BIRJA BOZOR INFRASUTRUKTURASINING ASOSIY BO’G’INI SIFATIDA MUNDARIJA: KIRISH I.BOB. Birja — shaffof bozor infratuzilmasi 1.1 Yangi bozor sharoitiga o‘tish davrida birja ko‘rsatkichlari 1.2 Birja savdosining asosiy afzalliklari 1.3 Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun uning infratuzilmasi shakllantiriladi II.BOB. Birja -Bozor infratuzilmasining turlari va tarkibiy qismlari 2.1 Birja - Moliya bozori infratuzilmasi bozor infratuzilmasining asosiy bo’g’ini sifatida 2.2 Birja bitimlari turlari 2.3.Bozor aloqalarini jadallashtirishga xizmat ko'rsatuvchi infratuzilma muassasalari XULOSA TAYANCH ATAMALAR LUG’ATI 1 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Kirish 0‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, taraqqiyotimizning asosini belgilab beruvchi iqtisodiy sohadagi islohotlarga ustuvor e’tibor qaratildi. Jumladan, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish asosida turli shakldagi mulkchilik tizimini shakllantirish, ustuvor tarmoqlarni rivojlantirish, iqtisodiyotning barcha sohalarini erkinlashtirish, tadbirkorlik faoliyati, ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish, o‘rta mulkdorlar sinfini qaror toptirish, xorijiy investorlar uchun zarur kafolatlarni ta’minlash kabi o‘ta muhim tadbirlar O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida o‘z o'mi va nufuziga ega bo'lishi uchun iqtisodiy asos bo‘lib xizmat qildi. Biroq sanab o'tilgan yutuqlar mamlakatimiz oldida turgan ozod va farovon hayotni barpo etishdan iborat ezgu- maqsadlarga yetaklovchi navbatdagi salmoqli qadam, bosqichlardan biri hisoblanadi. Mazkur maqsadga to’liq erishish uchun oldimizdaqator vazifalar turibdi. Bu borada mamlakatimiz rahbari ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning to'qqizinchi sessiyasida so‘zlagan nutqida “Bizning vazifamiz mamlakatimizni jamiyatimizni demokratlashtirish hamda yangilash yo'lidagi harakatlarimizni sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish va so‘zsiz bu borada amalga oshirgan ijobiy ishlarimizni qatiyat bilan davom ettirish, ularni xalqimiz orzuqilgan marralarga yetkazishdir” deya Ta’kidlab, mazkur dasturning negizini tashkil etuvchi ustuvor vazifalar qatorida “Bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish, kuchli bozor infratuzilmasini yaratish, barqaror va o‘zaro mutanosib, mustahkam iqtisodiyotning muhim sharti 5 bo‘lgan erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etishdan iborat”. Shu o‘rinda ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tizim amal qilgan chog‘da inkor etilgan, jamiyat a’zolari farovonligining yuksak darajasiga erishishda “halal beruvchi”, “yot unsur” sifatida qarab kelingan iqtisodiy hodisa va 2 jarayonlarga qaytadan nazar tashlash, ularning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotdagi о‘mini obyektiv jihatdan baholash zaruriyati vujudga keldi. Вunday tushunchalardan biri - bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti yuksak natijalari, aholi turmush darajasining muhim tomoni hisoblanuvchi infratuzilma sohasi hisoblanadi. Bu sohaning “yaratuvchanlik kuchi”, “mo‘jizakor” tabiati, iqtisodiyot jadal harakatining muhim omili ekanligi rivojlangan mamlakatlar tomonidan allaqachonlar e’tirof etilgan hamda yuksak darajada baholangan. Shunga ko‘ra, infratuzilma ayniqsa. bozor infratuzilmasining iqtisodiy tabiatini o‘rganish, uning taraqqiyot omili sifatidagi imkoniyatlarini ochib berish, tarkibiy qismlarini qar tomonlama rivojlantirish tadbirlarini amalga oshirish oldimizda turgan dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik tizimini takomillashtirish borasida parlament tomonidan o‘tgan davr mobaynida xususiy mulkni huquqiy jihatdan himoya qilishni kuchaytirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish, fermerlik harakatini mustahkamlash, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirishni ta’minlash, kichik biznes vaxususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish, keng tarmoqli bozor infratuzilmasini barpo etish kabi vazifalarni amalga oshirishga mo'ljallangan qonun hujjatlari qabul qilindi. Shuningdek, parlament aholi daromadlari va xalq farovonligini uzluksiz oshirib borish, keng miqyosdagi ijtimoiy dasturlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish masalalariga ham alohida e’tibor berib kelmoqda. Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kelib chiqqan holda, mazkur o'quv qo‘llanmada infratuzilma tushunchasining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, ayniqsa, bugungi kunda ushbu tizimda muhim ahamiyat kasb etib borayotgan bozor infratuzilmasining iqtisodiy tabiati va iqtisodiyotda tutgan o‘rni, uning tarkibiy qismlarining vazifalari va o‘ziga xos rivojlanish xususiyatlari, hozirda mamlakatimizda bozor infratuzilmasi sohasining rivojlanganlik darajasi va uni yanada yuksaltirish chora- tadbirlari borasida so‘z yuritiladi. 3 I. Bob Birja — shaffof bozor infratuzilmasi 1.1 Yangi bozor sharoitiga o‘tish davrida birja ko‘rsatkichlari So'nggi yillarda mamlakatimiz haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o'tish borasida salmoqli yutuqlarga erishdi. Jumladan, iqtisodiyotning muhim va ajralmas bo'g'ini hisoblangan birja mexanizi ham sifat jihatdan yanada takomillashtirilib, rivojlanishning yangi bosqichiga ko'tarildi. Qisqa qilib aytganda, birja shaffof bozor infratuzilmasi hisoblanadi. U o'z ichiga talab va taklif, sof raqobat, kotirovkalar kabi tushunchalarni qamrab oladi. Birja savdolarini tashkillashtirish va ishtirok etishdan har tomon manfaatdor bo'ladi. Bu jarayonda bir tomondan tadbirkorlar hech qanday to'siqlarsiz, erkin ishtirok etib, zarur tovar resurslarini xarid qilishadi. Ikkinchi tomondan esa, sotuvchi korxonalar birjada o'tkaziladigan auksionlar hisobiga qo'shimcha daromad olishlari mumkin. Uchinchidan, birjada tuzilgan bitimlarning bajarilishi kafolatlanadi va bu tomonlarning shartnomaviy intizomini mustahkamlaydi. Bugungi kunga kelib O'zbekiston respublika tovar- xomashyo birjasining mamlakatimizda 13 ta hududiy filiali, mingdan ortiq brokerlik idoralari, 300 dan ziyod mahalliy va 19 ta xorijiy savdo maydonchalari mavjud. Birjada samarali faoliyat yuritayotgan 3000 nafardan ortiq treyderlar 800 mingdan ziyod mijozlarga xizmat ko'rsatadi. So'nggi 5 yil mobaynida birjamizning barcha savdo platformalarida tuzilgan bitimlarning umumiy hajmi 4,5 marotaba oshib, 2020 yilda 53,6 trillion so'mni yoki 5,4 milliard AQSH dollarini tashkil etdi. Bu esa mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining qariyib 10 foiziga to'g'ri keladi. O'sish holatlari barcha savdo platformalarida kuzatildi. Xususan, 2016-2020 yillarda birja savdolarining hajmi 5 barobarga, ko'rgazma-yarmarka savdolari — 1,6 va davlat xaridlari esa — 4 marotabaga o'sdi. 2017 yilda ishga tushirilgan 4 avtoraqam.uzex.uz savdo tizimida sotilgan “chiroyli” avtoraqamlarning umumiy qiymati 9 marotabaga ortib, o'tgan yili 246,6 milliard so'mga yetdi. Joriy yilda ham UZEX birjasida sezilarli darajada o'sish ko'rsatkichlarini namoyon etishni davom ettirmoqda. Bunga 2021 yil 17 martda qabul qilingan Prezidentimizning "Yuqori likvidli va monopol tovarlarni sotish jarayonlariga bozor mexanizmlarini joriy etishni davom ettirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarori katta turtki berdi. Unga muvofiq ochiq birja savdolari orqali sotiladigan tovarlarning ro'yxati kengaytirildi, barcha xo'jalik yurituvchi