, uzuna, qiyshiq, halqasimon, tonik, ritmik, chuvalchangsimon, nerv, muskul, A.Yu.Yunusov, issiq, quyosh. fundal, pilorus, 2 qism, Yellenberger, Sheynert, o‘ng va chap tomonda, N.F.Papov, S.E.Egorov, V.A.Cheredkov, I.A.Troyskiy, A.A.Kudryavsev, 15-16 qobirg‘a. N.V.Kurilov, kobolt, temir, polizond usuli, A.V.Kvasniskiy, Ye.Z.Tikachev, kaprofagiya, Yu.A.Kolugin. 1.Struktura tuzilishi birkamerali, vazifasi murakkab oshqozonlar bir tuyoqlilarda (otlar, yeshaklar, xachirlar) cho‘chqalar va quyonlarda bo‘lib, ularda kechadigan hazmlanish jarayonlariga qarab oraliq me’dalar deyiladi. Bir tuyoqli hayvonlar asosan dag‘al oziqalar va konsentratlar bilan oziqalanishga moslashgan. Oziqalanishga qarab bir tuyoqli hayvonlarning hazm sistemasi ham nisbatan murakkab rivojlangan, ayniqsa oshqozon va yo‘g‘on ichaklar sistemasi har xil aralash ozuqalarni, shu jumladan dag‘al xashak va konsentratlarni hazm qilishga moslashib tuzilgan. Bir tuyoqli hayvonlarning oshqozoni tashqi ko‘rinishidan bir kamerali ya’ni qizil o‘ngach davomi oshqozon sfinktori ikkiga bo‘linadi (qizil o‘ngachdan kirish va ingichka ichakga chiqish joyiga). Qizil o‘ngach oshqozonga to‘g‘ri tushmasdan qiyshiq uchburchak hosil qilib tushadi. Qizil o‘ngach bilan oshqozon orasidagi sfinktorda maxsus burama bo‘lib, ot va yeshak qusa olmaydi, agar qusmoqchi bo‘lsa, shu buramalar sfinktorni berkitib qo‘yadi. Oshqozonning ichki shilliq parda qavati struktura-tuzilishiga ko‘ra to‘rt qismga bo‘linadi: 1. Kardial qism-qizil o‘ngachga tutashgan joy. 2. Ko‘r xalta qismi. 3. Fundal qism. 4. Pilorus qismlari. Bu qismlar har xil hujayralardan tuzilgan bo‘lib, bu hujayralardan ishlanadigan shiralar xususiyatini xilma xilligi oshqozon ichida oziqalar tarkibidagi xilma xil moddalarni parchalanishini ta’minlaydi. Oshqozon shartli ravishda tapografik tuzilishiga ko‘ra ikki qismga bo‘linadi ya’ni kardial va ko‘r xalta oshqozonni chap tomonini, fundal va pilorus o‘ng tomonini tashkil qiladi. Oshqozonning chap tomonida oziq-ovqatlar tarkibidagi uglevodlarni parchalanishi ta’minlanib, bu yerda muhit ishqoriy bo‘ladi. Shuning uchun ham so‘lak tarkibidagi va oziqa tarkibidagi hamda mikroorganizm fermentlari ta’sirida kraxmal, kletchatkani va boshqa uglevodlarni parchalanishi ta’minlanadi. Oshqozonning o‘ng tomonida asosiy va qoplama terma hujayralarda ishlanadigan shira tarkibidagi ferment, xlorid kislota ishtirokida, kislotali muhitda oziqa tarkibidagi oqsillar, yog‘larning parchalanishi yuzaga keladi. Shu tariqa oshqozonda oziqalar aralash hislatga yega ya’ni oziqalar joyi almashinadi, amilolitik jarayonlar lipolitik va protiolitik jarayonlar bilan almashinadi. Bir tuyoqli hayvonlarning oshqozonida oziqa qat-qat bo‘lib joylanishi aniqlangan. Bu holatni nemis olimlari Yellenberger va Sheynertlar tajribada aniqlaganlar ya’ni ular bir necha xil buyoq bilan oziqani bo‘yab hayvonga yegizib, so‘ngra so‘yib, oshqozonni muzlatib, kesib ko‘rib o‘rganganlar. Shu vaqtning o‘zida me’daning o‘rta qismdagi oziqa tarkibida so‘lak va oziqa fermentlari ta’sirida uglevodlar almashinishi sodir bo‘lib turadi. Demak bu hayvonlar organizmida uzluksiz moddalar almashinuvi sodir bo‘lib, bu hayvonlar sira to‘ymaydi. Bir tuyoqli hayvonlar oshqozonining ayniqsa o‘ng tomonidan ajralidagan shira va uning xislatlari bir kamerali oshqozonnikiga o‘xshash bo‘ladi. Ularning oshqozon shirasining tarkibida xlorid kislota (0,24% yerkin, 