1
BOLALAR ADABIYOTI VA BOLALAR FOLKLORINING MUMTOZ
ADABIYOT NAMUNALARI BILAN BOG‘LIQLIGI
Reja:
1. Bolalar folklori haqida tushuncha.
2. Bolalar folklori tabiati va janriy tarkibi.
3. Mumtoz bolalar kitobxonligi haqida ma’lumot
4. Didaktik adabiyot va pandnomalar– bolalar kitobxonligida.
5. O’zbek bolalar folklori namunalarini to’plash, nashr etish va ilmiy-estetik
qimmatini o’rganish
1. Bolalar folklori haqida tushuncha.
Xalq og`zaki badiiy ijodiyoti xilma-xil adabiy tur va janrlarda namoyon bo`lgan
hodisa sifatida kishilik jamiyati tarixida ko`p vazifali ijtimoiy-estetik mohiyatga ega so`z
san`ati hisoblanadi. U hamma zamonlarda ham o`z ijodkori bo`lgan xalqning orzu-
armonlarini ifodalab keldi, qolaversa, xalqning o`z-o`zinigina emas, balki bolalarning
ham ma`naviy-axloqiy jihatdan shakllanishlarida muhim tarbiyaviy vosita vazifasini
bajarmoqda. Bolalar xalq ijodiyotidan ota-bobolarining hayot tajribasini, mehnat va
kurash ilmini o`rganib kelayotirlar. Ular xalq qo`shiqlaridan, dostonu ertaklaridan,
afsonayu rivoyatlaridan sevish-sevilish, samimiyat, insoniylik, sabru qanoat, mehnatda
fidoiylik, eng muhimi, otalari yashab obod etgan Vatan tuyg`ularini idrok etish asnosida
yurt erki va ozodligi uchun kurashgan buyuk ajdodlari To`maris, Shiroq, Spitamen,
Muqanna, Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, Mahmud Torobiy va Amir
Temurlarning jasoratlaridan saboq olmoqdalar, yashash va yaratish romantikasidan surur
tuymoqdalar. Binobarin, xalq ijodiyoti qadim zamonlardan hozirgacha bolalar uchun ham
2
ezgulikni qadrlash va yovuzlikdan nafratlanish sabog`i bo`lib, avloddan avlodga o`tgani
sayin muttasil to`lishib, mukammalashib, og`izdan-og`izga ko`chgani sayin tobora
sayqallanib, xalq milliy ruhini teranroq aks ettirgan holda asrlar davomida avlodlar
ma`naviy-axloqiy vorisligini ta`minlab keldi, jamoa ijodi namunasi sifatida xalq
zakovatini, iste`dodini va til boyligini namoyish etdi, xalq uchun o`zligini anglash, o`z
tarixini sevish vositasiga aylanib qoldi, eng muhimi, yozma adabiyotning bunyodga
kelishida genetik asos vazifasini bajardi. Bu silsilada bolalarning o`z folklori ham
muayyan rol o`ynadi.
Binobarin, bolalar folklori - kichkintoylar olami bilan kattalar dunyosining
o`zaro uyg`unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan o`yinlar, qo`shiqlar va musiqiy
poetik janrlarning yaxlit bir tizimiga aylangan xalq og`zaki ijodiyotining o`ziga xos
tarmog`idir.