sub'ektlar, jumladan, tadbirkorlarning tovar resurslaridan foydalanish imkoniyati oshdi, sog'lom raqobat kuchaydi va real bozor sharoitlarini hisobga olgan holda, tovarlarga narx belgilashning zamonaviy mexanizmi joriy etildi. Shu bilan birga, birja o'z mijozlari uchun yangi xizmatlarni taqdim etib boryapti, biznes jarayonlariga innovatsion yechimlarni faol ravishda joriy etishni davom ettiryapti. Buning natijasida 2021 yilning 7 oylik yakunlariga ko'ra 797,3 ming litr etil spirti, 12,6 ming tonna polivinilxlorid, 1225 tonna formalin va 224 kilogramm kumush kabi yangi mahsulotlar ochiq birja savdolari orqali sotildi. Umuman olganda, o'tgan davrda O'zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasining barcha savdo platformalarida tuzilgan bitimlarning umumiy hajmi 2020 yilning mos davriga nisbatan 46,7 foizga o'sib, qariyb 46 trillion so'mni tashkil qildi. Tuzilgan bitimlar hajmining 87 foizi birja savdolariga, qolgan qismi esa elektron tijorat savdo tizimlari, shu jumladan, ko'rgazma-yarmarka savdolari, elektron davlat xaridlari, avtoraqam va mobil raqam onlayn auksionlariga to'g'ri keldi. Mamlakatimizda oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa tovar resurslari uchun narxlarning barqarorligini import hisobiga ta'minlash va saqlash, mahalliy tovarlarni tashqi bozorlarga olib chiqish maqsadida birja o'zining xorijiy savdo maydonchalari tarmog'ini kengaytirish ishlarini davom ettirmoqda. Ma'lumki, hozirgi paytgacha bunday maydonchalar Belarus, Rossiya, Xitoy, Qozog'iston, Tojikiston, Qirg'iziston va Ukrainada ochilgan edi. Joriy yilda esa xorijiy hamkorlar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida Yevropada ilk bor, xususan Latviyaning Riga shahrida birjaning yana bir savdo maydonchasi ishga tushirildi. Bu mahalliy tadbirkorlarimizga ko'hna qit'a 5 bozorlariga erkin chiqish, xorijiy kompaniyalar uchun esa O'zbekistonlik ishbilarmonlar bilan hamkorlik qilishda samarali savdo usullaridan foydalanish imkonini taqdim etadi. Ana shunday yutuqlar samarasi o'laroq, joriy yilda birja orqali 58,4 million dollarlik mahsulotlar eksport qilindi. Bu esa 2020 yilning 7 oylik ko'rsatkichidan 5,6 foiz ortiqligini ko'rsatadi. Ilg'or IT-texnologiyalarning birja savdolarida keng qo'llanilishi mamlakatimizda elektron tijoratning B2B (biznes va biznes) va B2C (biznes va fuqaro) modellarini jadal rivojlanishi uchun muhim zamin yaratib bermoqda. Elektron tijoratning B2B modelini aks etuvchi ko'rgazma-yarmarka savdolarining hajmi joriy yilda 1,2 trillion so'mga yetdi. E'tiborli jihati, o'tgan yildan boshlab mazkur savdo tizimida birjaning hisob-kitob palatasi orqali tuzilgan bitimlarning bajarilishini kafolatlash mexanizmi amal qilmoqda. Internet savdolarning B2C segmentida ham sezilarli o'zgarishlar kuzatilmoqda. Xususan, joriy yilning o'tgan davri davomida birjaning avtoraqam.uzex.uz vebsaytida onlayn-auksionlar orqali 168,7 milliard so'mlik 83,2 mingdan ziyod avtoraqamlar sotildi. Buning natijasida ularning sotuvi son jihatdan 2,4 barobarga, hajmi bo'yicha — 42 foizga o'sdi. Sotilgan avtoraqamning eng past bahosi — 450,5 ming so'mni, eng qimmatining qiymati esa 441,5 million so'mni tashkil qildi. Tuzilgan bitta bitimning o'rtacha qiymati 2 million so'mga teng bo'ldi. UZEX birjasi faoliyatining yana bir muhim yo'nalishlaridan biri bu — elektron davlat xaridlari tizimi hisoblanadi. Jahon tajribasining ko'rsatishicha, davlat xaridlarining samaradorligi birinchi navbatda uning shaffofligi bilan belgilanadi. Ayni vaqtda O'zbekistonda davlat xaridlarining shaffofligi maxsus axborot portali orqali ta'minlanmoqda, Birjamiz esa ushbu portalning operatorlaridan biri hisoblanadi. Joriy yilda tadbirkorlarning davlat xaridlarida ishtirokini kengaytirish, hamda buyurtmachi va yetkazib beruvchilarning bu boradagi ishtirokini soddalashtirish maqsadida xarid.uzex.uz yangi portali ishga tushirildi. Mazkur 6 portalda davlat xaridlarining barcha turlari birlashtirildi. Shu yilning birinchi yarmida elektron davlat xaridlari bo'yicha tuzilgan bitimlarning umumiy hajmi o'tgan yilga nisbatan deyarli 2,4 barobarga oshib, 4,7 trillion so'mga teng bo'ldi. Bunda byudjet va korporativ buyurtmachilari mablag'larining tejalishi ikki marotabaga o'sdi va 840,6 milliard so'mga yetdi. Davlatimiz rahbarining “Yuqori likvidli va monopol tovarlarni sotish jarayonlariga bozor mexanizmlarini joriy etishni davom ettirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarori bilan tasdiqlangan “Yo'l xaritasi”ga ko'ra, joriy yil 1 sentyabrdan boshlab monopol va davlat ishtirokidagi tashkilotlar tomonidan birja savdolarida sotilayotgan mahsulotlarni tashish elektron logistika savdo portali orqali auksion tartibida amalga oshiriladi. Uning to'liq ishga tushirilishi yuk tashuvchilar bozorida raqobat muhitini shakllantiradi va ushbu sohada shaffoflikni ta'minlaydi. Xaridorlar boshlang'ich narxlarni pasayishga qaratilgan auksion hisobiga o'z xarajatlarini maqbullashtirishga muvaffaq bo'ladi. Ular uchun elektron navbatning shakllantirilishi birja savdolarida sotib olingan mahsulotlarni o'z vaqtida yuklamaslik kabi yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolarni bartaraf etadi. Portalga, shuningdek, yuklar harakatlanishini real vaqt rejimida kuzatish, dispecherlik va yuk tashuvchi kompaniyalar xizmatini baholash funksiyalari ham kiritiladi. “Yo'l xaritasi”da birja savdolarida tovar derivativalari, jumladan fyuchers shartnomalarini joriy etilishi ham belgilangan. Bundan ko'zlangan asosiy maqsad narxlarning o'zgaruvchanligidan himoyalanish (xejerlash), tovar bozorlarida talab va taklif muvozanatini ta'minlash, tovarga bozor narxini shakllantirish, iqtisodiyotga bo'sh mablag'lar va xorijiy investorlarni jalb qilishdan iboratdir. Shu maqsadda joriy yilning iyun oyida birja vakillari AQShning Nyu-York, Vashington va Chikago shaharlariga tashrif buyurishdi. Tashrif chog'ida O'zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasi AQSH birjalari, davlat nazorat organlari, brokerlik idoralari, softver va IT kompaniyalari bilan hamkorlik aloqalarini o'rnatdi, AQShning Tovar fyuchers savdolari bo'yicha komissiyasi (CFTC) va "Connomara systems LLC" kompaniyasining rahbarlari bilan uchrashuvlar o'tkazildi. AQSH fyuchers bozorining nazorat komissiyasi vakillari bilan O'zbekistonda fyuchers bozorlarini nazorat qilish bo'yicha 7 maslahatlar berish, soha ekspertlarini jalb qilish, fyuchers savdolarini O'zbekiston bozorida amaliyotda tatbiq qilishga har tomonlama ko'maklashishga kelishib olindi. AQShning "Connomara systems LLC" kompaniyasi bilan esa o'zaro anglashuv to'g'risida memorandum imzolandi. Unga muvofiq, tomonlar O'zbekiston birjasi uchun fyuchers savdolari bo'yicha dasturiy ta'minotni ishlab chiqish va zamonaviy IT texnologiyalarini joriy qilish yo'nalishida hamkorlik qiladi. Shu tariqa, so'nggi yillar birja savdolarini shiddatli rivojlantirish va erkinlashtirish, elektron tijoratni ommalashtirish va birja amaliyotiga innovatsion yechimlarni joriy qilishda muhim davr bo'ldi. Shu bilan birga, UZEX birjasi ochiq- oydinlik, shaffoflik, tuzilgan bitimlarning bajarilishini kafolatlash, talab va taklif, sof raqobat kabi an'anaviy birja tamoyillariga rioya qilgan holda, tovar segmentlarida zamonaviy savdo usullarini joriy etishni davom ettiradi. Yakuniga yetgan 2023 yil mamlakatimizda jamiyatimizning barcha sohalarida yuz bergan dinamik hodisalarga boy bo‘ldi. “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab- quvvatlash