BIR QAVATLI BO’YLAMASIGA TO’QILGAN BOSH VA HOSILA TRIKOTAJ TO’QIMALARINING TUZILISHI VA XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt

2025-02-02

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

246,7 KB


 
 
 
 
 
 
BIR QAVATLI BO’YLAMASIGA TO’QILGAN BOSH VA HOSILA 
TRIKOTAJ TO’QIMALARINING TUZILISHI VA XUSUSIYATLARI 
 
 
 
Bo’ylamasiga to’qilgan trikotaj to’qimalari.  
Bir qavatli bo’ylama to’qimalar sepochka, triko va uning hosilalari.  
Bir qavatli bo’ylama to’qima atlas va uning hosilalari. 
 
 
Bo’ylamasiga to’qilgan bir qavatli bosh to’qimalar bitta ignadonli tanda 
to’quv mashinalarida ishlab chiqariladi. Bir qavatli trikotaj to’qimalarining old 
tomonida xalqa tayoqchalari, orqa tomonida esa to’g’ri protyajkalar va xalqa 
boshlari joylashgan bo’ladi. To’qimalar klassifikatsiyasida ko’rganimizdek, 
bo’ylamasiga to’qilgan bir qavatli bosh to’qimalarga quyidagi to’qimalar kiradi: 
sepochka, triko va atlas. Hosilali to’qimalarga esa hosilali triko yoki sukno, hosilali 
atlas kiradi.  
Sepochka - bo’ylamasiga to’qilgan bir qavatli to’qima bo’lib, uning xalqalari 
bitta ipdan hosil bo’ladi va bitta xalqalar ustunchasini tashkil qiladi. Odatda bir 
qavatli sepochkalar, ro’mollar va sharflar uchlarida gajim sifatida, turli bog’ichlar 
va krujevalar hosil qilishda, undan tashqari, baliq tutish uchun ishlatiladigan 
tugunsiz to’rlarni ishlab chiqarishda ko’llaniladi. 
Sepochka xalqalari ochiq va yopiq bo’lishi mumkin. Yopiq xalqali 
sepochkada ip xalqa hosil qilish jarayonida ignani aylanib o’rab oladi va u ignaga 
har doim bir tomondan qo’yiladi. Ochiq xalqali sepochkalarda esa, ip ignaning uch 
BIR QAVATLI BO’YLAMASIGA TO’QILGAN BOSH VA HOSILA TRIKOTAJ TO’QIMALARINING TUZILISHI VA XUSUSIYATLARI Bo’ylamasiga to’qilgan trikotaj to’qimalari. Bir qavatli bo’ylama to’qimalar sepochka, triko va uning hosilalari. Bir qavatli bo’ylama to’qima atlas va uning hosilalari. Bo’ylamasiga to’qilgan bir qavatli bosh to’qimalar bitta ignadonli tanda to’quv mashinalarida ishlab chiqariladi. Bir qavatli trikotaj to’qimalarining old tomonida xalqa tayoqchalari, orqa tomonida esa to’g’ri protyajkalar va xalqa boshlari joylashgan bo’ladi. To’qimalar klassifikatsiyasida ko’rganimizdek, bo’ylamasiga to’qilgan bir qavatli bosh to’qimalarga quyidagi to’qimalar kiradi: sepochka, triko va atlas. Hosilali to’qimalarga esa hosilali triko yoki sukno, hosilali atlas kiradi. Sepochka - bo’ylamasiga to’qilgan bir qavatli to’qima bo’lib, uning xalqalari bitta ipdan hosil bo’ladi va bitta xalqalar ustunchasini tashkil qiladi. Odatda bir qavatli sepochkalar, ro’mollar va sharflar uchlarida gajim sifatida, turli bog’ichlar va krujevalar hosil qilishda, undan tashqari, baliq tutish uchun ishlatiladigan tugunsiz to’rlarni ishlab chiqarishda ko’llaniladi. Sepochka xalqalari ochiq va yopiq bo’lishi mumkin. Yopiq xalqali sepochkada ip xalqa hosil qilish jarayonida ignani aylanib o’rab oladi va u ignaga har doim bir tomondan qo’yiladi. Ochiq xalqali sepochkalarda esa, ip ignaning uch  
 
