BOBUR VA GULXANIY IJODI, ULARNING BOLALAR KITOBXONLIGIDAGI O‘RNI

Yuklangan vaqt

2024-09-23

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

11

Faytl hajmi

152,5 KB


1 BOBUR VA GULXANIY IJODI, ULARNING BOLALAR KITOBXONLIGIDAGI O‘RNI Reja: 1. Boburning vatan va ma’rifatparvarlik g‘oyalarini ifodalovchi she’rlari. 2. “Boburnoma” asarida tarixiy voqelik. 3. Gulxaniyning hayoti va ijodi. 4. “Zarbulmasal” asari. Tayanch so‘z va iboralar. Vatan va ma’rifatparvarlik, “Boburnoma”, Gulхaniy, g‘azal, qasida, masal janri, “Zarbulmasal”, Yapaloqqush hikoyati, allеgorik obrazlar, masal ichida masal usuli. Dars maqsadi: Bobur va Gulхaniy hayoti va adabiy mе’rosi bilan yaqindan tanishish, g‘oyaviy-poetik jihatdan tahlil etish, masal janri, allеgoriya haqida tasavvur hosil qilish. Dars vositalari: “Boburnoma”, “Zarbulmasal”ning nashrlari, izohli lug‘atlar, internet ma’lumotlari. Dars mеtodi: dars mazmunini tushuntirish, matn bilan tanishtirish, masallar tahlili, suhbat, savol-javob. Zaruriy adabiyotlar 1. А бдуғафуров А. Бобур шеърияти. Бобур. Девон. –Тошкент: Фан, 1994, 3- 14 –бетлар. 1 BOBUR VA GULXANIY IJODI, ULARNING BOLALAR KITOBXONLIGIDAGI O‘RNI Reja: 1. Boburning vatan va ma’rifatparvarlik g‘oyalarini ifodalovchi she’rlari. 2. “Boburnoma” asarida tarixiy voqelik. 3. Gulxaniyning hayoti va ijodi. 4. “Zarbulmasal” asari. Tayanch so‘z va iboralar. Vatan va ma’rifatparvarlik, “Boburnoma”, Gulхaniy, g‘azal, qasida, masal janri, “Zarbulmasal”, Yapaloqqush hikoyati, allеgorik obrazlar, masal ichida masal usuli. Dars maqsadi: Bobur va Gulхaniy hayoti va adabiy mе’rosi bilan yaqindan tanishish, g‘oyaviy-poetik jihatdan tahlil etish, masal janri, allеgoriya haqida tasavvur hosil qilish. Dars vositalari: “Boburnoma”, “Zarbulmasal”ning nashrlari, izohli lug‘atlar, internet ma’lumotlari. Dars mеtodi: dars mazmunini tushuntirish, matn bilan tanishtirish, masallar tahlili, suhbat, savol-javob. Zaruriy adabiyotlar 1. А бдуғафуров А. Бобур шеърияти. Бобур. Девон. –Тошкент: Фан, 1994, 3- 14 –бетлар.