yili”da xalqning turmush darajasini oshirishga xizmat qiluvchi keng miqyosli loyihalar amalga oshirildi. Mazkur ijobiy o‘zgarishlar bozor prinsiplari asosida hamda keng jamoatchilikning faol ishtiroki bilan yuz berganligi alohida e'tiborga loyiqdir. Mamlakatimiz rahbari bir necha marotaba 8 O‘zbekistonni rivojlantirishning yagona yo‘li – haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tish, deb ta'kidlagani ham bejizga emas. O‘tgan yilda sodir bo‘lgan katta o‘zgarishlar bozor infratuzilmasining asosiy shakllaridan biri hisoblangan birja institutlari sohasiga ham ta'sir o‘tkazdi. Xususan, O‘zbekiston Respublika tovar-xomashyo birjasi 2023 yilda rivojlanishning yangi bosqichiga ko‘tarildi. Bunga birinchi o‘rinda tovar bozorlari, birja faoliyati va elektron tijoratni rivojlantirish bo‘yicha bir qator muhim me'yoriy-huquqiy hujjatlarning qabul qilinishi turtki berdi.Umuman olganda, o‘tgan yil davomida “O‘zRTXB” AJ da ochiq birja savdolari orqali ichki va tashqi bozorlarga sotiladigan tovarlar hajmi o‘sdi va ularning nomenklaturasi kengaydi, barcha xo‘jalik yurituvchi sub'yektlar, jumladan, tadbirkorlarning moddiy- texnika resurslaridan foydalanish imkoniyati oshdi, tovar bozorlarida sog‘lom raqobat kuchaydi va real bozor sharoitlarini hisobga olgan holda tovarlarga narx belgilashning zamonaviy mexanizmi joriy etildi. Shu bilan birga, O‘zRTXB o‘z mijozlari uchun yangi xizmatlarni taqdim etgan holda biznes jarayonlarga innovatsion yechimlarni faol ravishda joriy etishni davom ettirdi.Birjaning tovar aylanma dinamikasi uning faoliyatini baholashda eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri sifatida o‘tgan yil yakunlarini yaqqol namoyon etmoqda. 2018 yilda O‘zRTXB da imzolangan bitimlarning qiymati 31,8 trln so‘mni tashkil qildi, bu esa 2017 yilgi natijadan 2,3 barobar ortiq ekanligini ko‘rsatdi. Bundan birja savdolarining ulushi 90 foiz yoki 28,7 trln so‘mni tashkil qiladi. Sotuv hajmining real o‘sishi quyidagi birja tovarlari bo‘yicha qayd etilgan: Mineral o‘g‘itlar – 8 karra, dizel yoqilg‘isi – 7 karra, qora 9 metall prokati – 4 karra, paxta linti – 2,5 barobar, sement – 61% va polipropilen – 40,2% ga oshgan. Birjaning kotirovka varag‘iga 9,5 mingta yangi standart shartnomalar kiritilgan, shu jumladan 112 ta yangi shartnomalar eksport pozitsiyalari uchun ochildi.Birja aylanmasining o‘sishi natijasida elektron savdolarga 37 mingdan ziyod yangi mijozlar jalb etildi, ularning asosiy qismini tadbirkorlar tashkil qiladi. Shu o‘rinda birjada kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'yektlari ishtirokida tuzilgan bitimlarning umumiy hajmi 2017 yilga nisbatan 70% ga o‘sib, 15,9 trln so‘mga yetdi. Ular birja orqali 11,2 trln so‘mga teng tovarlarni xarid qilishgan va o‘zlarining 4,7 trln so‘mlik mahsulotlarini sotishgan.Ushbu ko‘rsatkichlar bir tomondan mamlakatimizda son va sifat jihatdan tadbirkorlik faoliyati rivojlanayotganligidan dalolat bersa, yana bir tomondan ular zamonaviy savdo operatsiyalarini amalga oshirishdan asosli ravishda manfaatdor ekanligini ham namoyon etmoqda. Shu bilan birga O‘zRTXBning istiqbolli yo‘nalishlaridan biri hisoblangan elektron tijorat sohasida ham sezilarli o‘zgarishlar qayd etildi. 2018 yilda avtoraqam.uzex.uz saytida 24,0 mingdan ziyod avtomobil raqam belgilari sotildi. Avtoraqamlar savdosi o‘tgan yilning iyul oyida ularning boshlang‘ich narxlari pasaytirilgandan so‘ng keskin oshdi. Onlayn auksion orqali sotilgan avtomobillar uchun davlat raqam belgilarining umumiy qiymati 121,7 mlrd so‘mdan oshib ketdi, ularning o‘rtacha bahosi esa 5,1 mln so‘mni tashkil qildi.Ko‘rib chiqilayotgan davr mobaynida ko‘rgazma-yarmarka savdolari platformasida V2V kelishuvlarning hajmi 1,1 trln so‘mdan oshdi. Bu borada eng katta ulushlarni kimyo sanoati (38%), metall mahsulotlari (14%), oziq- ovqat mahsulotlari (11%) va qurilish materiallari (5%) egallaydi.2018 yildagi yana bir yangiliklardan biri O‘zbekiston 10 Respublikasining “Davlat xaridlari to‘g‘risidagi” Qonunining qabul qilinishi va “O‘zRTXB” AJning davlat xaridlari bo‘yicha maxsus axborot portali – xarid.uz ning operatori etib tayinlanganligi bo‘ldi. Mazkur portal orqali butun respublika bo‘ylab tovar yetkazib beruvchilari, xususan biznes sub'yektlari onlayn rejimda davlat buyurtmalarini amalga oshirish imkoniga ega bo‘ldilar. Bu o‘z navbatida davlat xaridlarining ochiqligini ta'minlash, sohada “xufiyona iqtisodiyot” elementlarini bartaraf etish va raqobat muhitini shakllantirishga xizmat qildi.Shuni ta'kidlash kerakki, davlat xaridlarining elektron tizimiga kiritilgan yana bir muhim yangililiklardan biri bu – elektron xaridlarni faqat elektron raqamli imzo yordamida amalga oshirilishi va shartnoma shartlarini bajarilish kafolatini hisob-kitob kliring palatasi orqali ta'minlanishi bo‘ldi.Bularning natijasida, 2018 yil davomida xarid.uz portali orqali qiymati 1,9 trln so‘mdan ortiq 513 mingta bitimlar imzolandi. Shu bilan birga, budjet va korporativ buyurtmachilar 320,0 mlrd so‘m mablag‘ tejab qolishga muvaffaq bo‘ldilar. Tuzilgan bitimlarning 96% ga yaqini kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'yektlariga to‘g‘ri keldi.O‘zbekistonning tashqi dunyoga yanada kengroq ochilishi sharoitida “O‘zRTXB” AJ rahbariyati tashqi aloqalarni o‘rnatish va xorijiy hamkorlar, birinchi navbatda, yaqin qo‘shni mamlakatlarning birjalari bilan o‘zaro manfaatli munosabatlarni shakllantirishga e'tibor qaratdi. Natijada Qozog‘istonning “YeTS” savdo birjasi, “Qirg‘iziston fond birjasi” AJ va “Belorussiya universal tovar birjasi” AJ bilan hamkorlik to‘g‘risida kelishuvlar imzolandi. “Moskva birjasi” AJ, “Sankt-Peterburg xalqaro tovar – xomashyo birjasi” AJ, “Kaspiy” tovar birjasi” AJ, “Tojikistonning Osiyo fond birjasi” AJ va Turkiyaning “Borsa Istanbul” fond birjasi bilan birjalararo 11 ishbilarmonlik aloqalari o‘rnatildi. MDH Xalqaro birjalar uyushmasi, Yevro-Osiyo fond birjasi Federatsiyasi (FEAS) va Xalqaro fyuchers uyushmasi (AFM) bilan o‘zaro hamkorlik aloqalar yanada kuchaytirildi. Imzolangan kelishuvlarni amalda tatbiq etish ishlari doirasida birja savdolarini tashkil qilish yuzasidan tajriba almashildi, savdo tizimlarini birlashtirish va o‘zaro hamkorlik borasida seminarlar, forumlar va uchrashuvlar o‘tkazildi, tomonlarning brokerlik idoralari o‘zaro akkreditatsiya qilindi. Shu bilan birga Olma-ota va Minsk shaharlarida O‘zRTXBning xorijiy savdo maydonchalari ochildi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad – mahalliy tovarlarni tashqi bozorlariga olib chiqishdan iboratdan. Ana shu yutuqlar samarasi o‘laroq, birjada amalga oshirilgan eksportning hajmi 2,1 karraga oshib, 125,9 mln AQSh dollarni tashkil qildi. Eksport tushumida eng katta ulushlarga paxta tolasi (35%), polietilen (29%), mis (13%) va sanoat moyi (6%) ega bo‘ldi. 12 Tovar bozorlarida barqarorlikni ta'minlash maqsadida birja savdolariga bevosita import tovarlarini ishlab chiqaruvchilarni jalb qilishga xizmat qiluvchi butunlay yangicha bozor mexanizmi joriy etildi. Masalan, Qozog‘istonning “SAS-Tobe Technologies” sement zavodi 2018 yilning avgust-dekabr oylarida O‘zRTXBning birja savdolari orqali qiymati 1,7 mlrd so‘mga teng 4,2 ming tonnadan ziyod sement sotdi. Mazkur ishlab chiqaruvchining import sementi bo‘yicha birja kotirovkasi o‘rtacha hisobda 1 tonna uchun 421,7 ming so‘mni tashkil qildi. Bu esa rezidentlar tomonidan o‘tgan yil mobaynida olib kirilgan va birja