Shunga qaramay, o`zbek bolalar folklori namunalarini to`plash, nashr etish va
ilmiy-estetik qimmatini o`rganishga uzoq zamonlar e`tibor berilmay kelindi. XX
asrning dastlabki choragi oxirlarida bu ishga kirishilgan esa-da, u uzluksiz jarayonga
aylanmadi. Elbek to`plab, tartib berib 1937-yilda chop ettirgan «Bolalar qo`shig`i»
to`plamidan O. Safarov tartib bergan «O`zbek xalq ijodi» seriyasida 1984-yilda
bosilib chiqqan «Boychechak» to`plamigacha kechgan salkam yarim asrlik uzilish
ana shu fikr dalili bo`la oladi. O`zbek bolalar folklorini o`rganish 60-yillardan
e`tiboran izchillasha bordi. Z.Husainovaning «O`zbek topishmoqlari» (1966),
G`.Jahongirovning «O`zbek bolalar folklori» (1975), shuningdek, O.Safarovning
«Bolalarni erkalovchi o`zbek xalq qo`shiqlari» (1983), «O`zbek bolalar poetik
folklori» (1985), «Alla-yo alla» (1999), «Chittigul» (2004), Sh.Galievning «O`zbek
bolalar o`yin folklori» (1998) singari tadqiqotlar tufayli bu izlanishlarning
samaralari ko`zga tashlanadigan bo`ldi. Shuni ham aytish kerakki, folklorshunoslar
orasida mavsum va marosim qo`shiqlariga munosabatda ularning ijodkori har
qachon kattalar bo`lganini e`tirof etish bilan bolalarning bu sohadagi
qo`shiqchiligini yo cheklash, yo tamoman inkor etish hollari ham mavjud. To`g`ri,
marosimlarni kattalar uyushtirganlar. Ularning o`tkazilish tartiblarini ham, rasm-
rusumlari va qo`shiqlarini ham kattalar ijod etganlari rost. Lekin unutmaslik lozimki,
3
shu marosimlarning birortasi ham bolalar ishtirokisiz o`tmagan; hech bo`lmaganda,
bolalar tomoshabin sifatida unga qatnashganlar va kattalar bajargan ishlarni
ko`rgach, o`sha marosimni keyinroq o`yinda muqallid qilib o`zlari bajarganlar, shu
muqallidlariga yarasha qo`shiqlarni to`qiganlari ham ayni haqiqat. Binobarin,
bolalarning ham o`z marosim va mavsum qo`shiqlari yuzaga kela boshlagan. Bu
jarayon davr o`tishi, turmush sharoitining o`zgarishi, yangicha ijtimoiy
munosabatlarning tug`ila borishi tufayli u yoki bu marosimning tamoman
yo`qolishi, yo shunchaki kattalar o`rtasida nufuzini yo`qotishi natijasida o`sha
marosim bolalar o`yini yoki ijrochiligida yashash shakliga o`tishi bilan yanada
chuqurlasha borgan. Bunday holatni «Boychechak», «Chittigul», «Binafsha»,
«Oppoqijon» kabi mavsum qo`shiqlari misolida yaqqolroq ko`rish mumkin.
2. Bolalar folklori tabiati va janriy tarkibi.
O`zbek bolalar folklori namunalari tabiatidan kelib chiqib, genetik asoslariga
ko`ra uni uch qismdan tarkib topgan hodisa sifatida kuzatish mumkin:
I. Kattalar hamisha o`z farzandlarini o`ylab yashaganlar – mehnat va ijod
bilan shug`ullangan. Bu jarayon ularda bola va uning taqdiri to`g`risida qayg`urish
majburiyatining tobora chuqurlashuvi tarzida kechib, talay qo`shiqlarning
to`qilishiga sabab bo`lgan. Ayniqsa, chaqaloqni parvarish etish mas`uliyati behad
katta bo`lgan. Onalar ana shu murakkab mas`uliyatni zimmalariga olganlar: o`tkir
zakovat, tadbirkorlik, beqiyos insoniy mehribonlik evaziga o`zlari goho tushunib, goho
tushunmay, «bolalarni tarbiyalab o`stirish bilan mamlakatning kelajak tarixini, demakki,
dunyo tarixini ham tarbiyalab etishtirganlar. Bu yo`lda qo`shiq ularga madadkor bo`lgan:
bolalarini qo`shiq bilan uxlatganlar, yig`lasa-kuylab ovutganlar, erkalatganlar, hatto
qo`shiq bilan chaqaloqqa daxldor marosim rasm-rusumlarni bajarganlar. Shu zaylda
allalar, aytim-olqishlar, ovutmachoqlar, erkalamalar, qiziqmachoqlar va qaytarmachoqlar
yuzaga kelgan. Ularda erkalash leytmotiv bo`lgan. Shu sababli xalq og`zaki
poeziyasining ana shu namunalarini erkalash poeziyasi tarzida umumlashtirish va
xarakterlash asoslidir.
4
Erkalash poeziyasi namunalari ijro maqsadi, o`rni va bola yoshiga munosabatiga
ko`ra ikki guruhga ajraladi. Birinchi guruhga mansub qo`shiqlar bolaning beshikdaligi
davri bilan chambarchas bog`liq, shu vajdan ularni beshik qo`shiqlari deyishadi. Allalar
va etnografik mazmundagi aytim-olqishlar ana shunday xarakterga ega.
Beshik qo`shiqlari chaqaloq uch yoshni to`ldirgunigacha aytilsa, ikkinchi guruhga
mansub qo`shiqlar bola tug`ilganidan to 6-7 yoshga to`lgunigacha ijro etilsa-da, aslida
ular beshik bilan bog`lanmagan onalik mehri tarovatidan bitilgan badihalardir. Bular
suyish
qo`shiqlari
bo`lib,
erkalamalar,
ovutmachoqlar,
qiziqmachoqlar
va
qaytarmachoqlardan tarkib topgan.