2 2. А дизова И. Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи. (XVI-XIXаср I ярми) - Тошкент, Фан, 2006. -240 б. 3. V ohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adaboyoti tarixi. O‘quv qo‘llanma. –T., O‘zb. Yozuv. Uyushmasi AJN, 2006. -528 b. 4. З аҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон.-Тошкент: Фан, 1994. 5. И сҳоқов Ф. “Зарбулмасал” талқинлари.// “Мулоқот” журнали, 1997, 4- сон, 50-51–бетлар. 6. Jumaboev M. Bolalar adabiyoti va folklor. –T., 2006 internet manbalari: 1. www.pedagog.uz 2. www.ZiyoNET.uz Dars mazmuni: Zahiriddin Muhammad Bobur 1483-yilda Farg‘ona viloyati hokimi Umarshayx oilasida dunyoga kelgan. Otasi Amir Temurning nabirasi bo‘lgan. Bobir Andijonda saroy muhitida o‘qib, tarbiyalandi. Yoshligida ilm-fan she’riyatga qiziqdi. Otasi vafotidan so‘ng, 1494-yili o‘n ikki yoshida taxtga o‘tirdi. Temur davatini qayta tiklash uchun 1495-96 yillarda Samarqandga muvaffaqiyatsiz urush qildi, 1497-98 yillar Samarqandni egalladi. Keyin Andijonda unga qarshi isyon ko‘tariladi va Andijonga qaytib u yerni egallay olmaydi. 1500-yili Samarqandni ikkinchi marta egalladi. Alisher Navoiy bilan xat yozishdi. Samarqand shayboniylar tomonidan zabt etilgach, Bobir Samarqandni tashlab ketishga majbur bo‘ldi. 1504-yili Shayboniyxon Andijonni ham qo‘lga kiritgach, Bobir janubga yo‘l olib, Qobulda o‘z hokimiyatini o‘rnatdi. 1505-1515 yilarda u Markaziy Osiyoga qaytishga urinib ko‘rdi, ammo muvaffaqiyatga erisha 2 2. А дизова И. Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи. (XVI-XIXаср I ярми) - Тошкент, Фан, 2006. -240 б. 3. V ohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adaboyoti tarixi. O‘quv qo‘llanma. –T., O‘zb. Yozuv. Uyushmasi AJN, 2006. -528 b. 4. З аҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон.-Тошкент: Фан, 1994. 5. И сҳоқов Ф. “Зарбулмасал” талқинлари.// “Мулоқот” журнали, 1997, 4- сон, 50-51–бетлар. 6. Jumaboev M. Bolalar adabiyoti va folklor. –T., 2006 internet manbalari: 1. www.pedagog.uz 2. www.ZiyoNET.uz Dars mazmuni: Zahiriddin Muhammad Bobur 1483-yilda Farg‘ona viloyati hokimi Umarshayx oilasida dunyoga kelgan. Otasi Amir Temurning nabirasi bo‘lgan. Bobir Andijonda saroy muhitida o‘qib, tarbiyalandi. Yoshligida ilm-fan she’riyatga qiziqdi. Otasi vafotidan so‘ng, 1494-yili o‘n ikki yoshida taxtga o‘tirdi. Temur davatini qayta tiklash uchun 1495-96 yillarda Samarqandga muvaffaqiyatsiz urush qildi, 1497-98 yillar Samarqandni egalladi. Keyin Andijonda unga qarshi isyon ko‘tariladi va Andijonga qaytib u yerni egallay olmaydi. 1500-yili Samarqandni ikkinchi marta egalladi. Alisher Navoiy bilan xat yozishdi. Samarqand shayboniylar tomonidan zabt etilgach, Bobir Samarqandni tashlab ketishga majbur bo‘ldi. 1504-yili Shayboniyxon Andijonni ham qo‘lga kiritgach, Bobir janubga yo‘l olib, Qobulda o‘z hokimiyatini o‘rnatdi. 1505-1515 yilarda u Markaziy Osiyoga qaytishga urinib ko‘rdi, ammo muvaffaqiyatga erisha