savdolarida sotilgan sementning o‘rtacha bahosidan 34% ga past ekanligini ko‘rsatdi.Shu tariqa, 2023 yil birja savdolarini rivojlantirish va erkinlashtirish, elektron tijoratni ommalashtirish va birja amaliyotiga innovatsion yechimlarni joriy qilishda muhim davr bo‘ldi. Bir vaqtning o‘zida “O‘zRTXB” AJ o‘z faoliyatining mamlakatimizda amalga 13 oshirilayotgan bozor islohotlarining yangi modeliga mos tarzda tovar segmentlarida ochiq-oydinlik, shaffoflik va raqobat kabi an'anaviy birja prinsipiga asoslangan holda muvaffaqiyatli davom ettirdi 1.2 Birja savdosining asosiy afzalliklari  yuqori malakali savdo xodimlari xizmatidan foydalanish imkoniyati;  vositachi-brokerlarni tanlab olish imkoniyati;  harajatlarni oshirmasdan savdo hajmini ko‘paytirish;  bitimlar bajarilishining kafolatlanganligi;  brokerlar idorasi orqali savdo operatsiyalarini amalga oshirishda shu xizmatlariga ma’lum bir foiziga teng miqdorda to‘lov o‘tkazish imkoniyati;  savdo operatsiyalarining tezkorligi;  barcha savdo ishtirokchilari uchun korxona hajmi, biror tarmoq yoki idoraga mansubligi, hududiy joylashuvidan qat’iy nazar tenglik ta’minlanganligi;  bozorning yuqori darajada likvidligi;  bitimlarni amalga oshirishda operatsion harajatlarning kamligi;  savdolarda ko‘plab xaridorlar/sotuvchilarning ishtiroki hisobiga shakllangan kuchli raqobat asosida optimal bozor bahosini aniqlash imkoniyati.  Birja savdolarida ishtirok etish huquqi brokerlik joyini o‘rnatilgan tartibda olgan birja a’zolariga beriladi.  Birja savdolari platformasida faqatgina birja tovarlari savdoga chiqariladi. “Birja tovari” tushunchasiga o‘z sifati, tuzilishi bilan bir turdagi xususiyatga ega bo‘lgan, o‘zining asosiy va aniqlovchi parametrlari bilan xuddi shunday boshqa ishlab chiqaruvchining yoki boshqa partiyadagi tovar bilan o‘zaro almashinuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan tovar kiradi va u doimiy ravishda savdolarga chiqarilishi shart. 14  “O‘zRTXB” AJ savdolari har kuni, shanba va yakshanbadan tashqari, Toshkent vaqti bilan 9:30 dan 17:00 gacha o‘tkaziladi..  Ko‘rgazma-yarmarka savdolari  Ko‘rgazma-yarmarka savdo tovarlariga xususiyatlaridan qat’iy nazar, fuqarolik muomalasida bo‘lgan tovarlar, shu jumladan, individual xususiyatga ega bo‘lgan va savdolarga muntazam ravishda chiqarilmaydigan yoki kamdan-kam chiqariladigan tovarlar kiradi.  Savdolar internet orqali real vaqt rejimida olib boriladi, savdo bo‘yicha hisob-kitoblar ham onlayn rejimida amalga oshiriladi.   Tizimning afzalliklari: Vaqt tejamkorligi – savdo tizimida ro‘yxatdan o‘tish jarayonining soddaligi; Savdolarga kechayu kunduz kira olish; Mablag‘ tejamkorligi – reklama xizmatlari uchun qo‘shimcha mablag‘ talab etilmaydi; Vositachilar soni minimal darajada ekanligi.  AVTORAQAM platformasi  AVTORAQAM - jismoniy va yuridik shaxslarga avtomototransport vositalari uchun ro‘yxatdan o‘tkazish davlat raqami belgilarini oshirilgan to‘lov stavkalarida sotish bo‘yicha savdo platformasi.  Avtoraqamlarni sotish bo‘yicha elektron auksion savdolar mexanizmi, birjaning boshqa savdo platformalari kabi ochiq-oydinlik, oshkoralik, raqobat va barcha savdo ishtirokchilari uchun teng sharoit yaratish tamoyillariga asoslangan. 15  Avtoraqamlarni savdolarga qo‘yilishi O‘zbekiston Respublikasi IIV YHXBB bo‘linmalarining mas’ul xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.  Jismoniy shaxslar uchun to‘lov shaxsiy kabinetdan ro‘yxatdan o‘tib bo‘lingach, faollashtirilgan plastik kartochka orqali amalga oshiriladi. Yuridik shaxslar esa ro‘yxatdan o‘tish sahifasida havola kilingan Ofertada ko‘rsatilgan hisob-raqamga pul o‘tkazish yo‘li orqali to‘lovni amalga oshiradilar.  Davlat xaridlari  2023 - yildan “O‘zRTXB” AJ davlat xaridlari bo‘yicha xarid.uz maxsus axborot portalining operatori etib belgilandi. Ushbu portal orqali davlat xaridlarining shaffofligi, ochiq-oydinligi va samaradorligi ta’minlanadi.  Xususan, portal orqali davlat xaridlari sohasidagi barcha e’lonlarni ko‘rish mumkin. Bu yerda elektron xaridlar elektron do‘kon va auksion shaklida amalga oshiriladi.  Buyurtmachilar va yetkazib beruvchilar savdolarda faqatgina elektron raqamli imzo yordamida ishtirok etadilar. Elektron xaridlar narxlar so‘rovi va teskari auksion tarzida amalga oshiriladi. Tizimda shuningdek Hisob- kitob kliring palatasi orqali bitimlar ijrosini kafolatlash mexanizmi qo‘llaniladi.  MOBILRAQAM platformasi  MOBILRAQAM - chiroyli sonlar kombinatsiyasiga ega uyali telefon raqamlarini sotish bo‘yicha yangi savdo platformasi. Onlayn auksionda ham yuridik (B2B) va ham jismoniy (B2C) shaxslar ishtirok etishlari mumkin. Yangi savdo mexanizmi, "O‘zRTXB" AJning boshqa savdo platformalari kabi ochiqlik, oshkoralik, sog‘lom raqobat va savdo ishtirokchilari uchun teng sharoitlarni yaratib berish tamoyillariga asoslangan. 16 1.3 Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun uning infratuzilmasi shakllantiriladi Bozor tovar ayirboshlash munosabatlarining rivojlangan tizimi sifatida o'zaro bog'langan alohida bozorlar tizimidir va shuning uchun o'ziga xos tuzilma va infratuzilma bilan tavsiflanadi. Bozorning tuzilishi uning ichki tuzilishini, joylashishini, bozorning ayrim elementlarining tartibini, ularning umumiy bozordagi ulushini aks ettiradi. Ro'yxatga olingan bozorlarning ba'zilari ham bo'lib, o'zlarining tuzilishi bilan ajralib turadi. Masalan, tovar bozoriga iste’mol bozori (eng zaruriy tovarlar bozori, uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar bozori va boshqalar), investisiya tovarlari bozori (sanoat uchun mo’ljallangan tovarlar) va axborot bozori kiradi. Sotish va sotib olish predmeti turli shakllarda foydalanish uchun taqdim etilgan pullar bo'lgan moliya bozori ham xilma-xildir. Moliya bozoriga investitsiya bozori (uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar), kreditlar va kreditlar bozori, qimmatli qog'ozlar bozori (birlamchi, qimmatli qog'ozlar chiqarish bilan bog'liq va ularni qayta taqsimlash uchun mo'ljallangan ikkilamchi), pul 17 (milliy valyuta) kiradi. Rivojlangan bozor rivojlangan infratuzilmani ham talab qiladi. Bozor iqtisodiyoti infratuzilmasi - bu muayyan bozorlar doirasida faoliyat yurituvchi va ularning normal faoliyat yuritish rejimini ta'minlash uchun ma'lum funktsiyalarni bajaradigan o'zaro bog'langan ixtisoslashgan institutlar yig'indisidir. Bozor infratuzilmasi institutlari deganda bozor munosabatlarining amal qilishini, barcha turdagi bozorlarning samarali ishlashini ta’minlovchi korxonalar majmui tushuniladi. Infratuzilma faoliyatiga quyidagi faoliyat turlari kiradi: iqtisodiy axborotni to‘plash, tahlil qilish va tarqatish; xo'jalik yurituvchi sub'ektlar, tovarlar va xizmatlar to'g'risidagi ma'lumotlarni ommaga taqdim etishni ko'paytirish maqsadida bozorni maxsus o'rganish bo'yicha; yakka tartibdagi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni va ularning faoliyati vositalarini baholash bo'yicha. Bozor strukturasi va infratuzilmasining rivojlanishi uning kon'yunkturasiga ta'sir qiladi. Bozor kon'yunkturasi - bu bozorda ma'lum bir vaqtda hukmron bo'lgan shartlar to'plami. Bozor kon’yunkturasiga ta’sir etuvchi omillarni ta’sir qilish muddati (doimiy va vaqtinchalik), ta’sir xarakteriga ko’ra (davriy va siklik bo’lmagan), paydo bo’lish manbalari (tashqi va ichki) va boshqalarga ko’ra tasniflash mumkin.Bozor iqtisodiyotining funksiyalari. uning mohiyatining namoyon bo'lish shakllari, bozor munosabatlarining