0,14% birikkan) har xil fermentlar bo‘ladi. Xlorid kislotaning konsentrasiyasi oz bo‘lib, maksimum 0,3- 0,35% bo‘ladi, kislotaligi dag‘al oziqaga o‘tishi bilan kamayadi. Otlarni oshqozonida oziqa hazm bo‘lishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish uchun ularning oshqozoniga naychalar qo‘yish kerak. Lekin bu ancha qiyin. Shunga qaramasdan 1933 yil S.V.Egorov va V.A. Cheredkov me’daga naychalar o‘rnatish usullarini ishlagan. I.P.Pavlov bo‘yicha kichik me’dacha bichish usulini yesa 1937 yil N.F.Papov (MVA fiziologiya kafedrasini mudiri) o‘rnatgan. I.P.Pavlov usuli bo‘yicha kichkina me’dacha bichish mushkul bo‘lib, otlarning oshqozoni ancha yuqorida joylashgan, ya’ni ko‘krak qafasini ostiga kirib ketgan. Operasiya qilish uchun o‘ng va chap tomondan 15-16 qabirg‘alar kesilishi kerak. Bizning shartimizga ko‘ra operasiyani chap tomonda o‘tkazilsa kardial, ko‘r xalta qismiga, o‘ng tomonda fundal va pilorus qismiga yo‘l ochiladi. Naycha qo‘yish uchun ham qobirg‘alarni olib tashlab, muskullarni kesmasdan ajratib naycha o‘rnatilishi kerak. Tekshirishlarda otlarning oshqozonining hajmi yoshiga qarab o‘zgarishi kuzatilgan bo‘lib, eng katta hajmi 18-20 litrga yetadi, minimal hajmi 5-8 litr, ba’zan uch litrga yetadi. Otlar oshqozonida shira ajralishini I.T.Troyskiy va A.A.Kudryavsevlar toylarda yezafagotomiya usuli yordamida o‘rgangan. Ularda shira vaqti vaqti bilan, dag‘al oziqa bilan oziqalanuvchi katta hayvonlarda uzluksiz ajralib, hatto me’da bo‘sh bo‘lsa ham shira ajralaveradi va sutkasiga 30 litrgacha yetadi. Odatda otlar me’dasi bo‘sh bo‘lmaydi. Shira ajralishining xislati, miqdori, tarkibi, fermentasiya, xususiyati oziqalarning xilma xilligiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan: dag‘al oziqalar bilan oziqalanganda shira ko‘p, suyuq ajralsa, konsentraktlar: kepak, maydalangan yarma, arpa, suliga suyuq shira ajratib, lavlagi, achitilgan suli, kartoshka va pichan oziqalariga kam shira ajratadi. N.V.Kurilovning tekshirishlarida me’daga keladigan har ikkala adashgan nervni kesilishi to‘liq sekresiyani to‘xtatib qo‘ymasdan, juda ozayib qolishiga sabab bo‘lishini aniqlagan. (Bir tuyoqli hayvonlarda oshqozon kasalligi tez uchrab, parxez oziqa bilan ta’minlash kerak va oziqa kam, kalloriyasi yuqori bo‘lishi kerak). Ot zavodlarida, sportda qatnashadigan otlar shunday boqilishi kerak. Oshqozondan shira ajralishida shiraning barcha xislatlari oziqalanish sharoitiga qarab o‘zgarib turadi va har xil oziqalarga har xildir. 2.Cho‘chqalar oshqozoni tashqi ko‘rinishidan bir kamerali ammo ichki tuzilishi va vazifasi murakkab. Cho‘chqa oshqozoni ichki shilliq qavatini tuzilishiga qarab 5 qismga bo‘linadi: 1. Qizil o‘ngach qismi. 2. Ko‘r xalta qismi. 3. Kardial qismi. 4. Fundal qismi. 5. Pilorus qismi. Me’daning oldingi qismlarida ayniqsa kardial, ko‘r xalta qismlarida shilliq qavatining tagida ko‘p limfa tugunlari bo‘ladi. Bulardan ishlanadigan sekret tarkibida limfatik suyuqlik va limfasitlar bo‘ladi. Shuningdek qon bilan birga juda ko‘p xildagi qonning shaklli yelementlari (tayoqcha yadrolilar, bazofillar) keladi. Bu leykosit hujayralari antibakterial ya’ni fagositoz qilib, oziqa tarkibida kelgan mikroorganizmlarni o‘ldiradi. Oshqozonda oziqa hazmi taxminan bir kamerali oshqozonnikiga o‘xshasada o‘ziga xos xususiyatlarga ham yegadir. Oziqa hazmlanishi aralash tipga yega. Oziqa tarkibidagi uglevodli moddalar oshqozonni