tomonidan aylanib o’tadi, ip ignaga goh o’ng tomondan, goh chap tomondan 
qo’yiladi. 
Buraluvchanlik. 
Sepochka 
buralmaydi, 
chunki 
har 
bir 
xalqa 
tayoqchalarining egilgan qismlari protyajkalar bilan muvozanatlashgan bo’lib, 
ularning buralishi teskari tomonga yo’nalgan bo’ladi. 
Cho’ziluvchanlik. Sepochkaning bo’ylamasiga cho’ziluvchanligi bu 
sepochka to’qilgan iplarning elastikligiga bog’liq. Ipning elastikligi qanchalik ko’p 
bo’lsa, xalqalar shunchalik yumaloq shaklga ega bo’ladi, demak, sepochka 
bo’ylamasiga shunchalik ko’p cho’ziladi, bu esa xalqalarning egilgan qismlarining 
to’g’rilanishi hisobiga bo’ladi. Katta zichlikdagi yoki elastikligi kam bo’lgan ipdan 
to’qilgan sepochka bo’yiga cho’zilmaydi. 
Xalqa ipi uzunligi. Xalqa ipi uzunligi amalda to’qima namunasini tahlil 
qilish yo’li bilan, xalqalarni ketma-ket echib o’lchanadi. Xalqa ipining uzunligini 
nazariy hisoblash professor A.S.Dalidovich tomonidan taklif qilingan formula 
bo’yicha aniqlanadi. 5.3-rasmda xalqa ipi uzunligi quyidagilardan iborat: 
Ls = (1 – 2) + (2 – 3 – 4) + (4 – 5) + (5 – 6) + (6 – 7). 
Bundan  
2-3-4 yoy=
2
P 2 F
 
 
5-6 yoy=
P F
F
P

=


2
2
 
1-2; 4-5; 6-7; kesmalarni taxminan xalqalar qatori balandligi V sifatida qabul 
qilish mumkin. 
U holda,  
Â
P F
F
P
Ls

+

+
 
=
3
2
3
                                   (5.1) 
Juda zich to’qilgan sepochkada:  
V = 2F;                                                          (5.2) 
A = 4F;                                                          (5.3) 
S = 0,5.                                                          (5.4) 
Uzunligi 5 sm bo’lgan sepochka yuza zichligi 
tomonidan aylanib o’tadi, ip ignaga goh o’ng tomondan, goh chap tomondan qo’yiladi. Buraluvchanlik. Sepochka buralmaydi, chunki har bir xalqa tayoqchalarining egilgan qismlari protyajkalar bilan muvozanatlashgan bo’lib, ularning buralishi teskari tomonga yo’nalgan bo’ladi. Cho’ziluvchanlik. Sepochkaning bo’ylamasiga cho’ziluvchanligi bu sepochka to’qilgan iplarning elastikligiga bog’liq. Ipning elastikligi qanchalik ko’p bo’lsa, xalqalar shunchalik yumaloq shaklga ega bo’ladi, demak, sepochka bo’ylamasiga shunchalik ko’p cho’ziladi, bu esa xalqalarning egilgan qismlarining to’g’rilanishi hisobiga bo’ladi. Katta zichlikdagi yoki elastikligi kam bo’lgan ipdan to’qilgan sepochka bo’yiga cho’zilmaydi. Xalqa ipi uzunligi. Xalqa ipi uzunligi amalda to’qima namunasini tahlil qilish yo’li bilan, xalqalarni ketma-ket echib o’lchanadi. Xalqa ipining uzunligini nazariy hisoblash professor A.S.Dalidovich tomonidan taklif qilingan formula bo’yicha aniqlanadi. 5.3-rasmda xalqa ipi uzunligi quyidagilardan iborat: Ls = (1 – 2) + (2 – 3 – 4) + (4 – 5) + (5 – 6) + (6 – 7). Bundan 2-3-4 yoy= 2 P 2 F   5-6 yoy= P F F P  =   2 2 1-2; 4-5; 6-7; kesmalarni taxminan xalqalar qatori balandligi V sifatida qabul qilish mumkin. U holda, Â P F F P Ls  +  +   = 3 2 3 (5.1) Juda zich to’qilgan sepochkada: V = 2F; (5.2) A = 4F; (5.3) S = 0,5. (5.4) Uzunligi 5 sm bo’lgan sepochka yuza zichligi  
 
1000
P LT
m
= v
                                                       (5.5) 
 
 
5.3-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan tsepochka to’qimasi 
 
Sepochka pishiqligi. Sepochka uzilishidagi pishiqligi taxminan 3 ta ipning 
pishiqligiga teng, chunki og’irlik kuchi xalqaning ikki tayoqchasi va uning 
protyajkasi o’rtasida taqsimlanadi. 
 