reproduktiv jarayonlarga makro va mikro darajada ta'sir qilish yo'nalishi tushuniladi. Ob'ektiv ravishda bozor iqtisodiyoti integratsiyalash, tartibga solish, rag'batlantirish, narx belgilash, nazorat qilish, vositachilik, axborotlashtirish kabi funktsiyalarda. Bozor infratuzilmasi bank tizimi va qimmatli qog'ozlar bozoridan iborat. Ularning to'g'ri ishlashi iqtisodiyotni tiklashning keyingi dinamikasiga, natijada mamlakat farovonligining yuksalishiga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda. Barcha bozor mezonlariga bo'ysunishi shart bo'lgan bozor strukturasining asosiy maqsadi bozorda tovar va xizmatlarning harakatiga to'sqinlik qiluvchi to'siqlarni bartaraf etishdan iborat bo'lib, bunga maxsus institutlar, xususan, fond birjalari, moliyaviy va kredit tizimi, soliq tizimi va boshqalar. Bozor infratuzilmasini takomillashtirishda maqsadli yondashuv nihoyatda muhim, bu infratuzilmaning barcha elementlarini yaxlit va har tomonlama modernizatsiya qilish zarur. Buning ajralmas tarkibiy qismi bozor va 18 bozor infratuzilmasi ichidagi munosabatlarning takomillashuvi o'rtasidagi mutanosiblikni yaratish, shuningdek bozor munosabatlari sub'ektlarining to'g'ri xulq-atvorini ta'minlashdan iborat bo'lib, u bevosita bozor ichidagi munosabatlar orqali shakllanadi. boshqa bozor sub'ektlari bosimi ostida. Davlat to'g'ri xulq- atvorning asosiy kafolati sifatida bozor infratuzilmasini shakllantirishda, ya'ni bozor mexanizmining asosiy jihatlarini shakllantirishda ishtirok etadi, uning asosiy ko'rsatkichlari bozor taklifi, narx va taklifdir. II .Bob Birja - Moliya bozori infratuzilmasi bozor infratuzilmasining asosiy bo’g’ini sifatida 2.1 Birja -Bozor infratuzilmasining turlari va tarkibiy qismlari Davlatning vazifasi, shuningdek, siyosiy, iqtisodiy va tadbirkorlik kabi ma'lum bir muhitni yaratishdir. U tadbirkorlik faoliyati va bozor ishtirokchilarining huquqlarini hisobga olgan holda muayyan qoidalar va qonunlarni shakllantiradi va tasdiqlaydi. Infratuzilmani shakllantirish jarayoniga davlat aralashuvining natijasi ko'pincha bozorga kirishning zaiflashishi, mamlakatda raqobatni yaratishga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan muayyan shart-sharoitlarning shakllanishi hisoblanadi. Bozor infratuzilmasini ifodalashning asosiy shakli birja boʻlib, u standartlashtirilgan isteʼmol tovarlarining ulgurji savdosi yoki qimmatli qogʻozlar, mehnat resurslari yoki turli valyutalarni oldi-sotdisi boʻyicha doimiy takrorlanuvchi bitimlardir. An'anaviy savdoga nisbatan birjaning asosiy ustunligi nimada (bu operatsiyada vositachilar ishtirokisiz xususiy ishlab chiqaruvchilar va xaridorlar o'rtasidagi savdo jarayoni)? Birjada to'g'ri mahsulotga ega bo'lgan to'g'ri xaridor yoki 19 sotuvchini topish bepul qidiruvdan ko'ra osonroqdir. Bundan tashqari, birja narxlarni belgilash jarayonida ishtirok etadi. Birjadagi ishlar birja va uning har bir ishtirokchisining asosiy jihatlarini qayd etuvchi turli davlat organlari tomonidan tartibga solinadi va nazorat qilinadi. Bozor infratuzilmasining ikkinchi qismi kredit-moliya tizimidir. U banklarning o'zidan tashqari, pensiya jamg'armalari, kredit kooperativlari va sug'urta kompaniyalari kabi muassasalardan iborat. Millionlab pullar, ta'bir joiz bo'lsa, o'ziga xos "pul fondini" tashkil etadi, uning kapitali ishlab chiqarishni investitsiyalash va kreditlash jarayonida band bo'ladi. Kredit-moliya tizimining faoliyatida asosiy e'tiborni ssuda kapitalining ixtisoslashgan bozorlarida namoyon bo'ladigan va tor doiradagi mijozlar uchun talab qilinadigan operatsiyalarga qaratish mumkin. Amalda ssuda kapitali bozoridagi ushbu tor yo'naltirilgan institutlar pul bozorida uzoq muddatli kapitalning alohida sig'imiga aylanib, alohida o'rin egalladi. Bozor infratuzilmasining uchinchi muhim qismini davlat soliq tizimi tashkil etadi. Uning asosiy manbai soliq stavkalari (soliqlar), ya'ni. jismoniy yoki yuridik shaxsdan olinadigan daromadning ulushi (foizda yoki mutlaq qiymatda), uni o‘tkazish byudjet fondiga tushadi. Klassik va tashkiliy-huquqiy tamoyillar asosida qurilgan soliq tizimi iqtisodiyotda kuchli rag'batlantiruvchi omil bo'lishi mumkin. Bozor infratuzilmasining asosiy maqsadi iqtisodiyotning uzluksiz ishlashi, pul mablag'larining uning bir qismidan ikkinchi qismiga o'tishidir. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish bozoming ko'p bo'g'inli infratuzilmasini yaratishni talab qiladi. Bozor infratuzilmasi turli xiI vazi fal ami bajaruvchi tarkihiy qismlar, unsurlardan iborat tizimni namoyon etadi. Bozor mexanizmladning to'liq, samarali amal qilishi infratuzilma tarkibiy qismlarining turlitumanligi va yetarli darajada rivojlanganligiga bog'liq bo'ladi. Shunga ko'ra, bozor infratuzilmasining tarkibiy qismlarini belgilab olish, ulaming har birining ahamiyatini o'rganish, iqtisodiy tabiatini ochib berish muhim hisoblanadi. Zero, hozirgi kunda bozor infratuzilmasi tarkibini belgilash, mazkur tizimga kiruvchi unsurlami ko'rsatib berishda ma'lum nomuvofiqliklar mavjud. 20 Jumladan, A.O'lmasov va M.Sharifxo'jaevlar bozor infratuzilmasiga bozor aloqalarini 0 'rnatishga va samarali yuritishga xizmat qiluvchi korxona, tashkilot va muassasalar majmuyi sifatida qarab, o’n besh bo'g'inga ajratadilar: 1) ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infratuzilma (transport, aloqa, ombor xo'jaligi, yo'l xo'jaligi, suv va energetika ta'minoti kabilar); 2) tovarlar va xizmatlar muomalasiga, ya'ni savdo-sotiq ishlariga xizmat qiluvchi infratuzilma (birjalar, savdo uylari, auksionJar, tijoratchilik idoralari, reklama firrnalari va agentliklari, davlatning savdo-sotiq va ulami nazorat ctuvchi muassasalari); 3) moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infratuzilma (tijorat banklari, o'z-o'zini kreditlash idoralari, sug'urta kompaniyalari, moliya komparuyalari, soliq undirish mahkamalari, har xiI pul fondlari); 4) aholiga xizmat qillvchi yoki sotsial infrastruktura (uyjoy, komulnal va transport xizmati, maorif, madaniyat hamda 37 sog'liqni saqlash muassasalari, aholini ishgajoylashtirish finnalari va idoralari); 5) axborot hizmati (iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo'lgan har xil axborotlar - ma'lumotlar va xabarlarni to'plash, umumlashtirish va sotish bilan shg'ullanuvchi turli kompaniyalar,firmalar, maslahat idoralari, davlat muassasalari) Ko'rinib turibdiki, olimlarimiz bu o'rinda ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilrnani ham bozor infratuzilmasi tarkibiga kiritib, moliya-kredit hamda axborot xizmati infratuzilmasi kabi yo'nalishlarni mustaqil soha sifatida ko'rsatib, masalani munozarali tomon yo'naltiradilar.Hozirda iqtisodiy adabiyot va qo'llanmalarda bozor infratuzilmasining asosiy unsurlari sifatida odatda quyidagi obyektlami ko'rsatib o'tiladi: birjalar (tovar, xomashyo, fond, valyuta), ularning tashkiIiy rasmiylashtirilan vositachiligi;auksionlar, yarmarkalar va tashkiliy birjadan tashqari vositachilikning boshqa shakllari;kredit tizimi va tijorat banklari;emissiya tizimi va emissiya banklari;aholi bandligini tartibga sol ish tizimi hamda bandlikka davlat va nodavlat yo'li bilan ko'maklashish markazlari (mehnat birjalari);axborot texnologiyalari va kommunikatsiya vositalari:soliq idoralari tizimi va soliq inspektsiyasi; 21 lqtisodiyotda moliya bozorlarining o'rni ham kattadir. Moliya bozorining asosiy maqsadi iqtisodiyotda kapitalning erkin oqimi hamda samaraIi taqsimlanishi