3 olmadi. 1519-1525 yilarda Hindistonni qo‘lga kiritish uchun janglar olib borib, 1526-yili Panipatda Hindiston sultoni Ibrohim Lo‘di bilan va 1527-yili Chitora hokimi Rano Sango bilan bo‘lgan janglarda qo‘li baland kelib, u Hindistonda o‘z o‘z hukumronligini o‘rnatdi va Boburiylar sulolasi barpo etildi. Bu sulola Hindistonda 300 yildan ortiq hukumronlik qildi. Bu imperiya salkam 500 yil o‘z mavqeyini saqlab turdi. U asos solgan imperiya Afg‘oniston va Hindistonning siyosiy iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda muhim rol o‘ynadi. Zahriddin Muhammad Bobur favqulotda noyob istedod egasi edi. U atoqli davlat arbobi, mohir sarkarda istedodli shoir, adib, donishmand tarixchi zakovatli olim va tarjimondir. Bobur adabiyot, san`at, tarix va ilm fanning turli sohalarida qimmatli asarlar yaratdi. Boburning O‘zbek tilidagi devoning ikkita nusxasi bizgacha etib kelgan. Ulardan biri Parijda, ikkinchisi Hindistonda saqlanmoqda. Devondagi asosiy janrlar: g‘azal, ruboiy, tuyuq, masnaviy, qit`a, fard. (ushbu janrlarning nazariy asoslari bayon etiladi). Yuqorida aytganimizdek, Bobur she’riyatida g‘azali musajja’ ko‘pchilikni tashkil etadi. Navoiy asos slogan g‘azalning bu ko‘rinishi Bobur tomonidan rivojlantirilgan: Labing bag‘rimni qon qildi, ko‘zimdan qon ravon qildi Nechun o‘olim yomon qildi,g‘en andin bir so‘rorim bor! Alisher Navoiy boshlab bergan yana bir an’ana g‘azalda fabula (sojitlilik, voqeabandlik) ko‘rinishidir. Bu an’ana Boburni ham befarq qoldirmadi. Natijada shoir “boshdin oyoq bir voqea”ni she’rga olib kira boshladi. Jumladan: Yoz fasli, yor vasli do‘stlarning suhbati, She’r baxsi, ishq dardi bodaning kayfiyati. Yoz faslda chog‘ir ichmakning o‘zga holi bor, Kimga bu nash`a muyassar o‘lsa bordir davlati… Deb boshlanuvchi g‘azali ana shunday g‘azallar sirasiga kiradi. Bobur she’riyatidagi, xususan, ruboyilaridagi samimiyat va jo‘shqinlik sheprxon qalbini to‘lqinlantiradi: Sen gulsenu men haqir bulbuldurmen, 3 olmadi. 1519-1525 yilarda Hindistonni qo‘lga kiritish uchun janglar olib borib, 1526-yili Panipatda Hindiston sultoni Ibrohim Lo‘di bilan va 1527-yili Chitora hokimi Rano Sango bilan bo‘lgan janglarda qo‘li baland kelib, u Hindistonda o‘z o‘z hukumronligini o‘rnatdi va Boburiylar sulolasi barpo etildi. Bu sulola Hindistonda 300 yildan ortiq hukumronlik qildi. Bu imperiya salkam 500 yil o‘z mavqeyini saqlab turdi. U asos solgan imperiya Afg‘oniston va Hindistonning siyosiy iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda muhim rol o‘ynadi. Zahriddin Muhammad Bobur favqulotda noyob istedod egasi edi. U atoqli davlat arbobi, mohir sarkarda istedodli shoir, adib, donishmand tarixchi zakovatli olim va tarjimondir. Bobur adabiyot, san`at, tarix va ilm fanning turli sohalarida qimmatli asarlar yaratdi. Boburning O‘zbek tilidagi devoning ikkita nusxasi bizgacha etib kelgan. Ulardan biri Parijda, ikkinchisi Hindistonda saqlanmoqda. Devondagi asosiy janrlar: g‘azal, ruboiy, tuyuq, masnaviy, qit`a, fard. (ushbu janrlarning nazariy asoslari bayon etiladi). Yuqorida aytganimizdek, Bobur she’riyatida g‘azali musajja’ ko‘pchilikni tashkil etadi. Navoiy asos slogan g‘azalning bu ko‘rinishi Bobur tomonidan rivojlantirilgan: Labing bag‘rimni qon qildi, ko‘zimdan qon ravon qildi Nechun o‘olim yomon qildi,g‘en andin bir so‘rorim bor! Alisher Navoiy boshlab bergan yana bir an’ana g‘azalda fabula (sojitlilik, voqeabandlik) ko‘rinishidir. Bu an’ana Boburni ham befarq qoldirmadi. Natijada shoir “boshdin oyoq bir voqea”ni she’rga olib kira boshladi. Jumladan: Yoz fasli, yor vasli do‘stlarning suhbati, She’r baxsi, ishq dardi bodaning kayfiyati. Yoz faslda chog‘ir ichmakning o‘zga holi bor, Kimga bu nash`a muyassar o‘lsa bordir davlati… Deb boshlanuvchi g‘azali ana shunday g‘azallar sirasiga kiradi. Bobur she’riyatidagi, xususan, ruboyilaridagi samimiyat va jo‘shqinlik sheprxon qalbini to‘lqinlantiradi: Sen gulsenu men haqir bulbuldurmen,