II.Kattalar bolalarning tabiatga munosabatini shakllantirishda ham faol
ishtirok etadilar. Buning natijasida bolalar taqvimi va uni ifoda etuvchi marosim
qo`shiqlari yuzaga kelgan. Bahor, yoz, kuz, qish mavsumlari bilan bog`liq bunday
qo`shiqlarning bir qismi ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot taqozosiga ko`ra kattalar
repertuaridagi mavqeini yo`qota borib, yo tamoman so`nib ketgan, yo transformaciyaga
uchrab bolalar repertuariga ko`chib o`tib saqlanib qolgan. «Boychechak», «Chittigul», yo
ramazonlar va hayitliklar shular jumlasidan hisoblanadi. Qolaversa, ibtidoiy
ajdodlarimizning animistik va totemistik e`tiqodlari asosida shakllanib, endilikda o`sha
mohiyatini yo`qotgan yalinchoq va hukmlagich janrlari bolalar repertuarida hamon faol
yashamoqda.
III.Bolalarning o`z ijodkorligi va ijrochiligi hosilalari bo`lgan qo`shiqlar va
o`yinlar – o`zbek bolalar folklorining asosini tashkil etadi. So`z va harakatning
nisbatiga ko`ra bularni ikki katta guruhga bo`lish mumkin:
1. Bolalarning maishiy qo`shiqlari.
2. Bolalarning o`yin folklori
ALLALAR. «Alla» istilohining kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud. Kimdir
uni arabcha «olloh» so`zining fonetik o`zgarishga uchragan shakli desa, kimdir o`zbekcha
«aldamoq» so`zidan kelib chiqqan, shunga ko`ra u bolani aldab-avrab uxlatish ma`nosiga
ega deya izohlashga urinadi. Bu izohlarning soxtaligi va haqiqatni aks ettirmasligi o`z-
o`zidan ayonlashib turibdi. L.Z.Budagov chig`atoychada «allala» boshning orqasi, ya`ni
5
«ensa»ni anglatishini qayd etgan. Chindan ham chalqanchasiga yotganda boshning orqasi
yostiqda bosilib, shu holda uxlanadi. Chaqaloq beshikka, belanchakka faqat bosh orqasi–
allalasi bilan chalqanchasiga cho`zilib uxlaydi. Bolaga uyqu chaqirishda qo`llanishi shu
vazifasidan kelib chiqqan. Bunda «allala» shakli «alla, alla-yo, alla-yo alla» tarzidagi
ko`rinishlar bilan to`lishib, uyquga chorlovchilik mohiyatini kasb etgan. Chaqaloq
yoshini to`ldira borishi jarayonida bu so`zdagi tovushlarni idrok etishi tufayli uyqusi
kelganda o`zining ham «alla» so`zi lug`aviy jihatdan «bosh orqasi» va «uxlamoq»
ma`nolarini anglatsa, istilohiy ma`nosiga ko`ra uyqu chaqirmoq, uxlatmoq asosiy
vazifasiga aylangan silsilaviy qo`shiq turini anglatadi. Abu Ali ibn Sino allaning shu
xususiyatini ming yil ilgariyoq payqab, shunday e`tirof etgan: «... bolaning mijozini
kuchaytirmoq uchun unga ikki narsani qo`llamoq kerak: Biri, bolani sekin-asta tebratish,
ikkinchisi, uni uxlatish uchun aytish odat bo`lib qolgan muzika va allalashdir. Shu ikkisini
qabul qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan badantarbiyaga va ruhi bilan muzikaga
bo`lgan iste`dodi hosil qilinadi». Bu mulohazadan to`rt narsa ayonlashadi: birinchisi,
allaning bundan ming yil ilgari – ibn Sino zamonida ham mavjudligi bo`lib, janrning
genetik asosiga nazar solish imkonini beradi. Ikkinchisi, allaning ijrosi – sekin-asta
tebratishga omuxta holda kechishi, uchinchisi esa, bolani uxlatishgagina xizmat qilishi
va nihoyat to`rtinchisi, bolaning ham jismoniy, ham ma`naviy chiniqishida muhim
ahamiyat kasb etishi to`g`ri ilg`angan.
Allalar, odatda, bolalarning emizikli davrida – ular to 3 yoshini
to`ldirgunlarigacha aytiladi. Ularning bolalarning shu yoshi bilan bog`lanishi qat`iy
bo`lib, beshik qo`shig`i sifatida tavsiflanishiga yo`l ochgan. Allalarni ona suti bilan
bog`lab «sutda qorilgan va mehrga yo`g`rilgan qo`shiq» tarzida muqaddaslashtirilishi
sababi shunda
Allalar faqat kuylanadi. Ularni shunchaki aytish yo deklomatsiya qilish
mumkin emas. Monoton ohang o`zbek allalari uchun mushtarak xususiyatdir.
