MAVZU: BIRINCHI INSTANSIYA SUDINING HAL QILUV QA- RORLARI VA AJRIMLARI USTIDAN APELYATSIYA SHIKOYATI BERISH (PROTEST KELTIRISH) REJA: 1. Birinchi instansiya sudining hal qiluv qarorlari va ajrimlari ustidan apellatsiya shikoyati berish (protest keltirish)ning mazmuni va ahamiyati 2. Birmchi instansiya sudining hal qiluv qarorlari va ajrimlari ustidan shikoyat berish hamda protest keltirish tartibi 3. Apellatsiya instansiyasida ish ko‘rish tartibi va apellatsiya instansiyasi sudining vakolatlari  Respublikamizda olib borilayotgan sud-huquq islohotlarining mantiqiy davomi sifatida 2000-yil 14-avgustda 0‘zbekiston Respubiikasi Prezidentining «0‘zbekiston Respublikasining sud tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni'ning e’lon qilinishi, 2000-yil 14-dekabrda 0‘zbekiston Respuhlikasining «Sudlar to‘g‘risida»gi Qonuni3ning qabul qilinishi va shu asosda 2000-yil 14-dekabrda 0‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksiga apellatsiya, kassatsiya institutlariga oid yangi bobning vujudga kelishi bilan bog‘liq o‘zgartirish va qo‘shimchalar3 ning kiritilishi umumiy yurisdiksiya sudlari tarkibida fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha sudlarning ixtisoslashuvi, sud qarorlarini apellatsiya tartibida qayta tekshirish institutining joriy etilishi, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlari hamda erkinliklarini himoya qilinishi kafolatlarini yanada kuchaytirish maqsadlari va vazifalarini kafolatlaydi. Apellatsiya tartibida ish ko‘rishning asosiy mazmuni birinchi instansiya sudining qarorlarini qonunda belgilangan asoslar va mud- datlarga muvofiq, vakolatli organlar tomonidan apellatsiya tartibida qayta ko'rilishiga aytiladi.  Ushbu faoliyatning ahamiyati shundaki, birinchi instansiya sudlari tomonidan chiqarilgan sud qarorlarini qayta tekshirish vositasi hisoblanib, bu bosqich orqali sud qarorlarining qonuniy, asosli va adolatli ekanligi tekshiriladi, shu tariqa fuqarolaming buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarining himoya qilinishiga erishiladi.  Apellatsiya instansiyasida ish yuritish — fuqarolik protsessining mustaqil bosqichi hisoblanib, bevosita birinchi instansiya sudi tomonidan chiqarilgan sud qarorlarini qayta tekshirish vositalaridan biri sanaladi. Apellatsiya instansiyada ish yuritish uchun ikkita asos, ya'ni apellatsiya protesti va apellatsiya shikoyati berilgan va qonunda belgilangan tartibda sudlar tomonidan ish yuritish uchun qabul qilingan bo‘lishi lozim.  Apellatsiya tartibida ish ko‘rishning o‘ziga xos protsessual xususiyatlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish lozim bo‘ladi:  • apellatsiya instansiyasi sudi qonuniy kuchga kirmagan sud qarorlarini qayta ko‘rish vositasi ekanligi;  • ishlarni maxsus vakolat berilgan yuqori instansiya tomonidan hay'at tarkibidagi sudyalar tomonidan ko'rilishi;  • apellatsiya shikoyati (protesti)ni berishda va ishni apellatsiya instansiyasida ko‘rishda maxsus muddatlarga rioya qilinishi;  • apellatsiya instansiyasi sudi birinchi instansiya sudining hal qiluv qarorlarini to‘liq tekshirib chiqishi shartligi;  • apellatsiya instansiyasi sudi tomonidan ishning yakuni sifatida qonunda belgilangan mazmundagi ajrim chiqarishga yo‘l qo'yilishi va h.k.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 37-bobi birinchi instansiya sudining hal qiluv qarorlari va ajrimlari ustidan apellatsiya shikoyati berish (protesti keltirishjga bag‘ish- langan. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 320-moddasiga asosan, sudning hal qiluv qarori chiqqan kundan e'tiboran, yigirma kun ichida taraflar va ishda ishtirok etishga jalb qilingan shaxslar hal qiluv qarori ustidan apellatsiya shikoyati berishlari, prokuror protest keltirishi mumkin. Ko'rsatilgan muddat o‘tganidan keyin berilgan shikoyat (protest) ko'rilmaydi va shikoyat (protest) bergan shaxsga qaytariladi. 