4 Sen shuplasenu ul shuplag‘a men quldurmen. Nisbat yo‘q dur deb ichtinob aylamakim, Shohmen elga vale senga quldurmen. Boburning maprifatparvarlik qarashlari she’priyatiga ham singib ketgan. (“Boburnoma”da Hindistonda madrasa yo‘qligidan noliishi ham uning bu xususiyatini ta’kidlaydi). Shoir qayerda bo‘lsa ham, qanday vaziyatda bo‘lsa ham ilm-maprifatga intilish kerakligini uqtiradi: Kim yor anga ilm, tolibi ilm kerak. O‘rgangali ilm tolibi ilm kerak Men tolibi ilmu tolibi ilm yo‘q, Men bormen ilm tolibi ilm kerak. (kimki ilmli bo‘lsa bu ilmni shogirdlariga yetkazmog‘i kerak, ilm istovchilar o‘rganmoq uchun o‘rganadigan ilm bo‘lmog‘i lozim. Men ilm istovchiman ammo men o‘rganmoqchi bo‘lgan ilm yo‘q, mendek ilm tolibi ilmlarga ilm zarur). Axloqiy- falsafiy qarashlarini ham shoir mohirlik bilan she’riyatga singdiradi: Har kimki vafo qilsa vafo topqusidir, Har kimki jafo qilsa jafo topqusidir. Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlig‘ hargiz, Har kimki yomon bo‘lsa jafo topqusidir. Bobur she’riyatida, xususan, uning ruboyilarida insonning ichki kechinmalari, qalb tug‘yonlari samimiy ifodalanadi. Suniylikka yo‘l qo‘yilmaydi: Ko‘ngli tilagan murodga yetsa kishi, Yo barcha murodlarni tark etsa kishi. Bu ikkisi muyassar o‘lmasa olamda Boshni olib har sorig‘a ketsa kishi. Bobur ruboiylarida Vatan sog‘inchi, g‘urbat motiflari asosiy o‘rinlardan birini egallaydi. O‘z yurtidan judo bo‘lgan Bobur bir umr afsus-nadomad bilan o‘tdi. Bu borada o‘zini “yuzi qaro” deb atashdan ham toymadi: Tole’ yo‘qki jonimg‘a balolig‘ bo‘di. 4 Sen shuplasenu ul shuplag‘a men quldurmen. Nisbat yo‘q dur deb ichtinob aylamakim, Shohmen elga vale senga quldurmen. Boburning maprifatparvarlik qarashlari she’priyatiga ham singib ketgan. (“Boburnoma”da Hindistonda madrasa yo‘qligidan noliishi ham uning bu xususiyatini ta’kidlaydi). Shoir qayerda bo‘lsa ham, qanday vaziyatda bo‘lsa ham ilm-maprifatga intilish kerakligini uqtiradi: Kim yor anga ilm, tolibi ilm kerak. O‘rgangali ilm tolibi ilm kerak Men tolibi ilmu tolibi ilm yo‘q, Men bormen ilm tolibi ilm kerak. (kimki ilmli bo‘lsa bu ilmni shogirdlariga yetkazmog‘i kerak, ilm istovchilar o‘rganmoq uchun o‘rganadigan ilm bo‘lmog‘i lozim. Men ilm istovchiman ammo men o‘rganmoqchi bo‘lgan ilm yo‘q, mendek ilm tolibi ilmlarga ilm zarur). Axloqiy- falsafiy qarashlarini ham shoir mohirlik bilan she’riyatga singdiradi: Har kimki vafo qilsa vafo topqusidir, Har kimki jafo qilsa jafo topqusidir. Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlig‘ hargiz, Har kimki yomon bo‘lsa jafo topqusidir. Bobur she’riyatida, xususan, uning ruboyilarida insonning ichki kechinmalari, qalb tug‘yonlari samimiy ifodalanadi. Suniylikka yo‘l qo‘yilmaydi: Ko‘ngli tilagan murodga yetsa kishi, Yo barcha murodlarni tark etsa kishi. Bu ikkisi muyassar o‘lmasa olamda Boshni olib har sorig‘a ketsa kishi. Bobur ruboiylarida Vatan sog‘inchi, g‘urbat motiflari asosiy o‘rinlardan birini egallaydi. O‘z yurtidan judo bo‘lgan Bobur bir umr afsus-nadomad bilan o‘tdi. Bu borada o‘zini “yuzi qaro” deb atashdan ham toymadi: Tole’ yo‘qki jonimg‘a balolig‘ bo‘di.