Odatda, allalar kuyi bilangina bolaga orom bag`ishlaydi, uni elitadi. Bola uchun
uning so`zi emas, balki kuyi muhim. Chunki u hali so`zni anglamaydi. Alladagi
so`zlar ona uchun muhim: ular ona qalbining nidolari. Allalarning bir maromdagi
tebranishga mos mayin ohangi bola ma`naviy ehtiyojining dastlabki qondirgichi sifatida
6
xizmat eta boshlaydi. Zero, tadqiqot va kuzatishlarning tasdiqlashicha, chaqaloq
tug`ilgach, uchinchi kundan e`tiboran kuy va ovozni idrok eta boshlaydi. Birinchi
oydaligidayoq musiqiy idrokini – ritm va ohangni idrok eta olishini namoyon eta boradi,
lekin unga u qadar murakkab bo`lmagan tovushlarning o`zaro almashishi ohangi va
ritmikasigina o`ngg`ay hisoblanadi.
Binobarin, so`z ohang va harakat birligi, aniqrog`i, shu uzvlarning o`zaro
mantiqiy aloqadorligi tufayli allalarning kompozicion butunligi yuzaga keladi.
Allalarda to`rtlik band tuzilishi yetakchi bo`lsa-da, uchlik, beshlik, oltilik,
ettilik va sakkizlik tarzida bir butun tugallangan allalar ham, shuningdek, shu
xildagi band asosida to`qilgan namunalar ham ancha. Jumladan, Qashqadaryo,
Surxondaryo vohalaridagi allalarning aksariyati, asosan, to`rtliklar, beshliklar va
sakkizliklar shaklida bo`lsa, Buxoro, Samarqand, Xorazm, Toshkent va Farg`ona
vodiysida hajman bir necha to`rtlik yo beshlikdan iborat voqeaband yo lirik allalar
salmog`i baland. Bunday strofik xilma-xillik onalarning alla kuylayotgan vaziyatdagi
kayfiyatining natijasi bo`lib, allada kuylanishi kutilgan g`oyaviy niyatning salmog`iga,
ko`tarinkiligiga, yo`nalishiga bog`liq. O`zbek allalarida shunday bir ichki mantiq borki,
u qaysidir bir ishorada harakat, ohang va mazmun birligini ta`minlab turadi.
Onalar o`zlari xush yoki noxushliklaridan qat`iy nazar farzandlariga hamisha
mehribonlik bilan kuylaydilar: farzandlarini erkalata turib uyqu chaqirganlarida eng nafis
ranglarni tanlashga, shu ranglarni g`oyat nazokat bilan ishlatishga e`tibor beradilar.
Bolalari tabiatini toblantirishda doimo tiniqlik va quvnoqlikka aloqador tuyg`ularni teran
ifodalashga xizmat qiluvchi poetik obrazlarga, sifatlash va o`xshatishlarga murojaat
qiladilar, shu maqsadda qo`zichoq, qo`chqor, olqor, toychoq, saman, toyloq, bo`taloq,
kiyik(ohu), quralay, serka, bulbul, to`ti, lochin, tog`, shahm, chirog`, qizil gul
obrazlarida farzandlari qiyofasi va taqdiriga xos fazilatlarni umumlashtirib e`zozlaydilar:
Bulbul qushning bolasi,
Alla, qo`zim-o, alla.
Daraxtda bo`lar uyasi,
Alla, bolam-o, alla.
Daraxt boshini sel olsa,
7
Alla, qo`zim-o, alla.
Shaydolar bo`lar onasi,
Alla, bolam-o, alla.
Maqol, masal, matal, zarbulmasal, naql, hikmat, foyda, hikmatli so`z, tanbeh,
mashoyixlar so`zi, donolar yoki donishmandlar so`zi, oqinlar so`zi va otalar so`zi
atamalari bilan el orasida yurgan bu janr namunalari g`oyat ommaviy bo`lib,
umumfolklor hodisasi hisoblanadi. Ilmiy taomilda esa maqol atamasi iste`moldadir.