0‘tkazib yuborilgan muddatni tiklashga yo‘l qo‘yiladi.  Apellatsiya instansiyasida ish yuritish vaqti va joyi to‘g‘risida ishda ishtirok etuvchi shaxslar xabardor qilinadilar. Biroq, ish ko'riladigan vaqt va joy to‘g‘risida tegishlicha tartibda xabardor qilingan shaxslarning kelmasligi ishni ko'rish uchun to‘sqinlik qilmaydi. Sud bunday hollarda kelmaganlik sabablarini uzrli deb topsa, ishni ko'rishni keyinga qoldirishga haqli. Lekin ishda ishtirok etuvchi shaxslardan birortasi sud majlisiga kelmagan bo‘lsa va u(lar)ni ishni ko'rish vaqti, joyi to‘g‘risida tegishlicha xabardor qilinganligi to‘g‘risida ishda ma’lumotlar mavjud bo‘lmasa, sud ishni ko‘rishni keyinga qoldiradi.  ApeUatsiya instansiyasida ish ko'rish vaqtida taraflar ishni kelishuv bitimi tuzish asosida, da’vogarning da'vodan voz kechish natijasida tugallashlari ham mumkin boMadi. Bunday hollarda apellatsiya instansiyasi sudi birinchi instansiya sudining hal qiluv qarorini bekor qiladigan ajrim chiqaradi va ish yuritishni tugatadi (FPKning 330- moddasi).  Apellatsiya instansiyasida, shuningdek, javobgar da'voni tan olishi ham mumkin. Shuni ta'kidlash joizki, da'voni tan olish protsessni da'vogar foydasiga hal qilish bilan tugallanishi bois, apellatsiya instansiya sudi, ya’ni hal qiluv qarorining chiqarilishi yoki ish yuzasidan moddiy va protsessual huquq normalari buzilgan bo'lsa, hal qiluv qarorini qabul qilib, ishni yangidan ko‘rib chiqish uchun birinchi instansiya sudiga yuborish, shuningdek, da'voni tan olish bilan bog‘liq holatlar tekshirilishi mumkin.  Sud jarayonida prokuroryoki advokatning uzrli sabablarga ko‘ra, kelmagan-ligi to‘g‘risida sud xususiy ajrim chiqaradi va bu haqda tegishlicha yuqori turuvchi prokurorga yoki malaka komissiyasiga ma'lum qiladi (FPKning 337-moddasi).  Prokuror, agar uning tomonidan apellatsiya protesti berilgan bo‘lsa, apellatsiya instansiyasi sudida protestni qo‘llab-quvvatlab so'zga chiqadi, agar protest bilan murojaat qilmagan bo‘Isa, ishtirok etuvchi shaxslarning tushuntirishlaridan keyin so‘zga chiqib, hal qiluv qarorining qay darajada qonuniy, asosli va adolatli ekanligi to‘g‘risida xulosa beradi. Apellatsiya sudi hal qiluv qarorining qonuniy, asosli va adolatli ekanligini tekshira borib, birinchi instansiya sudi tomonidan dalillarga berilgan baho to‘g‘riligini tekshirishi shart.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 321- moddasiga muvofiq quyidagilar:  1) Qoraqalpog'iston Respublikasi fuqarolik ishlari bo'yicha Oliy sudi, fuqarolik ishlari bo'yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari — tegishli fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudlarining hal qiluv qarorlari ustidan, Qoraqalpog‘iston Respub- likasi fuqarolik ishlari bo‘yicha Oliy sudining, fuqarolik ishlari bo‘yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlarining hal qiluv qarorlari ustidan berilgan apellatsiya shikoyatlarini (protestlarini);  2) 0‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi — okrug va hududiy harbiy sudlaming hamda 0‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudining hal qiluv qarorlari ustidan berilgan apellatsiya shikoyatlarini (protestlarini);  3) 0‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlov hay’ati — 0‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining hal qiluv qarorlari ustidan berilgan apellatsiya shikoyatlarini (protestlarini);  4) 0‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Harbiy hay'ati — 0‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Harbiy hay'atining hal qiluv qarorlari ustidan berilgan apellatsiya shikoyatlarini (protestlarini) ko‘radi.