5 Har ishniki ayladim xatolig‘ bo‘ldi. O‘z yerni qo‘yib Hind sori yuzlandim, Yorab, netayin, ne yuz qarolig‘ bo‘ldi. Bobur she’riyati boqiyligining sirlari ham ana shu xususiyatlarda. Bobur asarlari: 1. O‘zbek she’riyatining eng nozik durdonalaridan bo‘lmish g‘azal, ruboiy va boshqa janrlarga mansub she’riy merosi. 2. “Xatti Bobiriy”. Asarda Bobir arab alifbosini o‘zbek tili nuqtai nazaridan soddalashtirib berishga harakat qilgan. Tajriba sifatida “Hatti Bobiriy”da Qur’oni karimni ko‘chirgan. 3. “Mubayyin” (Bayonnat beruvchi). 1522-yili o‘g‘li Humoyunga atab yozgan. Asarda Bobir o‘sha zamon soliq tuzumini, soliq yig‘ishning qonun- qoidalarini, shariat bo‘yicha kimdan-qancha olinishi va boshqa masalalarni nazmda izohlab bergan. 4. “Harb ishi”. Harbiy masalalarga bag‘ishlangan asar. 5. “Muxtasar”. Aruz vazni va qofiya masalalariga bag‘ishlangan kitob. Bobur 1530-yil dekabrda Agra shahrida vafot etdi, keyinchalik uning hoki vasiyatiga binoan 1533-yilda Qobulga olib kelib dafn etildi. “Bobirnoma”. Butun jahon ommasiga mashhur bo‘lgan shoh asar. Unda Bobir yashagan davrdagi Movaraunnahr, Xuroson, Eron va Hindiston xalqlari tarixi yoritilgan. Asar uch qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismida XV asr ikkinchi yarmida Markaziy Osiyoda ro‘y bergan voqealar; ikkinchi qismida XV asr oxirida va XVI asr birinchi yarmida Afg‘onistonda yuz bergan voqealar; uchinchi qismi XVI asrning birinchi choragida Shimoliy Hindistonda bo‘lgan voqealar aks ettirilgan. Boburning nomini, qolaversa, O‘zbek adabiyoti shuhratini jahonga yoygan asar, shubxasiz, uning “Boburnom” asaridir. Bu asar tarixiy manba bo‘lishi bilan birga, O‘zbek prozasining qimmatli yodgorligidir. Shu bilan birga, “Boburnoma” jug‘rofiy, etnografik, tabiiyot, xalq meditsinasi va boshqa ilmiy sohalar bo‘yicha ham qimmatli ma’lumotlar beruvchi asardir. Shuningdek, u 5 Har ishniki ayladim xatolig‘ bo‘ldi. O‘z yerni qo‘yib Hind sori yuzlandim, Yorab, netayin, ne yuz qarolig‘ bo‘ldi. Bobur she’riyati boqiyligining sirlari ham ana shu xususiyatlarda. Bobur asarlari: 1. O‘zbek she’riyatining eng nozik durdonalaridan bo‘lmish g‘azal, ruboiy va boshqa janrlarga mansub she’riy merosi. 2. “Xatti Bobiriy”. Asarda Bobir arab alifbosini o‘zbek tili nuqtai nazaridan soddalashtirib berishga harakat qilgan. Tajriba sifatida “Hatti Bobiriy”da Qur’oni karimni ko‘chirgan. 3. “Mubayyin” (Bayonnat beruvchi). 1522-yili o‘g‘li Humoyunga atab yozgan. Asarda Bobir o‘sha zamon soliq tuzumini, soliq yig‘ishning qonun- qoidalarini, shariat bo‘yicha kimdan-qancha olinishi va boshqa masalalarni nazmda izohlab bergan. 