Maqol arabcha «qavolla» so`zidan olingan va «aytmoq, so`zlamoq» ma`nolarini
anglatadi. Xalq orasida «qavlida sobit» yoki «qavlida tutruqsiz» iboralari bor:
birinchisida «so`zida qat`iyatli, bir so`zli» ma`nolari anglashilsa, ikkinchisida «so`zida
turmaydigan, o`z so`zi ustidan chiqa olmaydigan, so`zi bilan ishi bir bo`lmagan»
ma`nolari ifodalangan. Binobarin, «maqol» so`zi o`zbek tilida ikki mahnoda, avvalo,
o`z lug`aviy mahnosida «so`z, nutq»ni anglatsa, ikkinchidan, istilohiy ma`noda
folklorda keng tarqalgan janrni ifoda etadi.
Maqol, masal va naql janrlarining yuzaga kelishiga tahsir ko`rsatgan, masal va
naqlning xulosasi, qissadan chiqarilgan hissasiga aylanganligi tufayli ba`zan masal va
ba’zan naql istilohlari bilan ayqashib ketgan. Aslida esa «masal» so`zi ham arabcha
bo`lib, «o`xshamoq» ma`nosini anglatsa-da, o`zbek tilida maqol va biror maqsadni
izohlashga qaratilgan majoziy hikoya singari ikki ma`noda qo`llanadi. Biroq XX asrga
kelib uni maqol ma`nosida istifoda etish cheklana borildi. Faqat tojik
folklorshunosligida maqolni masal istilohi bilan atash qaror topdi.
«Naql» so`zi ham maqol ma`nosida qo`llansa-da, arabcha so`z bo`lib,
«ko`chirmoq» ma`nosini anglatadi. O`zbek tilida esa «bayon qilmoq, hikoya qilmoq,
rivoyat qilmoq» singari ikknchi bir ma`noga ega va xalq og`zaki nasrining mustaqil
aforistik janrini ifodalovchi ilmiy istiloh sifatida qo`llanadi. «Yaxshi naql-tomiri aql»
maqolida «naql»-maqol ma`nosidadir.
3. Mumtoz bolalar kitobxonligi haqida ma’lumot
8
Bolalar kitobxonligi ifodasi o`z ma`nosida umuman kitob o`qish hodisasini
anglatsa-da, keng ma`noda necha ming yilliklar davomida aslida kattalar didi,
hayotiy tajribasi, dunyoqarashiga mos holda yaratilib kelingan bo`lib, bolalarning
ham o`qishi doirasida amal qilgan va yaxlit tizim tarzidagi ma`naviy-axloqiy hodisa
darajasiga ko`tarilgan hammabop diniy, diniy-axloqiy, diniy-tarixiy, didaktik,
badiiy, ilmiy, shuningdek, XX asr boshlaridan esa, professionallik kasb eta
boshlagan o`zbek bolalar adabiyotiga doir asarlar silsilasini o`qish va o`qitishni
anglatadi.
Bolalar kitobxonligida bolalar yoshi, saviyasini hisobga olish nisbiy mohiyatga
ega. Maktab darsliklari, o`quv-didaktik xarakterdagi asarlar va bolalar adabiyoti
namunalarigina bundan istisno bo`lib, ularda bolalar yosh xususiyatlari va
saviyasining inobatga olinishi qat`iydir. Qolaversa, bolalar adabiyotida obrazli
badiiy tafakkur amal qilsa, bolalar kitobxonligida mantiqiy tafakkur ustivorligi
sezilarlidir. Zero, bolalar adabiyoti adabiy-estetik hodisa bo`lsa, kitobxonlik,
jumladan, bolalar kitobxonligi undan farqli o`laroq ijtimoiy-estetik hodisa sanaladi.
Bolalar kitobxonligi jamiyatning o`z bolalari haq-huquqlarini anglashi va ularni
o`ziga voris sifatida tushuna borishi negizida yuzaga kelgan bo`lib, jamiyat uning
vositasida yosh avlodni o`z hayotiy tajribalaridan chiqargan ijtimoiy-siyosiy,
ma`naviy-estetik va axloqiy saboqlari asosida tarbiyalashni ko`zlaydi. Yozma
adabiyot paydo bo`lguniga qadar bu xalq didaktikasi– etnopedagogika shaklida1
harakatda bo`lgan.
Pandnomaxonlik nisbatan demokratik yo`nalishda namoyon bo`ldi- ham bolalar
o`qib o`rganadigan hikmat kitobi, ham kattalar o`qiydigan saboq tarzida silsilaviylik
kasb eta bordi, lekin qissaxonlik, asosan, kattalar davrasidagina amaliyotga aylandi.