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 322- moddasiga asosan, apellatsiya shikoyatlari va protestlari apellatsiya instansiyasi nomiga yoziladi, lekin hal qiluv qarori chiqargan sudga heriladi.  Vakil tomonidan herilgan apellatsiya shikoyatiga ishonchnoma yoki vakil huquqlarini tasdiqlaydigan boshqa hujjat ilova qilinishi lozim. Apellatsiya shikoyati yoki protesti sudga ishda ishtirok etuvchi shaxslaming soniga mutanosib miqdorda nusxalari bilan beriladi. Zarur hollarda sudya, apellatsiya shikoyati bergan shaxs yoki apellatsiya protesti keltirgan prokuror zimmasiga apellatsiya shiko- yati yoki protestiga ilova qilingan yozma hujjatlarning nusxalarini ham ishda ishtirok etuvchi shaxslar soniga mutanosib miqdorda topshirish majburiyatini yuklashi mumkin. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 323- moddasida belgilanganidek, apellatsiya shikoyati yoki protestida quyidagilar ko‘rsatilgan bo’lishi kerak: 2) shikoyat yoki protest keltirayotgan shaxsning nomi (fami- liyasi, ismi va otasining ismi); 3) shikoyat qilinayotgan yoki protest keltirilayotgan hal qiluv qarori va uni chiqargan sud; 4) hal qiluv qarorining noto‘g‘riligi nimadan iborat ekanligi; 5) shikoyat berayotgan yoki protest keltirayotgan shaxsning iltimosi; 6) shikoyat yoki protestga ilova qilingan yozma materiallarning ro‘yxati.  Apellatsiya shikoyati shikoyat berayotgan shaxs yoki uning vakili tomonidan imzolanadi. Apellatsiya protestini ishda ishtirok etgan- etmaganligidan qat'i nazar, prokuror yoki uning o‘rinbosari keltiradi va imzolaydi.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 324- moddasiga ko‘ra, agar apellatsiya shikoyati berish yoki protest keltirish paytida FPKning 322 va 323-moddalarining talablari buzilishiga yo‘l qo'yilgan bo‘lsa yoki davlat boji to‘lashdan ozod qilinmagan shaxs shikoyat berish uchun boj to‘lamagan bo'lsa, apellatsiya shikoyati yoki protesti harakatsiz qoldiriladi.  Apellatsiya shikoyati yoki protestini harakatsiz qoldirish to‘g‘ri- sida sudya bu shikoyat yoki protestning harakatsiz qoldirilishiga asos bo‘lgan kamchiliklarni va ularni tuzatish uchun berilgan muddatni ko‘rsatib ajrim chiqaradi. Shikoyat bergan yoki protest kel-tirgan shaxs ajrimda ko'rsatilgan kamchiliklarni belgilangan muddatda tuzatsa, shi-koyat yoki protest dastlab sudga taqdim etilgan kunda berilgan hisoblanadi. Aks holda, shikoyat yoki protest berilmagan hisoblanib, shikoyat bergan yoki protest keltirgan shaxsga qaytariladi va bu haqda ajrim chiqariladi. 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 325- moddasiga asosan, sudya yoki sud raisi apellatsiya shikoyati yoki protestini olgandan so‘ng: 1) ishda ishtirok etuvchi shaxslarga shikoyat yoki protestning nusxalarini yuborishi; 2) ishda ishtirok etuvchi shaxslarga apellatsiya instansiyada ishni ko‘rish vaqti va joyi to‘g‘risida ma’lum qilishi; 3) hal qiluv qarori ustidan shikoyat berish yoki protest keltirish uchun belgilangan muddat o‘tgan vaqtdan e'tiboran, o‘n kun ichida ishni tushgan shikoyat yoki protest bilan birga apellatsiya instansiyasi sudiga yuborishi shart.  Hal qiluv qarori ustidan shikoyat berish va protest keltirish uchun belgilangan muddat ichida hech kim ishni suddan talab qilib olishi mumkin emas. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar sudda ish materiallari va tushgan shikoyatlar yoki protest bilan tanishishga haqlidirlar.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 326- moddasiga muvofiq, protsessda apellatsiya shikoyati bergan taraf tomonida qatnashayotgan sherik ishtirokchilar va uchinchi shaxslar berilgan shikoyatga qo‘shilishlari mumkin. Shikoyatga qo'shilish haqida ariza bergan vaqtda davlat boji olinmaydi.