4. “Harb ishi”. Harbiy masalalarga bag‘ishlangan asar. 5. “Muxtasar”. Aruz vazni va qofiya masalalariga bag‘ishlangan kitob. Bobur 1530-yil dekabrda Agra shahrida vafot etdi, keyinchalik uning hoki vasiyatiga binoan 1533-yilda Qobulga olib kelib dafn etildi. “Bobirnoma”. Butun jahon ommasiga mashhur bo‘lgan shoh asar. Unda Bobir yashagan davrdagi Movaraunnahr, Xuroson, Eron va Hindiston xalqlari tarixi yoritilgan. Asar uch qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismida XV asr ikkinchi yarmida Markaziy Osiyoda ro‘y bergan voqealar; ikkinchi qismida XV asr oxirida va XVI asr birinchi yarmida Afg‘onistonda yuz bergan voqealar; uchinchi qismi XVI asrning birinchi choragida Shimoliy Hindistonda bo‘lgan voqealar aks ettirilgan. Boburning nomini, qolaversa, O‘zbek adabiyoti shuhratini jahonga yoygan asar, shubxasiz, uning “Boburnom” asaridir. Bu asar tarixiy manba bo‘lishi bilan birga, O‘zbek prozasining qimmatli yodgorligidir. Shu bilan birga, “Boburnoma” jug‘rofiy, etnografik, tabiiyot, xalq meditsinasi va boshqa ilmiy sohalar bo‘yicha ham qimmatli ma’lumotlar beruvchi asardir. Shuningdek, u
6 O‘zbek adabiy tilining ham muhim yodgorligidir. Taxminlarga ko‘ra 1525- yillarda yaratilgan “Muxtasar” (“Mufassal” ham deb yuritiladi) risolasi ilmi aruzga oid qimmatli ma’lumotlar manbaidir. Asar ikki yirik bobdan iborat. Birinchi bob rukn yasovchi xijolar, ularning navlari, ruknlar va zixoflar, bahrlar va doiralarga, va ikkinchi bob vazn va taqte’ masalalariga bag‘ishlangan. Muallif ushbu risolasida 21 bahrdagi 537 vazn haqida ma’lumot beradi, muloxaza yuritadi. Aruz bahrning 9 doirasi tahlil etiladi. Asarda X-XVI asarlarda o‘tgan 60dan ziyod shoirlarning asarlaridan parchalar keltiriladi. (Boburning Atoulloh Xusayniyni “Darin bayti banda”ni ko‘p ishlatgan uchun tanqid qilgani eslatiladi). Afsuski, Boburning o‘z tajribalaridan kelib chiqib yaratgan “Harb ishi” hamda musiqa ilmiga bag‘ishlangan risolasi o‘ozirgacha topilgan emas. 1521- yilda Bobur tomonidan o‘g‘li Xumoyunga atab musilmonchilik qoidalari, oliq-soliq masalalari va sharoit haqida asari she’riy yo‘lda yozilgan. Muhammad Sharif Gulxaniy XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida yashab ijod etgan va bu davr o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos o‘rinda turadiganyozuvchidir. Uning asl ism-sharifi Muhammad Sharif bo‘lib, Gulxaniy esa uning adabiy taxallusidir. Taxminlarga ko‘ra, u XVIII asrning 70-yllarida hozirgi Xo‘jand viloyatining Darvoza qishlog‘ida dunyoga keladi. Bo‘lajak yozuvchining bolaligi o‘zi olamga kelgan tog‘ qishlog‘ida o‘tadi. Bu orada ozmi-ko‘pmi o‘qib, savod chiqaradi, adabiyotga bo‘lgan havasi ortadi. She’riyatga oid ko‘plab asarlar o‘qiydi, xalq og‘zaki ijodini