5.2. Triko va uning xususiyatlari 
 
Triko - bir qavatli bo’ylamasiga to’qilgan to’qima bo’lib, uning xalqalari bir 
ipning o’zidan hosil bo’ladi va ketma-ket ikki yondosh xalqalar ustunchasida 
joylashadi. Trikoning har bir xalqa ustunchasi, ikkita turlicha iplardan to’qilgan 
xalqalardan tuzilgan bo’lib, bu iplardan hosil qilingan xalqalar, xalqalar 
ustunchasida ketma-ket joylashadi. Bitta ipdan olingan xalqa ikkinchi ipdan olingan 
xalqa asosiga tashlanadi. Agar ip birinchi xalqalar qatorida o’z xalqasini birinchi 
xalqa ustunchasida hosil qilgan bo’lsa, keyingi xalqalar qatorida bu ip xalqasini 
ikkinchi xalqalar ustunchasida hosil qiladi. Bu ikki xalqa o’zaro protyajka 
yordamida birlashadi. 5.4-rasmda, teshikli igna avval ipni igna 1 ga qo’yadi, ikkinchi 
xalqa qatorida esa igna 2 ga qo’yadi. 
1000 P LT m = v (5.5) 5.3-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan tsepochka to’qimasi Sepochka pishiqligi. Sepochka uzilishidagi pishiqligi taxminan 3 ta ipning pishiqligiga teng, chunki og’irlik kuchi xalqaning ikki tayoqchasi va uning protyajkasi o’rtasida taqsimlanadi. 5.2. Triko va uning xususiyatlari Triko - bir qavatli bo’ylamasiga to’qilgan to’qima bo’lib, uning xalqalari bir ipning o’zidan hosil bo’ladi va ketma-ket ikki yondosh xalqalar ustunchasida joylashadi. Trikoning har bir xalqa ustunchasi, ikkita turlicha iplardan to’qilgan xalqalardan tuzilgan bo’lib, bu iplardan hosil qilingan xalqalar, xalqalar ustunchasida ketma-ket joylashadi. Bitta ipdan olingan xalqa ikkinchi ipdan olingan xalqa asosiga tashlanadi. Agar ip birinchi xalqalar qatorida o’z xalqasini birinchi xalqa ustunchasida hosil qilgan bo’lsa, keyingi xalqalar qatorida bu ip xalqasini ikkinchi xalqalar ustunchasida hosil qiladi. Bu ikki xalqa o’zaro protyajka yordamida birlashadi. 5.4-rasmda, teshikli igna avval ipni igna 1 ga qo’yadi, ikkinchi xalqa qatorida esa igna 2 ga qo’yadi.  
 
 
 
5.4-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan triko to’qimasi xalqasining tuzilishi 
 
 
 
5.5-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan ochiq va yopiq xalqali triko to’qimasining grafikli yozuvi 
 
Triko to’qimasi ochiq va yopiq xalqalardan tuzilgan bo’lishi mumkin (5.5-
rasm). Iplarning elastiklik kuchlari yig’indisi ta’siri ostida, protyajkasi bir taraflama 
joylashgan triko xalqalari shu xalqalar protyajkasi joylashishiga teskari yo’nalishda 
buralishga harakat qiladi. 
5.4-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan triko to’qimasi xalqasining tuzilishi 5.5-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan ochiq va yopiq xalqali triko to’qimasining grafikli yozuvi Triko to’qimasi ochiq va yopiq xalqalardan tuzilgan bo’lishi mumkin (5.5- rasm). Iplarning elastiklik kuchlari yig’indisi ta’siri ostida, protyajkasi bir taraflama joylashgan triko xalqalari shu xalqalar protyajkasi joylashishiga teskari yo’nalishda buralishga harakat qiladi.  
 
Triko to’qimasining protyajkalari har bir xalqa ustunchasida goho o’ng 
tomonda, goho chap tomonda joylashishi natijasida uning xalqa ustunchasi siniq 
chiziq shakliga (зигзагообразный ega bo’lib, rapporti ikki xalqadan iborat bo’ladi. 
Qalinligi. Bo’ylamasiga to’qilgan triko to’qimasi qalinligi ko’ndalangiga 
to’qilgan glad’ to’qimasi qalinligidan bir yarim marta kattadir, ya’ni M=3F. 
Echiluvchanlik. Bo’ylamasiga to’qilgan matolarni faqat to’quv yo’nalishiga 
teskari echish mumkin, lekin bu ancha qiyindir. Agar triko sun’iy ipakdan, 
kaprondan yoki ishqalanish koeffitsienti kam bo’lgan boshqa sintetik iplardan 
to’qilgan bo’lsa, u xalqa ustunchasi bo’yicha yengil ajralib ketishi mumkin, bu esa 
triko to’qimasining kamchiligi hisoblanadi. Bu kamchilikni yo’qotish uchun trikoni 
ishqalanish koeffitsienti katta bo’lgan iplardan to’qish zarur. Triko to’qimali mato 
buralmaydi.  
Xalqa ipi uzunligi. 5.4-rasmda xalqa ipi uzunligi quyidagilar yig’indisiga 
teng: 
LT=ab+bvg+gd+de 
ipning bvg kesmasi uzunligi, diametri d=3F ga teng bo’lgan yarim aylana 
uzunligiga teng, qolgan kesmalar, ga teng bo’ladi. 
ab = gd = de = (
)
2
2
5,0
В
A
+

 
Shunga ko’ra triko xalqasining ipi uzunligi quyidagiga teng bo’ladi: 
(
)
(
)
2
2
2
2
5,0
3
,4 76
5,0
3
2
Â
A
F
Â
A
Pd
L
+

+

=
+

+
=
                      (5.6) 
Cho’ziluvchanligi eng kam bo’lgan, ya’ni zichligi eng katta bo’lgan triko 
to’qimasi uchun. loyihalashda triko o’lchamlarini quyidagicha olish mumkin: 
V = 2F; 
S=0,5 bo’lgani uchun, A=2V=4F bo’ladi yoki xalqa ipi uzunligi formulasi 
orqali quyidagicha aniqlanadi: 
2,2
,4 76
F
L
A