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 327- moddasiga ko‘ra, ishda ishtirok etuvchi shaxslar shikoyat yoki protest yuzasidan sudga tushuntirish berish (e’tiroz bildirishjga haqlidirlar. Bu tushuntirish (e’tiroz)ni tasdiqlaydigan hujjatlar ilova qilib topshiriladi. Tushuntirish (e'tiroz) ishda ishtirok etuvchi shaxslaming soniga mutanosib miqdorda nusxalari bilan sudga taqdim etiladi. Bu nusxalami sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarga topshiradi (yuboradi). 0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 328- moddasiga ko‘ra, apellatsiya instansiyasi sudi zarur hollarda: 1) ishda ishtirok etuvchi shaxslarga shikoyat yoki protest yuzasidan tushuntirish (e’tiroz) berishni yoki protest keltirishni tavsiya qiladi. Tushuntirish (e'tiroz), shuningdek, ulaiga ilova qilingan hujjatlar ishda ishtirok etuvchi shaxslarning soniga mutanosih miqdorda nusxaiari bilan taqdim etiladi. Bu nusxalarni sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarga topshiradi; 2) ishda ishtirok etuvchi shaxslarning iltimosnomasi yoki o'zining tashabbusi bilan dalillarni talab qilib oladi.  Apellatsiya protesti hildirgan prokuror, shuningdek, yuqori turuvchi prokuror sud maj- lisi boshlanguniga qadar protestni to'ldirish, o‘zgartirish yoki qaytarib olishga haqli. Agar hal qiluv qarori ustidan boshqa shaxslar shikoyat bermagan bo‘lsa,shikoyatdan voz kechish qabul qilinganida va protest qaytarih olinganida, apellatsiya instansiya- si sudi ajrim chiqarib, apellatsiya tartibida ish yuritishni tugatadi.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 330- moddasiga muvofiq, apellatsiya shikoyati berilgan yoki protest keltirilgandan keyin da'vogarning arz qilgan talablaridan voz kechishi, javobgaming da'vogar talablarini tan olishi va taraflarning kelishuv bitimi tuzishi yozma shaklda bayon etilib, apellatsiya instansiyasi sudiga topshirilishi Jozim. Agar ishni ko'rish vaqtida da'vogar arz qilgan talablaridan voz kechsa, javobgar arz qilingan talablarni tan olsa yoki taraflar kelishuv bitimi tuzsalar, bu haqda sud majlisining bayonnomasiga yozib qo'yiladi va bayonnomani tegishlicha da'vogar, javobgar yoki har ikki taraf imzolaydi. Sud da'vodan voz kechishni qabul qilishdan yoki kelishuv bitimini tasdiqlashdan oldin da'vogarga yoki taraflarga bunday protsessual harakatlarning oqibatlarini tushuntiradi.  Apellatsiya instansiya sudi da'vogaming arz qilgan talablaridan voz kechishini qabul qilganida yoki taraflarning kelishuv bitimini tasdiqlaganida chiqarilgan hal qiluv qarorini bekor qiladi va ish yuritishni tugatadi. Agar da'vogarning arz qilgan talablaridan voz kechishi yoki taraflaming kelishuv bitimi qonunga zid bo‘lsa yoxud birovning huquqlari va qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlariga xilof bo‘lsa, sud voz kechishni rad qilib yoki tuzilgan kelishuv bitimini tasdiqlamay, ishni apellatsiya tartibida ko'radi.  Sud ishni apellatsiya instansiyasi tartibida ko'rayotganda birinchi instansiya sudining hal qiluv qarori qay darajada qonuniy, asosli va adolatli ekanligini tekshiradi. U yangi dalillami o‘rganib chiqishi va yangi faktlarni aniqlashi mumkin. Apellatsiya instansiyasi sudi birinchi instansiya sudining hal qiluv qarorini to‘liq tekshirib chiqishi shart.  Apellatsiya instansiyasida ish ko‘rish tartibi garchi ish hay'at tarkibida ko‘rilsada, sud majlisi tartibi birinchi instansiya sudi qoidalariga deyarli o‘xshaydi. Masalan, apellatsiya instansiyasida sud majlisi ham to‘rt qismdan, ya’ni sud majlisining tayyorlov, sud majlisining mazmunan ko‘rish, muzokara, ajrim chiqarish bosqichlaridan iborat bo‘ladi.  