berilib o‘rganadi va asta-sekin she’riy mashqlari boshlanadi. U o‘z ilmini oshirish maqsadida avval Namangan va so‘ngra Farg‘onaga keladi, qiziqchiligi, hozirjavobliligi va hajviy she’rlari bilan kishilar o‘rtasida tanila boshlaydi. Ayniqsa, g‘ariblik turkumidagi ruboyi va to‘rtliklari bilan el og‘ziga tushadi. Shoir keyinchalik Qo‘qonga keladi va qiyinchilik bilan yashaydi. Tirikchilik o‘tkazish uchun hammomda o‘t yoquvchi bo‘lib ishlaydi. U o‘zbekcha she’rlariga Gulxaniy, tojikcha she’rlariga Jur’at deb taxallus qo‘yadi. 6 O‘zbek adabiy tilining ham muhim yodgorligidir. Taxminlarga ko‘ra 1525- yillarda yaratilgan “Muxtasar” (“Mufassal” ham deb yuritiladi) risolasi ilmi aruzga oid qimmatli ma’lumotlar manbaidir. Asar ikki yirik bobdan iborat. Birinchi bob rukn yasovchi xijolar, ularning navlari, ruknlar va zixoflar, bahrlar va doiralarga, va ikkinchi bob vazn va taqte’ masalalariga bag‘ishlangan. Muallif ushbu risolasida 21 bahrdagi 537 vazn haqida ma’lumot beradi, muloxaza yuritadi. Aruz bahrning 9 doirasi tahlil etiladi. Asarda X-XVI asarlarda o‘tgan 60dan ziyod shoirlarning asarlaridan parchalar keltiriladi. (Boburning Atoulloh Xusayniyni “Darin bayti banda”ni ko‘p ishlatgan uchun tanqid qilgani eslatiladi). Afsuski, Boburning o‘z tajribalaridan kelib chiqib yaratgan “Harb ishi” hamda musiqa ilmiga bag‘ishlangan risolasi o‘ozirgacha topilgan emas. 1521- yilda Bobur tomonidan o‘g‘li Xumoyunga atab musilmonchilik qoidalari, oliq-soliq masalalari va sharoit haqida asari she’riy yo‘lda yozilgan. Muhammad Sharif Gulxaniy XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida yashab ijod etgan va bu davr o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos o‘rinda turadiganyozuvchidir. Uning asl ism-sharifi Muhammad Sharif bo‘lib, Gulxaniy esa uning adabiy taxallusidir. Taxminlarga ko‘ra, u XVIII asrning 70-yllarida hozirgi Xo‘jand viloyatining Darvoza qishlog‘ida dunyoga keladi. Bo‘lajak yozuvchining bolaligi o‘zi olamga kelgan tog‘ qishlog‘ida o‘tadi. Bu orada ozmi-ko‘pmi o‘qib, savod chiqaradi, adabiyotga bo‘lgan havasi ortadi. She’riyatga oid ko‘plab asarlar o‘qiydi, xalq og‘zaki ijodini berilib o‘rganadi va asta-sekin she’riy mashqlari boshlanadi. U o‘z ilmini oshirish maqsadida avval Namangan va so‘ngra Farg‘onaga keladi, qiziqchiligi, hozirjavobliligi va hajviy she’rlari bilan kishilar o‘rtasida tanila boshlaydi. Ayniqsa, g‘ariblik turkumidagi ruboyi va to‘rtliklari bilan el og‘ziga tushadi. Shoir keyinchalik Qo‘qonga keladi va qiyinchilik bilan yashaydi. Tirikchilik o‘tkazish uchun hammomda o‘t yoquvchi bo‘lib ishlaydi. U o‘zbekcha she’rlariga Gulxaniy, tojikcha she’rlariga Jur’at deb taxallus qo‘yadi.