−
=
                                                 (5.7) 
,4 23
,4 76
F
L
В

−
=
                                                 (5.8) 
Triko to’qimasining protyajkalari har bir xalqa ustunchasida goho o’ng tomonda, goho chap tomonda joylashishi natijasida uning xalqa ustunchasi siniq chiziq shakliga (зигзагообразный ega bo’lib, rapporti ikki xalqadan iborat bo’ladi. Qalinligi. Bo’ylamasiga to’qilgan triko to’qimasi qalinligi ko’ndalangiga to’qilgan glad’ to’qimasi qalinligidan bir yarim marta kattadir, ya’ni M=3F. Echiluvchanlik. Bo’ylamasiga to’qilgan matolarni faqat to’quv yo’nalishiga teskari echish mumkin, lekin bu ancha qiyindir. Agar triko sun’iy ipakdan, kaprondan yoki ishqalanish koeffitsienti kam bo’lgan boshqa sintetik iplardan to’qilgan bo’lsa, u xalqa ustunchasi bo’yicha yengil ajralib ketishi mumkin, bu esa triko to’qimasining kamchiligi hisoblanadi. Bu kamchilikni yo’qotish uchun trikoni ishqalanish koeffitsienti katta bo’lgan iplardan to’qish zarur. Triko to’qimali mato buralmaydi. Xalqa ipi uzunligi. 5.4-rasmda xalqa ipi uzunligi quyidagilar yig’indisiga teng: LT=ab+bvg+gd+de ipning bvg kesmasi uzunligi, diametri d=3F ga teng bo’lgan yarim aylana uzunligiga teng, qolgan kesmalar, ga teng bo’ladi. ab = gd = de = ( ) 2 2 5,0 В A +  Shunga ko’ra triko xalqasining ipi uzunligi quyidagiga teng bo’ladi: ( ) ( ) 2 2 2 2 5,0 3 ,4 76 5,0 3 2 Â A F Â A Pd L +  +  = +  + = (5.6) Cho’ziluvchanligi eng kam bo’lgan, ya’ni zichligi eng katta bo’lgan triko to’qimasi uchun. loyihalashda triko o’lchamlarini quyidagicha olish mumkin: V = 2F; S=0,5 bo’lgani uchun, A=2V=4F bo’ladi yoki xalqa ipi uzunligi formulasi orqali quyidagicha aniqlanadi: 2,2 ,4 76 F L A  − = (5.7) ,4 23 ,4 76 F L В  − = (5.8)  
 
Triko to’qimasining yuza zichligi. Triko to’qimasining yuza zichligi glad’ 
uchun hisoblab chiqilgan formula bo’yicha aniqlanadi: 
1000
4,0
L Pg Pv T
m



=
                                          (5.9) 
Triko pishiqligi. Triko to’qimali matoda har bir xalqa, vertikal bo’yicha 
uzilishga uchta ipi bilan qarshilik ko’rsatadi, eni bo’yicha esa bitta ipi qarshilik 
ko’rsatadi. 
 
Hosilali trikoga uch ignali triko yoki sukno va sharme nomi bilan ataladigan 
to’rt ignali trikolar kiradi. 
Sukno - bo’ylamasiga to’qilgan bir qavatli to’qima bo’lib, bitta ipdan 
navbatma-navbat hosil qilingan xalqalari ikki xalqa ustunchalarida bitta ustuncha 
oralab joylashadi (5.9, a-rasm). Sukno to’qimasi triko singari ochiq va yopiq xalqali 
bo’lishi mumkin. Sukno to’qimasi triko to’qimasiga qaraganda kam echiluvchan 
bo’ladi, chunki yechilishga yondosh ignalarda boshqa iplardan hosil qilingan 
xalqalar qarshilik ko’rsatadi.  
  
 
5.9-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan sukno va sharme to’qimalarini olishda ipni ignaga qo’yish sxemasi 
 
Sukno chetlaridan boshlab buraladi, bunda qatorlari bo’ylab old tomoniga, 
ustunchalari bo’ylab esa orqa tomoniga buraladi. 
Xalqa ipi uzunligi. Sukno to’qimasining xalqa ipi uzunligi quyidagi formula 
orqali aniqlanadi: 
F
Ðv
Ðg
L