Faqat Fuqarolik protsessual kodeksining 339-moddasiga asosan, ish yuzasidan ma'ruza qilish o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, ishni apellatsiya instansiyasi sudida ko‘rish raislik qiluvchi yoki sudyalardan birining ma'ruzasi bilan boshlanadi. Ma'ruzachi ishning holatini, birinchi instansiya sudi chiqargan hal qiluv qaro- rining mazmunini, apellatsiya shikoyati yoki protestida keltirilgan dalillarni va ular yuzasidan berilgan tushuntirishlar (e’tirozlar)ni, keltirilgan yangi dalillarning mazmunini, shuningdek, hal qiluv qarorining qonuniy, asosli va adolatli ekanligini tekshirish uchun sud ko‘rishi zamr bo'lgan barcha maMumotlarni bayon qiladi.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 331-moddasida ko‘ra, QoraqalpogMston Respublikasi fuqarolik ishlari bo‘yicha Oliy sudi, fuqarolik ishlari bo'yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, 0‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi apellatsiya shikoyati yoki protesti bo‘yicha tushgan ishni u kelib tushgan kundan e’tiboran, yigirma kundan kechiktirmay ko‘rishi lozim. Ish o‘ta murakkab boMgan yoki boshqa alohida hollarda tegishli sudning raisi bu muddatni ko'pi bilan yana o‘n kunga uzaytirishi mumkin.  0‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi apellatsiya shikoyati yoki protesti bo‘yicha tushgan ishni u kelib tushgan kundan e'tiboran, bir oydan kechiktirmay ko‘rib chiqishi lozim. AJohida hollarda 0‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining raisi yoki uning oTinbosari bu muddatni ko‘pi bilan yana biroyga kechiktirishi mumkin. Ishni apellatsiya instansiyasida koTish muddati kechiktirilgan taqdirda, ishda ishtirok etuvchi shaxslarga ish ko‘riladigan kun oldindan xabar qilib qo‘yilishi lozim.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 332- moddasiga ko‘ra, sud ishni apellatsiya tartibida ko'rayotganda birinchi instansiya sudining hal qiluv qarori qay darajada qonuniy, asosli va adolatli ekanligini tekshiradi. U yangi dalillarni o‘rganib chiqishi va yangi faktlami aniqlashi mumkin. Apellatsiya instansiyasi sudi birinchi instansiya sudining hal qiluv qarorini to‘liq tekshirib chiqishi shart.  O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 333- moddasiga muvofiq, apellatsiya instansiyasi sudining majlisida raislik qiluvchi FPKning 164, 165 va 166-moddalariga amal qilgan holda, sud majlisida tegishli tartibni ta'minlash choralarini ko‘radi.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 334- moddasiga asosan, raislik qiluvchi sud majlisini ochadi va kimning shikoyati yoki protesti bo‘yicha hamda qaysi sudning hal qiluv qarori yuzasidan qanday ish ko'rilishini e'lon qiladi. Raislik qiluvchi ishda ishtirok etuvchi shaxslaming qaysi biri kelmaganligini, kelmaganlik sabablari to‘g‘risida qanday ma'lumotlar borligini aniqlaydi, sudga kelganlarning shaxsini aniqlaydi, shuningdek, mansabdor shaxslar hamda vakillaming vakolatini tekshiradi.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 335- moddasiga ko‘ra, raislik qiluvchi sud tarkibini e'lon qiladi, sud majlisining kotibi, prokuror, ekspert, taijimon sifatida kimlar qatnashayotganligini ma'lum qiladi va ishda ishtirok etuvchi shaxslarga chetiatish haqida arz qilish huquqlarini tushuntiradi. Chetlatish uchun asoslar, chetlatish haqidagi anzni hal qilish tartibi va bunday arzlarni qanoatlantirish oqibatlari ushbu kodeksning 3- bobiga muvofiq belgilanadi.  0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 336- moddasiga muvofiq, raislik qiluvchi ishda ishtirok etuvchi shaxslarga ulaming protsessual huquqlari va majburiyatlarini tushuntiradi.