Ilmiybaza.uz BOGʻLANISHLI NUTQ. OGʻZAKI HIKOYA VA YOZMA INSHO Reja: 1. Ogʻzaki va yozma insho turlari. 2. Oʻquvchilar inshosini tahlil qilish va undan keyingi ishlar. Ilmiybaza.uz Tayanch so‘z va iboralar: gap, gap ustida ishlash, gap bo‘laklari, sintaksis, so‘z birikmasi, morfologiya, gapning bosh bo‘laklari, og‘zaki va yozma insho, insho yozishga tayyorlash, insho tahlili, qayta hikoyalash, tanlab hikoyalash, qisqartirib qayta hikoyalash, ijodiy qayta hikoyalash, bayon. 1. Og‘zaki va yozma insho turlari Insho ijodiy ishning yuqori shakli. U og‘zaki va yozma shaklda o‘tkaziladi. Og‘zaki shakli savod o‘rgatish jarayoniga to‘g‘ri keladi, ona tili darslarida ham davom etadi. Umuman, og‘zaki insho - o‘quvchining o‘qituvchi bergan biror savoliga javob berishi, biror voqea haqida axboroti, rasm mazmunini hikoyalab berishi. Bu insho shakli erkin. Demak, turli mazmundagi mashqlar inshoga bo‘ysunadi. Yozma insho 1-sinfning 2-yarmidan boshlanib, darslikda rasm yuzasidan berilgan savolga javob yozish shaklida amalga oshiriladi. Lekin bu paytda insho atamasi ishlatilmaydi. Og‘zaki insho ko‘p o‘tkaziladi. Insho o‘quvchini aqliy mustahkamlikka, fikrlashga, ko‘rgan, eshitgan, kuzatganlarni baholashga, kuzatuvchanlikka, voqealarni qiyoslashga, xulosa chiqarishga, munosabat ildirishga o‘rgatadi, fikrni tartibli ifodalash orqali o‘z kuchiga ishonch uyg‘otadi. Matn ustida ishlash jarayonida voqealarning sabab natija bog‘lanishini belgilaydi, reja haqida o‘ylaydi, so‘z tanlaydi, birikma va gap tuzadi, imlosini o‘ylaydi-bu aqliy faoliyatni talab etadi. Og‘zaki va yozma inshoga o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarda mavzuni tushunish va yoritish, material to‘plash, tartibga solish, joylashtirish, reja tuzish, reja asosida yozish, mazmunga xos til vositalarini tanlash, ulardan foydalanish, yozgan inshosini takomillashtirish ko‘nikmasi hosil qilinadi. Bulardan tashqari, texnik vositalarni –husnixatga, xat boshiga, hoshiyaga rioya qilinadi. Og‘zaki va yozma insho: 1. Material manbaiga ko‘ra 3 xil: Ilmiybaza.uz a) o‘quvchilarning ko‘rgan-bilganlari, eshitganlari, mehnat kuzatishlari, ekskursiya, o‘yinlari asosidagi insho; b) kitob materiali, rasmlar, filmlar, spektakillar, o‘qituvchi hikoyasi asosidagi insho; d) turli manba materiallari asosidagi insho; 2. Mustaqillik darajasiga ko‘ra 2 xil: a) Umumiy mavzu asosida umumiy tayyorgarlikdan so‘ng yoziladigan kollektiv insho; b) alohida mavzu asosida yoziladigan individual insho. 3. Janrga ko‘ra uch xil: a) hikoya tarzidagi insho; b) tasvir insho; d) muhokama elementli insho Boshlang‘ich sinfda shaxsiy hayotiy tarjiba asosidagi insho ko‘p o‘tkaziladi. Rasm asosidagi insho tez-tez o‘tkaziladi. Rasm asosdagi insho 3 xil: 1. rasmlar seriyasi yoki rasmli reja asosidagi insho; 2. mazmunli (bir syujet) rasm asosida insho; 3. rasmni tasvirlash - tasviriy insho. Bularni o‘tkazish ham shu berilgan tartibda o‘tkaziladi. 2-sinfda seriyali rasmlar bolalar mehnati, o‘yiniga asoslanadi.3-4-sinfda seriyali, syujet, rasmni tasvirlash xarakteridagi insho o‘tkaziladi.1-sinf Gafforova darsligida insho yozish hisobiga olinmagan. Boshlang‘ich sinfda insho ta`limiy Ilmiybaza.uz xarakterda bo‘ladi. 3-sinfda tekshiruv insho o‘tkaziladi. Ta`limiy insho baholanadi, lekin salbiy baho qo‘yilmaydi. 