+
+
=
7,4
118
110
                                      (5.20) 
Zichliklar nisbati koeffitsienti S=0,83. 
Triko to’qimasining yuza zichligi. Triko to’qimasining yuza zichligi glad’ uchun hisoblab chiqilgan formula bo’yicha aniqlanadi: 1000 4,0 L Pg Pv T m    = (5.9) Triko pishiqligi. Triko to’qimali matoda har bir xalqa, vertikal bo’yicha uzilishga uchta ipi bilan qarshilik ko’rsatadi, eni bo’yicha esa bitta ipi qarshilik ko’rsatadi. Hosilali trikoga uch ignali triko yoki sukno va sharme nomi bilan ataladigan to’rt ignali trikolar kiradi. Sukno - bo’ylamasiga to’qilgan bir qavatli to’qima bo’lib, bitta ipdan navbatma-navbat hosil qilingan xalqalari ikki xalqa ustunchalarida bitta ustuncha oralab joylashadi (5.9, a-rasm). Sukno to’qimasi triko singari ochiq va yopiq xalqali bo’lishi mumkin. Sukno to’qimasi triko to’qimasiga qaraganda kam echiluvchan bo’ladi, chunki yechilishga yondosh ignalarda boshqa iplardan hosil qilingan xalqalar qarshilik ko’rsatadi. 5.9-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan sukno va sharme to’qimalarini olishda ipni ignaga qo’yish sxemasi Sukno chetlaridan boshlab buraladi, bunda qatorlari bo’ylab old tomoniga, ustunchalari bo’ylab esa orqa tomoniga buraladi. Xalqa ipi uzunligi. Sukno to’qimasining xalqa ipi uzunligi quyidagi formula orqali aniqlanadi: F Ðv Ðg L  + + = 7,4 118 110 (5.20) Zichliklar nisbati koeffitsienti S=0,83.  
 
Sukno xalqalar qatori balandligini eng katta zichlikda V=3F ga teng qilib 
olish kerak. 
Shunga ko’ra xalqa qadami A quyidagiga teng bo’ladi:  
Yuza zichligi. Sukno to’qimasining yuza zichligi glad’ to’qimasi uchun 
hisoblab chiqilgan formula bo’yicha aniqlanadi: 
1000
4,0
L Ðg Ðv T
m



=
                                        (5.21) 
bu yerda    
A
Ðg
= 50
                                                         (5.22) 
B
Ðv
= 50
                                                         (5.23) 
Sharme (ko’p ignali triko). Sharme suknodan protyajkalarining uzunligi 
bilan farq qiladi. Bunday to’qima tanda ipini ikki ignaga navbatma-navbat, sukno 
to’qimasini olishdagidek bitta igna oralab emas, balki ikki va undan ko’p ignalar 
oralab qo’yish yo’li bilan olinadi. Bunda xalqalar ustunchalarini tutashtiruvchi 
protyajkalar uzunligi oshadi, demak, trikotaj og’irligi ham ko’payadi (5.9, b-rasm). 
Trikotajning bu turida ham uning old tomonida xalqalar siniq chiziq shaklida 
joylashadi.  
Xalqa ipi uzunligi. Sharme to’qimasining xalqa ipi uzunligi quyidagi formula 
bo’yicha aniqlanadi: 
F
Ðv
Ðg
L

+
+
=
7,4
118
140
                                      (5.24) 
Zichligi: 
A
Ðg
= 50
                                                         (5.25) 
B
Ðv
= 50
                                                         (5.26) 
Xalqalar qatori balandligi: B = 4F. 
Zichliklar nisbati koeffitsienti C=1,16. 
Xalqalar qadami:  
Sukno xalqalar qatori balandligini eng katta zichlikda V=3F ga teng qilib olish kerak. Shunga ko’ra xalqa qadami A quyidagiga teng bo’ladi: Yuza zichligi. Sukno to’qimasining yuza zichligi glad’ to’qimasi uchun hisoblab chiqilgan formula bo’yicha aniqlanadi: 1000 4,0 L Ðg Ðv T m    = (5.21) bu yerda A Ðg = 50 (5.22) B Ðv = 50 (5.23) Sharme (ko’p ignali triko). Sharme suknodan protyajkalarining uzunligi bilan farq qiladi. Bunday to’qima tanda ipini ikki ignaga navbatma-navbat, sukno to’qimasini olishdagidek bitta igna oralab emas, balki ikki va undan ko’p ignalar oralab qo’yish yo’li bilan olinadi. Bunda xalqalar ustunchalarini tutashtiruvchi protyajkalar uzunligi oshadi, demak, trikotaj og’irligi ham ko’payadi (5.9, b-rasm). Trikotajning bu turida ham uning old tomonida xalqalar siniq chiziq shaklida joylashadi. Xalqa ipi uzunligi. Sharme to’qimasining xalqa ipi uzunligi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: F Ðv Ðg L  + + = 7,4 118 140 (5.24) Zichligi: A Ðg = 50 (5.25) B Ðv = 50 (5.26) Xalqalar qatori balandligi: B = 4F. Zichliklar nisbati koeffitsienti C=1,16. Xalqalar qadami:  
 
,116
B
C
B
A
=
=
                                                   (5.27) 
Yuza zichligi: 
1000
4,0
L Ðg ÐvT
m


=
                                          (5.28) 
Hosilali atlas. Hosilali atlas turlariga suknoli atlas va sharme atlaslarini 
kiritish mumkin.  
Hosilali atlas triko atlasidan farq qilib u ikkita yoki uchta triko atlaslari 
qo’shilmasidan iborat bo’ladi. Sanoatda sukno atlasi qo’proq qo’llaniladi, chunki u 
triko atlasiga qaraganda kam cho’ziladi. 
Hosilali atlasning yuza zichligi xalqa ipi uzunligi va trikotaj zichligi, hosilali 
triko formulalari bo’yicha hisoblanadi. 
 