Ta'kidlash zarurki, Qur'oni karim oyatlari va hadislar mazmunini axloqiy va
tasavvufiy asosda chaqish va sharhlash, kengroq yo`sinda tabdil qilish va mohiyatini
1 Didaktika grekcha “lilaktikos» so’zidan olingan bo’lib, o’git, nasihat, pand ma’nolarini anglatadi;
etnopedagogika - grekcha «etnos» -xalq, «pedagogike» -yosh avlodni tarbiyalash va o’qitish haqidagi fan.
U xalqning tarbiya haqidagi qarashlarini ifodalaydi..
9
teranroq ifodalash asosida shakllangan pandnomachilik islomiy tafakkur ta'siridagi
adabiyotlarda chuqurroq ildiz ota boshladi.
4. Didaktik adabiyot va pandnomalar– bolalar kitobxonligida.
Buyuk qomusiy mutafakkir Abu Ali ibn Sino (980-1037)ning arab tilida
yozilgan "Solomon va Ibsol", "Hayy ibn Yaqzon"("Uyg`oq o`g`li Tirik", hijriy 414-
milodiy 1023) qissalari va "Risolat at-tayr" ("Tayr risolasi") kabi falsafiy-didaktik
asari ham mohiyatan betakror o`gitnomalar edi.
"Solomon va Ibsol" mavzuida Abu Ali ibn Sinogacha Hunayn ibn Ishoq (809-
873) va ibn A`robiylar ham asar yozishgan bo`lsa, undan keyin esa, ibn Tufayl
(vafoti 1186) va Abdurahmon Jomiy (1414-1492) singari ijodkorlar asar yaratgani
ma`lum. Binobarin, "Solomon va Ibsol" syujeti ham sayyor xarakterga ega bo`lib,
Sharq xalqlari adabiyotlarida bir muncha ishlangan. Abu Ali ibn Sino bu mavzuga
Aql va Kuchning mohiyati, o`zaro munosabatini akaning uka va aksincha, ukaning
aka oldidagi burch va mas`uliyati fonida axloqiy-falsafiy yo`nalishda tahlil qiladi.
"Sen agar irfon ahlidan bo`lsang, Salomon sening o`zing uchun to`qilgan masal,
Ibsol ma`rifatdagi darajang uchun to`qilgan masal". Chindan ham bu masal
mohiyatini tug`ishgan aka-ukalar Salomon va Ibsol hamda Salomonning xotini
o`rtasidagi munosabat tashkil etadi.
Abu Ali ibn Sino boshqa qissalarida ham o`z zamonasining dolzarb ijtimoiy-
axloqiy muammolarini ko`tarib, ulardan didaktik saboqlar chiqara oldi. Shu sababli
bu asarlar asrlar osha avlodlarni ezgulik ruhida tarbiyalashda xizmat qilib kelayotir.
Biroq eski maktablarda ham, ibtidoiy madrasalarda ham fors-tojik tilida bitilgan
Kaykovusning
"Qobusnoma"
va
Sa`diy
sheroziyning
"Guliston"
kabi
pandnomalaridan keng foydalanilgan, shunisi e`tiborliki, keyingisi xalq orasida
an`anaga aylangan sa`diyxonlik asosini tashkil etgan.
10
"QOBUSNOMA". Bu asar "Mav`izatnoma" va "Nasihatnoma" nomlari
bilan ham mashhur bo`lib, hijriy 475-melodiy 1082-1083 -yillarda Unsurulmaoliy
Kaykovus tomonidan o`g`li Gilonshohga bag`ishlanib yozilgan. Asarning yozilishi
sababi izohida ikki nuqta e`tiborni tortadi. Birinchisi, u o`g`li Gilonshohga murojaat
qilib "shu pandnomalarni qabul qilishi"ni so`raydi. Shu pandlarida "otalik vazifasi"
namoyon bo`lganini, bu xalq rasmi ekanligini ta`kidlarkan, o`z hayotiy tajribalari
xalq axloqiy qarashlariga omuxtaligini uqtiradi: "Bilgilki, jahon xalqining rasmi
shuldirki, takupo`y va justujo`y qilib dunyoda biror narsa hosil etarlar va uni
o`zlarining yaxshi ko`rgan kishisiga qo`yib ketarlar. Men dunyoda ushbu so`zlarni
hosil qilmishman va mening yaxshi ko`rg`on kishim sendursen. Menga rixlat vaqti
yovuq etdi, dunyodan har nimaiki hosil qildim, sening oldingga qo`ydim, tokim
xudkom bo`lmag`aysan va berohlik yo`liga qadam qo`ymag`aysan". Kaykovus
o`g`lining shu pandlarga qat`iy amal qilishini istaydi. Biroq bu masalada ko`nglini
ayrim andishalar bezovta qilayotganini ham eslatadi. Bunda otalar hayot tajribasi
bilan bolalar hayot tajribasida yuz berishi muqarrar nomutanosibliklar ko`zda
tutiladi. Bu ikkinchi nuqta bo`lib, Kaykovus o`z zamonasidayoq jamiyatda har bir
avlodning ajdodlari tajribasidan nimanidir qabul qilishi, nimanidir inkor etishi
asosida yuz beradigan otalar va bolalar muammosini sergaklik bilan fahmlaydi:
"Mening so`zimni (pandimni-O.S.) eshitmoqdin ibo qilmag`il. Agar mening
so`zimni qabul qilib, undan bahra olsang, o`zgalar dog`im (yanada) qabul qilurlar
va unga yarasha ish qilmoqni g`animat bilurlar. Chunki zamona taqozosi
shundoqdurki, hech farzand otasining pandin qabul etmag`usidir, nedinkim yigitlar
g`aflat yuzidin o`z botinida o`zlarini birdan-bir donish fahm qilurlar va o`z
donishlarini qarilarning donishlaridan afzal bilurlar. Garchi bu so`z menga
ma`lumdur, lekin otalik mehri meni xomush bo`lurga qo`ymadi" "Otalik mehri"
"o`zi yaratgan" pandlarni qirq to`rt bobda ifodalashga undadi.