2. Oʻquvchilar inshosini tahlil qilish va undan keyingi ishlar O‘quvchilar inshosini tahlil qilish Nutq o `stirish metodikasida o‘quvchilar inshosi uchun baho me`yori muhim masala hisoblanadi. Tabiiyki, bunda yuqorida bayon etilgan asosiy talablarga rioya qilinadi. O‘quvchilar inshosini baholashda quyidagilar hisobga olinadi: 1 . Insho mavzusining yoritilishi (Mazmun mavzuga mosmi, ya`ni yetarli yoritilganmi, haqiqatga mos keladimi?). 2. Reja, kompozitsiya, izchillik (reja to‘g‘ri tuzilganmi, materialni bayon qilish tartibi rejaga mos keladimi, mazmunda takror yo‘qmi, zarur o‘rinlar tushib qolmaganmi, izchillik buzilmaganmi, asosiy fikr aniqmi, xulosa chiqarilganmi?). 3. Janri, uslubi (hikoya tarzidagi matnda tasviriy va muhokama elementlari bormi, uslubda xatoga yo‘l qo‘yilm.aganmi, insho mavzusi va vaziyatni yoritish vazifasini janr va uslub oqlay oladimi, badiiylik elementlari bormi?). 4. Insho hajmi (so‘z, gap soni; lakonizm yoki ko‘p so‘zlilik). 5. Leksika (so‘zlardan to‘g‘ri foydalanish. sinonim, antonim, frazeologizmlardan foydalanish). 6 . Sintaksis (gapning hajmi, sintaktik tuzilmalarning bir xil yoki har xilligi, murakkab tuzilmalar bormi?). 7. Imloviy va punktuatsion savodxonlik, xatolar xarakteri (qo‘pol va juz`iy xatolar). 8 . Husnixat, tashqi tomondan shakllantirish (hoshiyaga, xatboshidan yozishga, sarlavhani to‘g‘ri joylashtirishga rioya qilish). Ilmiybaza.uz O‘quvchilar inshosiga qo‘yilgan bunday talablar uni baholashda real yondashishga imkon beradi. Savol va topshiriqlar 1. Inshoning qanday turlari mavjud? 2. Og‘zaki insholar qanday o‘tkaziladi? 3. Yozma insholar qanday o‘tkaziladi? 4. Insho olingandan keying ishlar mazmunini tushuntiring. Asosiy adabiyotlar: 1. Qosimova K., Matchonov S., Gʻulomova X., Yoʻldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili oʻqitish metodikasi. -T.: “Noshir”, 2009. -163 b. 2. Gʻulomova X., Yoʻldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H., Masharipova U., Sattorova X. Husnixat va uni oʻqitish metodikasi. –T.: TDPU, 2013. -70 b. Qoʻshimcha adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik Oʻzbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: “Oʻzbekiston”, 2016. -56 b. 2. Ona tilidan Milliy oʻquv dasturi. –T.: “Respublika ta`lim markazi”, 2021. 3. Adizova N.B., Jumayev R.X., Qoʻldoshev R.A., Ismatov S.R. Ona tili oʻqitish metodikasi. -Buxoro: “Durdona”, 2021. - 292 b. 4. Adizova N.B., Adizova N.B. Ona tili oʻqitish metodikasi. -Buxoro: “Durdona”, 2021. -120 b. 5. Jumayev R.X. Ona tili oʻqitish metodikasi. -Buxoro: “Durdona”, 2021. - 120 b. Ilmiybaza.uz 6. Azimova I.A. va boshq.. Ona tili va oʻqish savodxonligi (2-sinf oʻqituvchilari uchun metodik qoʻllanma). – T.: “Respublika ta`lim markazi”, 2021. – 128 b. 7. Azimova I.A. va boshq. Ona tili va oʻqish savodxonligi 1-sinf oʻqituvchilari uchun metodik qoʻllanma. –T.: “Respublika ta`lim markazi”, 2021. - 128 b. 8. Azimova I.A. va boshq. Ona tili va oʻqish savodxonligi 1-2-qism: 1-sinf uchun darslik. – T.: “Respublika ta`lim markazi”, 2021. – 104 b. 9. Ikromova R. va boshq. Ona tili (4-sinf uchun darslik). –T.: “Oʻqituvchi”, 2020. -160 b. 10. Mavlonova K. va boshq. Ona tili va oʻqish savodxonligi. 1-2-qism: 3-sinfi uchun darslik. – Toshkent: “Respublika ta`lim markazi”, 2022. – 144 b. 11. Mavlonova K. va boshq. Ona tili va oʻqish savodxonligi. 1-2-qism: 2-sinf uchun darslik. – T.: “Respublika ta`lim markazi”, 2021. – 120 b. 12. Ҳамроев А.Р., Пўлотова Ю.А. Она тили ўқитиш методикаси. (Ўқув қўлланма.) – Тошкент . 2021. “Durdona”. –B. 350.