7 Gulxaniy bir necha yil Qo‘qon xoni Olimxon saroyida navkar bo‘lib xizmat qilgan, janglarda qahramonlik ko‘rsatgan bo‘lsa-da, ammo ochlik, yupinlik, muxtojlik uning hamrohi bo‘lib qolaveradi. Gulxaniyning “Ber menga” radifli she’ri uning navkarlik davrida yozilgan asardir. G‘azal och qolgan kishining o‘z xo‘jayinidan non so‘rashi bilan boshlanib, lirik qahramon – navkarning qalb alamlari so‘nggi baytlarda izchil ochila boradi. Bu g‘azalga chuqurroq nazar tashlansa, unda faqat yakka, ochlikdan tinkasi qurigan ayrim shaxs haqida gapirilmay, balki katta ijtimoiy masala haqida – Olimxonning navkarlari orasidagi ichki hayot sharoiti bo‘ladi. G‘azalda lirik qahramonning obrazi umumlashma obraz darajasigacha ko‘tarilgan, chunki Olimxon navkarlaridan faqat Gulxaniy xon iltifotiga sazovor bo‘lolmadi, degan qarorga kelish yanglishdir. Demak, lirik qahramon – navkar o‘z boshidan kechirganlarini bayon qilish asosida Olimxonning navkarlarga muruvvatsizligi va qo‘shindagi tartibsizlikni fosh qiladi. O‘z huquqini yoqlash bilan boshqa navkarlarni ham ana shunday ish ko‘rishga da’vat etadi: Hazratim ochlikdan o‘ldim, egani non ber menga Kofir o‘lg‘aymen agar desamki, baxmon ber menga. Moshu bug‘doyu gurunch berkim, shular menga kerak, Hech aytmasman aqiqu, la’lu marjon ber menga. Egnima yopiq berib, qornimni to‘yg‘iz non bilan, Senga billohkim demasman dinu imon ber menga. Navkaring ochlikdan o‘lsa, nega hayfing kelmagay, Ey tabibi hoziqim, doriyu darmon ber menga. Nonu to‘n ber. Benavolik dardidin qutqar meni, Men qachon aytdimki, Qorun ganjidek qon ber menga... Gulxaniyni er yigitlar to‘pidan kamsitmagin, Futa ber, ot ber, to‘nu chakmon ber menga. Xalq zolim deb atagan Olimxondan keyin Qo‘qon taxtiga chiqqan Umarxon hukmronligi davrida ham Gulxaniy turmushida hech qanday o‘zgarish bo‘lmadi. 7 Gulxaniy bir necha yil Qo‘qon xoni Olimxon saroyida navkar bo‘lib xizmat qilgan, janglarda qahramonlik ko‘rsatgan bo‘lsa-da, ammo ochlik, yupinlik, muxtojlik uning hamrohi bo‘lib qolaveradi. Gulxaniyning “Ber menga” radifli she’ri uning navkarlik davrida yozilgan asardir. G‘azal och qolgan kishining o‘z xo‘jayinidan non so‘rashi bilan boshlanib, lirik qahramon – navkarning qalb alamlari so‘nggi baytlarda izchil ochila boradi. Bu g‘azalga chuqurroq nazar tashlansa, unda faqat yakka, ochlikdan tinkasi qurigan ayrim shaxs haqida gapirilmay, balki katta ijtimoiy masala haqida – Olimxonning navkarlari orasidagi ichki hayot sharoiti bo‘ladi. G‘azalda lirik qahramonning obrazi umumlashma obraz darajasigacha ko‘tarilgan, chunki Olimxon navkarlaridan faqat Gulxaniy xon iltifotiga sazovor bo‘lolmadi, degan qarorga kelish yanglishdir. Demak, lirik qahramon – navkar o‘z boshidan kechirganlarini bayon qilish asosida Olimxonning navkarlarga muruvvatsizligi va qo‘shindagi tartibsizlikni fosh qiladi. O‘z huquqini yoqlash bilan boshqa navkarlarni ham ana shunday ish ko‘rishga da’vat etadi: Hazratim ochlikdan o‘ldim, egani non ber menga Kofir o‘lg‘aymen agar desamki, baxmon ber menga. Moshu bug‘doyu gurunch berkim, shular menga kerak, Hech aytmasman aqiqu, la’lu marjon ber menga. Egnima yopiq berib, qornimni to‘yg‘iz non bilan, Senga billohkim demasman dinu imon ber menga. Navkaring ochlikdan o‘lsa, nega hayfing kelmagay, Ey tabibi hoziqim, doriyu darmon ber menga. Nonu to‘n ber. Benavolik dardidin qutqar meni, Men qachon aytdimki, Qorun ganjidek qon ber menga... Gulxaniyni er yigitlar to‘pidan kamsitmagin, Futa ber, ot ber, to‘nu chakmon ber menga. Xalq zolim deb atagan Olimxondan keyin Qo‘qon taxtiga chiqqan Umarxon hukmronligi davrida ham Gulxaniy turmushida hech qanday o‘zgarish bo‘lmadi.