Atlas deb, barcha xalqalari ikki tomonli protyajkaga ega bo’lgan 
bo’ylamasiga to’qilgan trikotaj to’qimasiga aytiladi (5.6-rasm). Atlasni to’qilishida 
tanda ipi bir qatorda xalqa hosil qilib bo’lib keyingi xalqani qo’shni ignada keyingi 
qatorda hosil qiladi. 
Atlasni ishlab chiqarish uchun maxsus mashinalar (yassi tanda to’quv 
mashinasi “Milanez” va aylana ignadonli mashina “Maratti”) qo’llaniladi. Oddiy 
tanda to’quv (rashel’, vertelka) mashinalarida sof atlasni olish mumkin emas. 
Chunki atlas to’qimasini to’qish uchun grebenka har doim ignadonga nisbatan bir 
yo’nalishda bitta xalqa qadamiga siljishi lozim, buni ushbu mashinalar ta’minlay 
olmaydi. 
,116 B C B A = = (5.27) Yuza zichligi: 1000 4,0 L Ðg ÐvT m   = (5.28) Hosilali atlas. Hosilali atlas turlariga suknoli atlas va sharme atlaslarini kiritish mumkin. Hosilali atlas triko atlasidan farq qilib u ikkita yoki uchta triko atlaslari qo’shilmasidan iborat bo’ladi. Sanoatda sukno atlasi qo’proq qo’llaniladi, chunki u triko atlasiga qaraganda kam cho’ziladi. Hosilali atlasning yuza zichligi xalqa ipi uzunligi va trikotaj zichligi, hosilali triko formulalari bo’yicha hisoblanadi. Atlas deb, barcha xalqalari ikki tomonli protyajkaga ega bo’lgan bo’ylamasiga to’qilgan trikotaj to’qimasiga aytiladi (5.6-rasm). Atlasni to’qilishida tanda ipi bir qatorda xalqa hosil qilib bo’lib keyingi xalqani qo’shni ignada keyingi qatorda hosil qiladi. Atlasni ishlab chiqarish uchun maxsus mashinalar (yassi tanda to’quv mashinasi “Milanez” va aylana ignadonli mashina “Maratti”) qo’llaniladi. Oddiy tanda to’quv (rashel’, vertelka) mashinalarida sof atlasni olish mumkin emas. Chunki atlas to’qimasini to’qish uchun grebenka har doim ignadonga nisbatan bir yo’nalishda bitta xalqa qadamiga siljishi lozim, buni ushbu mashinalar ta’minlay olmaydi.  
 
 
5.6-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan atlas to’qimasining tuzilishi 
 
Vertelka va Rashel’ mashinalarida odatda avval bir necha qator atlas 
to’qimasi to’qiladi, so’ngra bir qator triko to’qimasi to’qilib, keyin yana atlas 
to’qimasini to’qishga o’tiladi. Mashinaning triko to’qimasini to’qishga o’tishi 
grebenkaning siljishdagi yo’nalishini o’zgartirish uchun kerak bo’ladi. Bu holda 
mashinada trikotajning aralash (комбинированный) to’qimasi olinadi (5.7-rasm). 
To’qima tuzilishidan ko’rinib turibdiki, ikki tomonli protyajkalari bo’lgan xalqa, 
o’zining asosi bilan, kiruvchi protyajka tomoniga eguvchi momentlar farqi ta’sirida 
yoki iplar elastikligi kuchi ta’sirida buraladi. Atlasning buralishda hosil qilgan 
xalqalari (A1, A2, A3, A4) o’z o’qiga nisbatan katta og’ishga ega, bundan tashqari, bu 
xalqalar asoslari mato tekisligiga nisbatan ham buralgan bo’ladi (5.7-rasm). 
Atlasning vertikal bo’yicha rapporti, har bir teshikli igna tanda ipini barcha 
ignalarga qo’yib, o’zining boshlang’ich holatiga qaytib kelish davrida hosil qilgan 
xalqalar qatori soni bilan aniqlanadi. 
Atlas rapportining gorizontal bo’yicha o’lchami grebenkaning ignadon 
bo’ylab siljishiga, ya’ni bitta rapport hosil qilish davrida grebenka o’ngdan chapga 
siljigandagi ignalar qadami soniga teng. 
Rapport o’lchamiga ko’ra, atlas 4, 6, 8, 12, 24, 48 va hokazo qatorli bo’lishi 
mumkin. Atlas rapportining vertikal bo’yicha o’lchami yoki qatorliligi atlasning 
5.6-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan atlas to’qimasining tuzilishi Vertelka va Rashel’ mashinalarida odatda avval bir necha qator atlas to’qimasi to’qiladi, so’ngra bir qator triko to’qimasi to’qilib, keyin yana atlas to’qimasini to’qishga o’tiladi. Mashinaning triko to’qimasini to’qishga o’tishi grebenkaning siljishdagi yo’nalishini o’zgartirish uchun kerak bo’ladi. Bu holda mashinada trikotajning aralash (комбинированный) to’qimasi olinadi (5.7-rasm). To’qima tuzilishidan ko’rinib turibdiki, ikki tomonli protyajkalari bo’lgan xalqa, o’zining asosi bilan, kiruvchi protyajka tomoniga eguvchi momentlar farqi ta’sirida yoki iplar elastikligi kuchi ta’sirida buraladi. Atlasning buralishda hosil qilgan xalqalari (A1, A2, A3, A4) o’z o’qiga nisbatan katta og’ishga ega, bundan tashqari, bu xalqalar asoslari mato tekisligiga nisbatan ham buralgan bo’ladi (5.7-rasm). Atlasning vertikal bo’yicha rapporti, har bir teshikli igna tanda ipini barcha ignalarga qo’yib, o’zining boshlang’ich holatiga qaytib kelish davrida hosil qilgan xalqalar qatori soni bilan aniqlanadi. Atlas rapportining gorizontal bo’yicha o’lchami grebenkaning ignadon bo’ylab siljishiga, ya’ni bitta rapport hosil qilish davrida grebenka o’ngdan chapga siljigandagi ignalar qadami soniga teng. Rapport o’lchamiga ko’ra, atlas 4, 6, 8, 12, 24, 48 va hokazo qatorli bo’lishi mumkin. Atlas rapportining vertikal bo’yicha o’lchami yoki qatorliligi atlasning  
 