Garchi pandnoma farzandga mo`ljallangan esa-da, unda katta hayotiy
tajribaga ega inson qarashlari o`z didi, saviyasi, e`tiqodi va ijtimoiy mavqei nuqtai
nazaridan ifodalanganligi sezilib turadi. Shu sababli uning bayon uslubi va tilida
11
ham kattalar nutqiga xos unsurlar ustivordir, biroq bu o`git- nasihatlarni ayrim
rivoyat va hikoyatlar asosida ishonchli, ta`sirchan va tabiiy soddalik zamirida bayon
etilganiga mone`lik qilolmaydi. Xuddi shu xususiyatiga ko`ra o`tmishda uzoq
muddat davomida undan eski maktab va ibtidoiy madrasalarda o`qish kitobi sifatida
foydalanib kelindi.
"Qobusnoma" XI asr sharq pedagogik tafakkurini yorqin aks ettirgan o`qish
kitobi vazifasini sharaf bilan ado etib kelayotir. Shu bilan birga u sharq xalqlari
pedagogikasi tarixini o`rganishda eng qimmatli manbalardan biri bo`lib qolayotir.
"Guliston" sa`diyxonlik asosini tashkil etgan asar sifatida nafaqat fors-tojik
adabiyotida, balki butun Sharq adabiyotida pandnomachilik taraqqiyotiga kuchli
ta`sir ko`rsatdi. Bu ta`sir hayotbaxsh an`anaviylikka aylanib, sakkiz asrcha muddat
badalida davom etib kelayotir.
Sa`diy insonning shakllanishida tarbiya muhimligini diqqat markazida tutadi.
Tarbiya esa ilm va kasb -hunar o`rganish shaklida inson fazlu kamolini belgilaydi.
Zero:
Kimga yoshligidan berilmas odob,
Ulg`aygach bo`ladi baxtsiz, dili g`ash.
Ho`l novda egilar qay xilda egsang,
Quruqni tug`rilar faqat o`t-otash (145-6.).
Shu an`ana zamirida Abdurahmon Jomiyning "Bahoriston". Alisher Navoiyning
"Mahbub ul-qulub" ("Ko`ngillarning sevishgani"), Husayn voiz Koshifiyning
"Axloqi Muhsiniy", Abdulla Avloniyning "Turkiy guliston yoki axloq", Abdurauf
Fitratning "Oila" singari adabiy-ijtimoiy va falsafiy-didaktik xarakterdagi o`lmas
asarlari yuzaga keldi va barchasi birgalikda asrlar davomida ajdodlarni e`tiqodi
mustahkam, diyonatli va komil inson ruhida tarbiyalashda xizmat kilib kelmoqda.
12
Bunda, ayniqsa, buyuk mutafakkir Alisher Navoiy asarlari ayricha rol o`ynay
boshladi, XV asrning so`nggi choragi va asosan, XVI asrdan boshlab ulug` Navoiy
asarlarini o`qish o`ziga xos an`anaga aylana bordi. Tojik -fors tilida
"shohnoma"xonlik, sa`diyxonlik, hofizxonlik, rumiyxonlik, jomiyxonlik davom
etgani holda bu safda eski o`zbek (turkiy) tilidagi qissaxonlik va yassaviyxonlik
yonida navoiyxonlik an`anasi ham qaror topdi.