va qayia taqsimlanishi uchun yetarli va zarur sharoitlar yaratishdir. Ushbu sharoitlarda moliya bozori iqtisodiyotning samarali faoliyatini ta'minlaydi, investitsiyalarga muhtoj bo'lgan iqtisodiyot subyektlariga investorlarning moliyaviy resurslarini jamlab, biznes maqsadiga ishlatishga, investorlarga mablag'larini orttirishga, davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirishga ko'maklashadi. Umuman olganda, moliya bozori investitsiyalarga muhtoj va resurslarga ega bo'lganqatnashchilarni bir-birlari bilan uchrashtirish asosida moliyaviy aktivlar almashinllviga ko'maklashadigan mexaruzm sifatida namoyon bo'luvchi tizimdir. Moliya bozori bir qator funksiyalarni bajaradi. Ulami to'rt guruhga: makroiqtisodiy, umumbozor, maxsus (ixtisoslashgan) va globallashtirish (meta, ya'ni xalqaro darajada moliyaviy globallashtirish) funksiyalariga ajratish mumkin. Makroiqlisodiy funksiya jamg'armalarni investitsiyalarga samarali transformatsiyasini ta'minlab berishdan iborat. Umumbozor fimhiyasi, odatda, har bir milliy bozorga mansub. Maxsus funksiya esa uni boshqa turdagi bozorlardan farqlaydi.Umumbozor funksiyasiga quyidagilar kiradi: tijoratni rivojlantirish funksiyasi (bu funksiya bozor qatnashchilarining o'zaro raqobat asosida daromad olishini ta'minlovchi funksiya);narx-navoni belgilash funksiyasi, ya'ni bozorda moliyaviy instrumentlarning bozor narxlari (kurslari) shakllanishi va ta'siri jarayoruni, ularni bozor konyunkturasiga bog'liq tarzda uzluksiz harakatini (o'zgarishini) ta'minlaydi (bozor kurslari qanchalik tez shakllanib barqarorlashsa, moliya bozorida bu instrumentlar shunchalik samara bilanjoylashtiriladi va likvidliligi ta'minlanadi);axborot bilan ta'minlash funksiyasi, ya'ni bazor savdo obyektlari va savdo ishtirokchilari to'g'risidagi axborotni shakllantiradi va o'z qatnashchilariga havola qiladi tartiblashtiruvchi (muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi) funksiya, ya'ni hozor o'zidagi savdo va unda ishtirok etish, qatnashchilar o'rtasidagi munosabatlar me 'yorlarini va nizolarni hal qilish tartiblarini joriy qiladi, ustivor yo'nalishlarni aniqlaydi, nazorat organlarini va tartiblarini belgilaydi, bozor qatnashchilari tomonidan bu me'yor va tartib-qoidalarga rioya 22 qilinishini nazorat qiladi va h.k.Moliya bozorining maxsus funhiyalariga quyidagilami kiritish mumkin. - moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasi. Uni o'z navbatida to'rt kichik funksiyaga ajratish mumkin: 1) moliyaviy resurslarni tarmoqlar va bozor faoliyati sohalari o'rtasida taqsimlash vaqayta taqsimlash; 2)jamg'annalami, ayniqsa aholi jamg'armalarini, noishlab chiqarish shaklidan ishlab chiqarish shakliga o'tkazish (transformatsiyalash); 3) noinftyatsion asosda, ya'ni muomalaga qo'shimcha pul chiqarmasdan davlat budjetini moliyalashtirish; 4) pul massasini boshqarish; - narx va moliyaviy risklaming oldini olish funksiyasi, yoki hosilaviy qimmatli qog'ozlar (fyucherslar, optsionlar, stop, forvard va h.k.)ning hosil bo'lishi evaziga xedjirlash.Moliyaviy globallashtirish funksiyasi quyidagilarda namoyon bo'ladi: - moliyaviy resurslami umumjahon miqyosida globallashgan iqtisodiyot doirasida samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi milliy moliya bozorlarini o'zaro integratsiyalashuvi (uyg'unlashuvi); - moliya bozorlarining intematsionallashuvi; jahon globallashuvi jarayonlari (barcha yo'nalishlarda) rivojining katalizatori va h.k. Moliya bozori vazifalarini asosiy va qo 'shimchalarga ajratish mumkin. Asosiy vazifalari uning bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati va qulay sharoitlarni ta'minlashi bilan ifodalanadi (ular yuqorida sanab o'tilgan). ta'minlash. Xalqaro mavqega ega bo'igan zamonaviy moliya bozori o'zining asosiy roli doirasida (ya'ni, iqtisodiyotning hoJati "barometri") jahon globallashuvi sharoitida iqtisodiyotda bir-biri bilan bog'liq quyidagi rollarni o'ynaydi. I. "Iqtisodiyot muammolari darajasining metrikasi, o'lchagichi", ya'ni iqtisodiyotda omillar ta'siri ostida paydo bo'luvchi muammolarni maxsus indikatorlar yordamida 23 miqdorini o'lchashga va shu asosda mas'ul davlat organi hamda iqtisodiyot subyektlari tomonidan siyosat yuritishda tegishli qarorlar qabul qilishga ko'maklashadi. 2. "Moliyaviy resurslarni bozor konyunkturasi asosida iqtisodiyot subyektlari o'rtasida tartiblashgan tarzda samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishining kommutatori". Bunda bozor konyunkturasi fiskal va monetar siyosatlar yordamida tartiblashtiriladi. 3. "Iqtisodiyotda raqobat tori" sifatida ilmiy-texnikaviy rag' batlantiradi. muhitini rivoj lantirish katalizataraqqiyot va innovatsiyalami 4. "Bozor’’ qatnashchilari tarkibini insonparvarlashtiruvchisi" sifatida iqtisodiy globallashuvni rivojlantiradi. 5. "Moliyaviy instrumentlar va ular bilan operatsiyalarni standartlashtiruvchisi" sifatida moliyaviy lashuv jarayonini rivojlantiradi. bog'liq global 6. "Iqtisodiyot subycktlarining invcslitsion faolligining stimulyatori" sifatida iqtisodiyotni rivojlantirish va iqtisodiy o'sisl1ni ta'minlash. Investitsion faollik moliya bozorida investorlarning haq-huquqlarining himoyalanganlik darajasi va risklar sharoitida moliyani samarali boshqarilishiga bog'liq. 7. "Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi stixiyali jarayonlarni tartibga soluvchisi". Bunday jarayonlar rna'lurn indikatorlar (ko'rsatkichlar) yordarnida baholanib, ulaming kritik (chegaravjy) qiymatlarini bilgan holda ma'lum regulyativ vositalar yordarnida tartiblashtiriladi. 8. "Bozor narxlari stabilizatori" sifatida bozor savdosi tendensiyalarini (dinamikasini) barqarorlashtiradi, talab va taklifni muvozanatlashtiradi. 9. "Iqtisodiyotni tartiblashgan faoliyatini ta'minlovchi algoritmik protsessor" sifatida barcha moliyaviy munosabatlarni bozor qatnashchilari tomonidan maqsadli strategik tarzda amalga oshirilishiga ko'maklashadi. 24 10. "Aktivlar sekyuritizatori" sifatida samarasiz real aktivlami qimmatli qog'ozlarga transformatsiyalab, ularga yangi hayot bag'ishlaydi va faol investitsionjarayonga qayta kiritadi. 11. "Iqtisodiyot subyektlari informatori" sifatida ularning risklarini pasaytirishga (yoki boshqarishga) ko'maklashadi. 12. "Innovatsion rnoliyaviy vositalar (mahsulotlar va operatsiyalar) sintezatori" sifatida raqobatbardoshlik va moliyaviy xavfsizlikni ta'rninlaydi. 13. "Moliyaviy vositalarning maxsus industriyasi" sifatida bozor qatnashchilari uchun moliyaviy instrumentlar bilan bog'liq faoliyat bo'yicha ishlab chiqarish jarayonini tashkillashtiradi. 14. "Iqtisodiyotning investitsion muhiti sifati va rnuammolari darajasining analizatori" (1- va ll- rollar bilan hamohang tarzda). 15. "Bozor qatnashchilariga o'z muammolarini anglashga, baholashga va hal qilishga ko'rnaklashadigan mexanizm". 16. "Ekvivalent ko'zgu" sifatida barcha bozor qatnashchilarining faoliyat natijaiari sifatini bevosita va bilvosita aks etiradi hamda kelajakdagi strategiyalarini maqsadli qurishga ko'maklashadi. 