yuqori qismlarida hazmlanadi, pastki tub qismlarida oqsil va yog‘lar hazmlanadi. Oshqozonning hajmi hayvonning yoshiga, oziqaning turiga qarab o‘zgaradi. Oziqa otlarnikiga o‘xshab qatlam-qatlam bo‘lib, joyla-shadi. Cho‘chqalarning oshqozonining pastki qismlarida ya’ni uning tubida oqsillar va yog‘larni parchalanib turishi, yuqori qismida ko‘r xalta qismidagi oziqalar tarkibidagi kraxmal va boshqa xildagi uglevodlarni parchalanib turishi ta’minlanadi. Cho‘chqalarning oshqozonining yuqori qismlarida muhit ishqoriy bu muhit kardial, ko‘r xalta qismlardan ishlanadigan shira ishqorli, oziqa va so‘lakdagi ishqoriy xislatlar tufayli kuchsiz ishqoriy muhitda bo‘ladi. Shu ishqoriy muhitda amilolitik fermentlarni aktivligi ta’minlanadi. Ayniqsa so‘lak tarkibidagi amilolitik fermentlar, mikrobiologik jarayonlar oqibatida uglevodlarni jadal parchalanishi ta’minlanadi. Shuningdek kardial va ko‘r xalta qismida sut achituvchi bakteriyalar bo‘ladi. Sut achituvchi bakteriyalar ishtirokida har xil achish jarayonlari sodir bo‘ladi. Chiritish bakteriyalari ba’zi bir xil oziqalarni chiritadi, vaqtincha ishqoriy muhitda chirituvchi bakteriyalar rivojlanib, oqsil-proteinlar chiritiladi. Bu jarayonlarda har xil achish va chirish hisobiga sut kislota, propion, moy, kislotalar hosil bo‘ladi. Keyingi tekshirishlarga qaraganda bu kislotalar oshqozon devoridan so‘rilib, moddalar almashinishida qatnashishi aniqlangan. Oldingi, o‘rta, keyingi qismlardan I.Siniщekov laboratoriyasida kichik me’dacha yasab, so‘rilish jarayonini kuzatgan. Cho‘chqani operasiya qilishda qorin qismining yog‘lari xalaqit beradi. Chunki cho‘chqani oq chiziq bo‘ylab operasiya qilish kerak. Lekin kerak bo‘lganda cho‘chqani och qoldirib, ozdirib ham operasiya qiladilar. Cho‘chqalar me’dasini fundal va pilorus qismidagi bezlardan ishlanadigan shiralar va xlorid kislota konsentrasiyasi ancha yuqori bo‘lib, 0,3-0,45% gacha yetadi. Ayniqsa fundal qismda xlorid kislota tufayli oshqozon shirasini muhiti kislotali bo‘lib, oshqozonda kechayotgan jarayonlar darrov o‘zgarib, yendi bakterial jarayonlar to‘xtaydi, bakteriyalar o‘ladi va bu jarayon o‘rnini prteolitik va lipolitik jarayonlar yegalaydi, yendi yog‘lar va oqsillar parchalanaboshlaydi. Cho‘chqaning me’da shirasida saqlanadigan fermentlar bir kamerali oshqozondagi fermentlarga o‘xshash bo‘lib, ular pepsin, ximozin, lipaza va boshqalar. Me’da shirasida bu fermentlarning saqlanishi cho‘chqaning oziqalanishiga qarab o‘zgarib turadi. Agar cho‘chqani yog‘li, oqsilli oziqalar bilan boqilsa ularning oshqozon shirasida bu moddalarni parchalovchi fermentlar ko‘payadi. Agar cho‘chqa kraxmalli oziqa, un, un ortig‘i, kartoshka, lavlagi, kletchatka boy o‘simliklar boshqa uglevodi ko‘p bo‘lgan o‘simliklar bilan oziqalantirilsa oshqozonda amilolitik jarayonlar kuchayadi. Bu jarayonlar oshqozonning yuqori qismlarida kechib, pastga tushishi bilan proteolitik va lipolitik jarayonlar bilan almashinadi. Cho‘chqalarning oshqozonida shu jarayonlarni almashinib turishi va har xil qismlarda har xil jarayonlar kechishi laboratoriya sharoitida surinkali tajribalarda o‘rganilgan. Bu jarayonlarni o‘rganishni eng qulay usuli A.V.Kvasniskiyning polizond usulidir. Bu usul bir necha yo‘lli naychalar yordamida V.A.Basov usuli asosida bajarilib, naycha oshqozon tubiga qo‘yiladi. Zondning har xil balandliklarida kavaklik bo‘lib, shu joydan alohida-alohida naycha yo‘llari