5. O’zbek bolalar folklori namunalarini to’plash, nashr etish va ilmiy-estetik
qimmatini o’rganish
XIX asrning 2- yarmidan e`tiboran o`zbek xalq maqollarini ilmiy asosda yozib
olish va nashr etish harakati izchil tus ola bordi. Venger olimi H.Vamberi 1867-
yilda Leypsigda chop ettirgan «Chig`atoy tili darsligi»ga 112 ta o`zbek maqolini
kiritdi. U bu maqollarni o`zbek tilida arab alifbosida va lotincha transkripsiyada,
so`ngra, o`zi amalga oshirgan nemis tilidagi tarjimalari bilan e`lon qildi va ilk bor
o`zbek xalq maqollarini Yevropa jamoatchiligi e`tiboriga havola etdi. Vamberi
e`lon qilgan maqollar orasida «Ot oriqlikda-yigit g`ariblikda», «Aqlli kishi ikki
marta bir toshga qoqilmas», «Ichda bo`lgan og`riqni kesib bo`lmas», «Qo`ling
moyli bo`lsa, boshingga surt», «Tilidan kelgani qo`lidan kelsa, hamma odam gadoy
bo`lmay xon bo`lur», «Oshiqqan oshga shayton qo`shilur», «Hayit otliniki, to`y
to`nliniki» singari nodir namunalar borki, hanuzgacha biror to`plamda uchramaydi.
Keyingi maqol esa hozir «To`y kimniki-tegishliniki, hayit kimniki-barchaniki»
shaklini olgan holda o`zgargan. «Ichda bo`lgan og`riqni kesib bo`lmas» maqoli o`z
ma`nosida tushunilsa, ya`ni zamonaviy tibbiyot taraqqiyoti ichdagi har qanday
og`riqli a’zoni kesib, yamab va yangilab davolay olishi inobatga olinsa,
13
eskirganligi ayonlashadi, biroq ko`chma ma`noda qo`llansa, unda inson ichki
olamiga xos murakkab tuyg`ular anglanadi va maqol hamon o`z mohiyatini
yo`qotmagan holda xizmat qilaverishi ravshanlashadi. Missioner K. P. Ostroumov
ham 1888 va 1890-yillarda chop etilgan «Sirdaryo viloyati» statistikasi uchun
materiallar to`plami»ning birinchi jildida –492 ta va ikkinchi jildida –628 ta , jami
1120 maqolni o`zbek va o`z tarjimasida rus tillarida e`lon qilgan. U bu maqollarni
bevosita o`zi yozib olgan emas, balki rus-tuzem maktabi talabalari yordamida
to`plashga muvaffaq bo`lgan.
O`zbek xalq maqollarini to`plash va ommaga etkazishda 70-80 -yillarda
jiddiyroq kirishildi. Bu sohadagi dastlabki ish E.Siddiqov tuzgan «Dengizdan
qatralar» (1976) to`plami bo`ldi. Unda ikki mingdan ziyodroq o`zbek maqollari
alifbe tartibida jamlangan edi. Bu davrda T.Mirzaev, B.Sarimsoqov,
A.Musaqulov, M.Madrahimova singari folklorshunoslar g`ayrati bilan 4 ming
maqoldan tartib berilgan «O`zbek xalq maqollari» (1978, 1981 va 1984) to`plami
yuzaga keldi. 13 ming maqolni o`z ichiga olgan ikki jildlik «O`zbek xalq
maqollari» va «O`zbek xalq ijodi» ruknidagi ko`p tomlik tarkibidagi «O`zbek
xalq maqollari» tomligi nainki o`zbek paremiologiyasi, balki folklorshunosligi
tarixida ham muhim voqea bo`ldi. Nihoyat 1980 yilda Sh.Shomaqsudov va
Sh.Shorahmadovlar ilk bor o`zbek maqollarining izohli lug`atidan iborat
«Hikmatnoma» asarini e’lon qildilar. Bu asarlar o`zbek xalq aforistik
tafakkurining naqadar boyligini namoyish etdi.
Mumtoz she`riyatda irsol-ul masal san`ati ikki ko`rinishda yorqin jilolangan:
Birinchisi-xalq maqollarini she`riy asarlarda hech qanaqa o`zgarishsiz,
asliyatda qanday bo`lsa, o`sha holatida aynan qo`llash holati.
Ayoqingga tushar har lahza gisu,
Masal borkim: «charog` tubi qorong`u»
Va yana:
14
Tutarman ko`zki ko`rsam orazingni,
Ki derlar: «Oqqon ariqqa oqar su.»