17. "Spekulyativ operatsiyalar totalizatori" sifatida bozor qatnashchilarini kutiladigan, ammo riskli manfaatlar tomon chorlaydi. Bunda emitentlar qimmatli qog'ozlari sifatini investorlaming orzuJi maqsad va mantaatJarini kerakli (spekulyativ) darajada ta'minlashga majburlar, aks holda investorlardan mahrum bo'ladilar. Sababi, emitentlar iqtisodiy rivojlanish uchun yangi va qo'shimcha investitsion resurlarga muhtoj, investor/ar esa moliya instrumentlari bo'yicha kam (yoki ko'p) riskli bozor daromadiga intiladilar, chunki, aynan spekulyativ investorlar iqtisodiyotda investitsion muhitni belgilaydilar. Shunday qilib, moliya bozori spekulyativ investorlaming jon-jahd bilan faoliyatga kirishi muhitini qizdiradi, moliyaviy instrumentlarni muomalaga chiqaruvchilarni esa doimiy 25 tarzda moliyaviy barqarorlikka majbur qiladi, investitsiyalarni kiritishga oid raqobatl; kurashini kuchaytiradi, natijada bozor raqobati muhitini ta'minlaydi. 18. "Moliya bozori qatnashchilarini bir butun infratuzilmaviy tizimga birlashtiruvchi" sifatida har bir qatnashchining o'z o'mini, maqsad va vazifalarini, funksiyalarini, bir-biri bilan bog'liqlikdagi tartibli faoliyatini ta'minlaydi. Moliya bozorining bir butun tizimliligi deganda uni bir-biri bilan uzviy bog'langan unsurlardan (qatnashchilardan) iborat murakkab katta tizim (tuzilmaviy funksional model) sifatida tashkillashgani tushuniladi. Har bir unsur bozorda o'ziga xos maqsadga va tegishli 1'aoliyat turiga ega. 19. "Moliyaviy mahsulotlar (instrumentlar), resurslar va xizmatlar gipermarketi" sifatida barcha bozor qatnashchilarini ulaming tovarlarini obyektiv narxlarda almashinuvi borasida uchrashtiradi va manfaatlarini qondirish uchun kerakli sharoitlami yaratadi. 20. "Bozor muhiti" sifatida bozorda ochiq (erkin) iqtisodiyot qonunlarining amaliy bo’lishi, iqtisodiyotni monetizatsiyalashuvini, kapital aylanmasi va transformatsiyasini, aktivlar sekyuritizatsiyasi tamoyillarini ta'minlaydi. Bunda har bir mamlakat bozori muhiti o'zining quvvat potensiali miqdori doirasida aytilgan rolini bajaradi. 21. "Moliyaviy globallashtiruvchi" sifatida yuqorida keltirilgan rollar asosida milliy iqtisodiyotlar birlashuvini ta'rninlaydi, bozor qatnashchilarining xalqaro darajada faoliyat chegaralarini va ta'sirini kengaytiradi, davlatning regulyativ rolini kamaytiradi (xalqaro regulyativ tashkilotlar evaziga), resurslar oqimini geografik kengaytirib tezlashtiradi va samaradorligini oshiradi. 22. "Moliyaviy instrumentlarning obyektiv kurslarda konvertori" sifatida valyutalarni va qimmatli qog'ozlarni erkin bozor narxlarida va hajrnlarida raqobatli almashinuvini ta'minlaydi. 23. Investorlarning mablag'lari uchun kuchli raqobatli kurash sharoitida "lnvestitsion loyihalar seleksiyasini va strukturaviy (tuzilmaviy) islohotlarni 26 amalga oshiruvchi mexanizrn" roli. Ushbu rolning sarnarali bajarilishi yuqorida keltirilgan rollarga hamohang bo'lib, davlatning monetar (asosan foiz stavkasini o'zgartilishi) va fiskal siyosatIari bilan bog'liq iqtisodiy o'sish modelida katta ahamiyatga ega. Ta'kidlash joizki, keitirilgan rollar fagat ochiq bozor iqtisodiyoti sharoitida, o'ta rivojlangan biznes va xususiy mulkchilik tizimida to'liq bajarilishi mumkin. Shunday sharoit va tizimga ega bo'lmagan mamlakatlarning bozori yuqori darajada rivojlangan davlatlar bozoriga garam bo'ladi 20. Moliya bozori, jumladan qimmatli qog'ozlar bozori, faoliyat ko'rsatishining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat barcha potensial investorlar o'z mablag'larini foydali tarzda joylashtirishlari uchun ularga teng shart-sharoitlar yaratib berish; bozorda tuziladigan bitimlarning ixtiyoriyligi; - erkin raqobat yo'lidagi to'siqlarni bartarafetish; - narxlarni real tarkib topadigan talab va taklif asosida belgilash; - bozor to'g'risidagi qonun hujjatlariga unmg barcha qatnashchilari tomonidan rioya etilishi; - birja va birjadan tashqari operatsiyalar, kotirovkalar, emitentlaming moliyaviy holati to'g'risidagi axborot oshkor etilishining shartligi; - o'z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan barcha investorIar va emitentlar uchun bozordan foydalanish mumkinligi: - moliyaviy instrument/ar (qimmatli qog'ozlar) va ulaming emitentlariga dair axbarotning to'la ashkor etilishini, oshkoralikni va bu axbarotdan barcha qatnashchilar foydalana olishini ta'minlash; - investorlar va emitentlarning manfaatlarini himoya qilish; - bazarda tavlamachilik va boshqa noqonuniy faoliyatni taqiqlash hamda ta'qib qilish. Moliya va qimmatli qog'ozlar bozori faoliyat ko'rsatishining asosiy tamoyillariga rioya etilishi davlatning tartibga solishga oid chora-tadbirlari bilan birga fond 27 birjalari va bozor qatnashchilarining birlashmalari (uyushmalari) ishlab chiqqan qaidalarini uygunlashtiradi. 2.2 Birja bitimlari turlari. Bozor infratuzilmasi nazariyasini o‘rganishda uning tarkibiga kiruvchi eng muhim unsurlarining alohida xususiyatlarini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. Tovar birjasi - oldindan belgilangan qoidalarga muvofiq ravishda ulgurji va xalqaro savdoni tashkil etish shaklidir. Tovar birjasi unda o‘tkaziladigan savdoning muntazamligi, uning qat’iу belgilangan joyda amalga oshirilishi, tovar sifati, uni yetkazib berish shartlari va muddatiga bo'lgan asosiy talablaming bir xil shaklga keltirilishi, kelgusida yetkazib berish sharti bilan bitimluzish kabi belgilari bilan ajralib turadi. Respublikamizda birja faoliyatiga maxsus ruxsatnomalar berishning muhim shartlaridan biri birja savdolarida qatnashuvchi xo‘jalik subyektlarining yagona elektron savdo tizimi bilan bog‘liq boiishidir. O‘zbekiston Respublika Tovar-xomashyo birjasida elektron savdo tizimini joriy etilishi quyidagi maqsad va vazifalarini ko‘zlab amalga oshirilmoqda: -mamlakatda yagona birja hududini yaratish, umumiy milliy tovar bozorini shakllantirish; 28 -birja operatsiyalari va tovar bozorlarining erkinligi va oshkoraligini oshirish; -b irja savdolaridagi raqobat muhitini, savdo ishtirokchilari sonini oshirish; -respublikamiz birja savdolariga chet ellik xo‘jalik subyektlarini jalb etish, O‘zbekiston tadbirkorlarini chet el tovar bozorlariga chiqishlari uchun imkoniyatlar yaratish; -kun-u tun davomida savdo imokoniyatini yaratish; -birjadagi eksport-import operatsiyalar bitimlari yuzasidan joriy xarajatlami kamaytirish; -kichik shahar va qishloq joylaridagi tadbirkorlar uchun, joylashishidan qat’i nazar, birjadagi savdolarda qatnashish imkoniyatini yaratish; -elektron savdolarida qatnashuvchi xo'jalik subyektlarining doirasini muntazam ravishda kengaytirib borish. Tovar-xomashyo birjasida elektron savdo tizimida ishtirok etishi mumkin bo‘lgan xo‘jalik subyektlarining doirasi quyidagilami o‘z ichiga oladi: — tovar ishlab chiqaruvchilar, savdo korxonalari, xususiy tadbirkorlar, jurnalistlar, talaba-o‘quvchilar va boshqa birjasavdolari haqidagi axborotga zaruriyati bor shaxslar; - birja savdolarida qatnashmaydigan va lekin o‘z faoliyatlari uchun “biznes navigator” ma’lumot manbasidan foydalanuvchi 47 tovar ishlab chiqaruvchilar, xususiy tadbirkorlar; - malakali brokerlar vositachiligida birja savdolarida qatnashuvchi tovar ishlab chiqaruvchilar, savdo korxonalari; - mustaqil qatnashuvchi tovar ishlab chiqaruvchi va savdo korxonalari dilerlari, uzoq masofada turib birja savdolarida o‘z mahsulotlari yuzasidan savdo olib boruvchi subyektlar; - mustaqil elektron brokerlar va boshqalar. Birja bitimlari turlari juda murakkab tizimga ega bo'lib, ulardan muhimlarini quyidagi tartibda turkumlash mumkin 29 2.3.Bozor aloqalarini jadallashtirishga xizmat ko'rsatuvchi infratuzilma muassasalari Tovar-xomashyo birjasida e1ektron savdo lizimi quyidagi imtiyozlami beradi: - qayerda bo'lishlaridan qari nazar, Internet tizimiga bog'lanib, maxsus kompyuter dasturi va qayd etilgan ruxsatnomaga ega bozor qatnashchilariga oldi-sotdi muzokaralarida qatnashish; - biznes operatsiyalarining tezkorligi (bir lahzada bir nechta operatsiyalar olib borish imkoniyati borligi) hisobiga tijorat ko'rsatkichlarining mislsiz o'sishi. Eng avvalo birja bitimlari turlarini quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin: 1) real (mavjud) tovarlar yuzasidan tuziladigan bitimlar; 2) real tovarsiz bitimlar. Real (mavjud) tovar yuzasidan tuziladigan bitimlar quyidagilarga bo'linadi: - real tovarlarni darhol yetkazib berish bo'yicha bitimlar; - forvard, ya'ni ma'lum muddatdan so'ng yetkazib berish shartiga ega bo'lgan bitimlar; - barter bitimlari; - turli o'zaro kelishilgan shartlar bilan tuziladigan bitimlar. 