kirishi bo’yicha aniqlanishi mumkin, zaxod esa qatorlar soni (qatorlilik) orqali 
aniqlanadi. 
 
5.7-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan aralash atlas to’qimasining tuzilishi 
 
Atlasning qatorliligi kirishidagi ignalar sonining ikkilanganiga va undan 2 
ning ayirmasiga teng, ya’ni 
N= 2I – 2,                                                    (5.10) 
N - atlasning qatorliligi; 
I - grebenkaning kirishi. 
5.8, a-rasmdan atlasning qatorliligi quyidagiga tengligi ko’rinib turibdi: 
N = 2 · 4 – 2 = 6. 
O’z navbatida grebenkaning kirishini atlasning qatorliligidan aniqlash 
mumkin, ya’ni grebenka kirishi atlasning qatorliligi yarmisiga va unga 1 
qo’shilganligiga teng, yoki: 
4
1
2
6
1
2
+ =
=
I = N +
                                         (5.11) 
5.8, b-rasmda bitta teshikli ignaning siljishi sxematik ravishda tasvirlangan, 
bunda iplarni 2 va 3 ignalarga qo’yishda teshikli ignalarning igna osti siljishi 
yo’qligi ko’rinib turibdi. Teshikli igna, ipni igna 2 ga qo’yish uchun siljigandan 
keyin u 2 va 3 ignalar orasida igna orqasi tomon tebranma harakat qiladi, shundan 
keyin shu oraliqning o’zida 2 va 3 ignalar orasida teshikli igna yana ignalar ilgaklari 
kirishi bo’yicha aniqlanishi mumkin, zaxod esa qatorlar soni (qatorlilik) orqali aniqlanadi. 5.7-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan aralash atlas to’qimasining tuzilishi Atlasning qatorliligi kirishidagi ignalar sonining ikkilanganiga va undan 2 ning ayirmasiga teng, ya’ni N= 2I – 2, (5.10) N - atlasning qatorliligi; I - grebenkaning kirishi. 5.8, a-rasmdan atlasning qatorliligi quyidagiga tengligi ko’rinib turibdi: N = 2 · 4 – 2 = 6. O’z navbatida grebenkaning kirishini atlasning qatorliligidan aniqlash mumkin, ya’ni grebenka kirishi atlasning qatorliligi yarmisiga va unga 1 qo’shilganligiga teng, yoki: 4 1 2 6 1 2 + = = I = N + (5.11) 5.8, b-rasmda bitta teshikli ignaning siljishi sxematik ravishda tasvirlangan, bunda iplarni 2 va 3 ignalarga qo’yishda teshikli ignalarning igna osti siljishi yo’qligi ko’rinib turibdi. Teshikli igna, ipni igna 2 ga qo’yish uchun siljigandan keyin u 2 va 3 ignalar orasida igna orqasi tomon tebranma harakat qiladi, shundan keyin shu oraliqning o’zida 2 va 3 ignalar orasida teshikli igna yana ignalar ilgaklari  
 
tomon tebranma harakat qiladi hamda ignadon bo’ylab igna 3 ga ipni qo’yish uchun 
siljiydi. 
 