30 Forvard bitimlari o'z navbatida garov asosidagi bitimlar va mukofotli bitimlarga bo'linadi. Tovonli bitimlar esa xarid bitimlar va sotuv bitimlarga bo'linadi. Mukofotli bitimlami ham o'z navbatida quyidagilarga ajratish mumkin: - oddiy bitimlar; - ikkiyoqlama bitimlar; - bitimlardan qaytish imkoniyati bor bitimlar; - murakkab bitimlar (oddiy bitim bilan ikkiyoqlama bitimlarning qo' shilgani); - qisqa bitimlar (hajm ko'rsatkichi ma'ium mukofot evaziga oshirilishi ko'zda tutilgan). Oddiy bitimlar o'z navbatida xarid bitimlar va sotuv bitimlariga bo'linadi. Garov asosidagi birja bitimlari majburiyatlarida bir kontragent ikkinchi kontragentga bitim tuzish chog'ida ikkala tomon uchun qoniqarli ma'lum kafolatli to'lovru amalga oshirishi ko'zda tutilgan bitimlardir. Mukofotli bitimlarda bir kontragent ikkinchisiga maxsus majburiyatda bitim tuzish evaziga kelishilgan mukofotni to'lash majburiyatini o'z zimmasiga oladi yoki mukofot to'lanmasa, ikkinchi tomon kontragent bitimdan butunlay voz kechishi ko'zda tutil gan birja bitimidir. O'zbekiston Respublikasining "Sirja va birja faoliyati haqida"gi qonunida belgilanishicha, brokerlik faoliyati birja vositachiligi faoliyatining muhim qismi bo'lib, uning mazmuni quyidagilar orqali namoyon bo'ladi: - mijoz hisobidan va nomidan birja bitimlari tuzish; - birja vositachisi nomidan va mijoz hisobidan, birja vositachisi hisobidan bitimlar tuzish huquqiga ega birja xizmatchisi. Brokerlik firmalari xususiy tadbirkorlik korxonalari hisoblanib, ular mas'uliyati cheklangan jamiyat, hamkor korxona. shaxsiy-xususiy korxonalar shaklida bo'lishlari murnkin. Brokerlik firmalari yuridik (huquqiy) shaxs maqomiga ega bo'lmasliklari, biron-bir korxona, tashkilotning tarkibiy qismi sifatida faoliyat yuritishlari ham mwnkin. Odatda brokerlikxizmatlari faoliyatlari quyidagi funksiyalami bajarishga yo'naltirilgan bo'ladi: - birjada buyurtmachining buyurtmasi bo'yicha birja bitimlari tuzishda vositachilikni amalga oshirish (faqat yetarli darajadagi malakaga egaligi haqidagi guvohnomasi va attestati mavjudligida): 31 - birjadan tashqaridagi vositachilik ya'ni. birjadan tashqarida tuzilayolgan oldi- sotdi shartnoma-bitimlarida vositachilik qilishga: - birja va marketing faoliyatlari yillar asosidan turli maslahatlar berish, zarur tijorat axhorotini yig'ish; - tuzilgan bitimlar bo 'yicha zarur hujjatlarni rasmiylashtirish; O'zbekiston Respublikasi amaliy hujjatlariga zid bo'limagan boshqa imkoniyatiga egadir. qonunlari va me'yoriy lunksiyalarni bajarish Birja faoliyatida brokcrlik xizmatidan foydalanish mijozlarga quyidagi imtiyozlarni beradi: - o'z shaxsiy xarajatlarini oshirmay turib, savdo operatsiyalari hajmini sezilarli darajada o'sishiga erishish; - yuqori malakali savdo personali xizmatidan foydalanish imkoniyati paydo bo'ladi; - savdolashuv operatsiyalariga brokerlik firmalar xizmatini jalb etish, xizrnat xarajatlarini savdo hajmidan ma'iurn foiz miqdorida hisoblash imkoniyatini beradi. lnvestitsion bank yangi chiqarilgan qimmatli qog'ozlami joylashtirishda sarmoya resurslarini safarbar qilishni istovchilar aksiyadorlik jamiyati va investorlar o'rtasida vositachi vazifasini bajaradilar. lnvestitsiya banki rahbariyati jamiyat rahbariyati hamkorligida safarbar qilinishi zarur bo'igan pul miqdorini, muomalaga chiqarilishi mo'ijallangan qimmatli qog'oz turini, ularni chiqarish va joylashtirish usullarini aniqlab oladilar. Ko'pgina hollarda investitsiya banklari yangi chiqarilgan qimmatli qog'ozlaming hammasini sotib olib, keyinchalik o'zlari qayta sotadilar. Bunday hollarda aksiyador jamiyat va investitsiya banklari o'rtasida emissiya bitimi irnzolanadi. Bu bitimga muvofiq yoki xaridor, yoki qimmatli qog'ozni sotuvchi agent bo'lishi mumkin. Agar xaridor sifatida harakat qilsa aksiyadorlik jamiyati emitentga qimmatli qog'oz sotuvidan tushgan harnma pulni betish kafolatini bank o'z zimmasiga olishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, bank sotilmay qolgan har qanday qog'oz uchun mas'uliyatni o'z zimmasiga oladi. Investitsiya banki agent sifatida boshqacha harakat qilishi mumkin. Emissiya bitimiga muvofiq o'z zimmasiga mumkin qadar ko'p yangi chiqarilgan qog'ozlar sotish majburiyatini olsa-da, hech qanday moliyaviy javobgarlikni o'z zimrnalariga olmasliklari ham mumkin. Yangi chiqarilgan aksiyalami sotish bitimda ko'rsatib 32 o'tilgan ma'ium (bir necha kun yoki hafta) muddat ichida amalga oshiriladi. Xullas, bank yangi chiqarilgan qimmatli qog'ozlarni sotishning muqobil yo'li vazifasini bajarish majburiyatini olishi mumkin. Bunday hollarda aksiyadorlik jamiyati, emitent yangi qimmatli qog'ozni o'zi joylashtiradi, lekin bank bilan kelishuvga muvofiq bu ishga jalb qilinishi mumkin. Hamma emissiya bitimlarida odatda bozordan chiqish qoidalari ko'zda tutiladi. Unda bitim noxushliklar oqibatida bekor qilinishi, fond bozorida ahvol keskin yomonlashuvi. korxona moliyaviy ahvolining yomonlashuvi, hukumat tomonidan emitent yoki investitsiya bankining harakatini cheklovchi qonunlar qabul qilinishini ko'zda tutiladi. Bitta investitsiya bankiga yangi chiqarilgan aksiyalar miqdori had dan tashqari ko'plik qilgan hollarda. bank boshqa investitsiya banklari bilan emissiya kompaniyalari tuzishi mumkin. Yangi chiqarilgan aksiyalami sotish aksiyalarga qiziqish bildirgan investorlarga o'z buyurtmalarini yuborishlarini iltimos qiluvchi xabar jo'natishdan boshlanadi. Agarda potensial investorlarning qiziqishlari kutilganidek yuqori bo'lmasa, chiqaruvni me'yorlash choralari qabul qilinadi. Emissiya shartnomasiga muvofiq aksiyalarnijoylashtirishga kafillik beruvchi sotilmagan qog'ozlarini yoki sotib bo"lingan qog'ozlarni o'zi sotib olishga tayyor bo'lishi kerak. Birjaning bareha shakllarida kelishuvning xususiyatli belgisi ishehi kuehi, tovar, aksiya va valyuta kurslariga, narxning tebranib turishiga ehayqov yo'li bilan ta'sir qilishdir. Biljada uning qatnashchilari ayirboshlash to'g'risida bitim tuzadi, lekin tovar yetkazib berish va uning haqini to’lash birjadan lashqarida yuz beradi. Bunda tovar egasi va xaridorlar qatnashishi shart emas. Ular nomidan ishni brokerlar yuritadi. Broker yoki makler - bu tovar, fond va valyuta vositalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus finna. Ular odatda mijozlar topshirig'iga ko'ra va uning hisobiga ish yuritadi, kafolat beruvchi hisobiga o'z nomidan savdo bitimlari tuzishi ham mumkin. Birjaning yana hir xususiyati shundaki, bu yerda hali ishlab chiqarilmagan, lekin tayyorlanishi aniq bo'lgan, oldin sotib olinib, egasi ixtiyoriga kelib tushmagan tovarlar ham sotiladi. Birjalar ixtisoslashgan yoki universal bo'lishi mumkin. Ixtisoslashgan birjalarda ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, universal birjalarda har xil tovarlar sotiladi. 33