 
5.8-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan atlas to’qimasini olishda ipni ignaga qo’yish sxemasi 
 
Qalinligi. Atlas qalinligi ikki ip yo’g’onligiga, ya’ni 2F ga teng. 
Buraluvchanlik. Atlas to’qimasining tuzilishi, xalqasi vertikal chiziqqa 
nisbatan 60
o ga buralgan glad’ to’qimasini eslatadi, shu sababli atlas to’qimasining 
chetlaridan buralishi glad’ to’qimasinikiga o’xshash bo’ladi. 
Echiluvchanlik. Atlas to’qimasi xuddi glad’ to’qimasi kabi echiladi. Trikotaj 
xalqalari qanchalik zich bo’lsa, uning echiluvchanligi shunchalik kam bo’ladi. 
Yopiq xalqali atlas ochiq xalqali atlasga qaraganda kam echiladi. 
Yuza zichligi. Atlasning yuza zichligi glad’ to’qimasi uchun hisoblab 
chiqarilgan formula bo’yicha aniqlanadi. 
Xalqa ipi uzunligi. Ochiq xalqali atlas xalqasi ipi uzunligi, glad’ to’qimasi 
xalqa ipi uzunligi formulasi bo’yicha aniqlanadi. Bunda atlas to’qimasi 
xalqalarining vertikal chiziqqa nisbatan qiya joylashishini hisobga olish zarur. 
P F
P
P
L
vsh
gsh

+
+
=
100
78 5,
                                     (5.12) 
Atlas zichligi. Atlas to’qimasining shartli zichligi oddiy glad’ to’qimasining 
zichligi formulasi bo’yicha aniqlanadi: 
tomon tebranma harakat qiladi hamda ignadon bo’ylab igna 3 ga ipni qo’yish uchun siljiydi. 5.8-rasm. Bo’ylamasiga to’qilgan atlas to’qimasini olishda ipni ignaga qo’yish sxemasi Qalinligi. Atlas qalinligi ikki ip yo’g’onligiga, ya’ni 2F ga teng. Buraluvchanlik. Atlas to’qimasining tuzilishi, xalqasi vertikal chiziqqa nisbatan 60 o ga buralgan glad’ to’qimasini eslatadi, shu sababli atlas to’qimasining chetlaridan buralishi glad’ to’qimasinikiga o’xshash bo’ladi. Echiluvchanlik. Atlas to’qimasi xuddi glad’ to’qimasi kabi echiladi. Trikotaj xalqalari qanchalik zich bo’lsa, uning echiluvchanligi shunchalik kam bo’ladi. Yopiq xalqali atlas ochiq xalqali atlasga qaraganda kam echiladi. Yuza zichligi. Atlasning yuza zichligi glad’ to’qimasi uchun hisoblab chiqarilgan formula bo’yicha aniqlanadi. Xalqa ipi uzunligi. Ochiq xalqali atlas xalqasi ipi uzunligi, glad’ to’qimasi xalqa ipi uzunligi formulasi bo’yicha aniqlanadi. Bunda atlas to’qimasi xalqalarining vertikal chiziqqa nisbatan qiya joylashishini hisobga olish zarur. P F P P L vsh gsh  + + = 100 78 5, (5.12) Atlas zichligi. Atlas to’qimasining shartli zichligi oddiy glad’ to’qimasining zichligi formulasi bo’yicha aniqlanadi:  
 
P
P F
L
Ash

−
=
                                                 (5.13) 
4
P F
L
Bsh

−
=
                                                 (5.14) 
Bulardan shartli zichliklar nisbati: 
4 = ,0 785
= P
À
Â
sh
sh
                                               (5.15) 
ga teng bo’ladi. 
Juda zich atlaslar uchun: A ≥4F; B ≥2F . 
Ochiq xalqali atlasning xaqiqiy zichligi nisbatini aniqlash uchun qiyaligi 
taxminan 60
o ga teng bo’lgan xalqalar ustunchalarini e’tiborga olish zarur. 
Shunga ko’ra: 
a
B
B
sh sin

=
                                                   (5.16) 
a
A
A
sh sin

=
                                                   (5.17) 
ya’ni,   
a
Ð
Ð
vsh
sh
= sin
                                                      (5.18) 
a
Ðg
Ðg
sh sin

=
                                               (5.19) 
Atlas pishiqligi. Trikotaj uzunasiga cho’zilganda, uzilish kuchiga har bir 
xalqada taxminan 2,5ta ip qarshilik ko’rsatadi. Atlasning eni bo’ylab uzilish kuchiga 
taxminan har bir qatorda bitta ip qarshilik ko’rsatadi. 
 
 
 
 
 
 
P P F L Ash  − = (5.13) 4 P F L Bsh  − = (5.14) Bulardan shartli zichliklar nisbati: 4 = ,0 785 = P À Â sh sh (5.15) ga teng bo’ladi. Juda zich atlaslar uchun: A ≥4F; B ≥2F . Ochiq xalqali atlasning xaqiqiy zichligi nisbatini aniqlash uchun qiyaligi taxminan 60 o ga teng bo’lgan xalqalar ustunchalarini e’tiborga olish zarur. Shunga ko’ra: a B B sh sin  = (5.16) a A A sh sin  = (5.17) ya’ni, a Ð Ð vsh sh = sin (5.18) a Ðg Ðg sh sin  = (5.19) Atlas pishiqligi. Trikotaj uzunasiga cho’zilganda, uzilish kuchiga har bir xalqada taxminan 2,5ta ip qarshilik ko’rsatadi. Atlasning eni bo’ylab uzilish kuchiga taxminan har bir qatorda bitta ip qarshilik ko’rsatadi.