BOLALAR FOLKLORI. XALQ OG‘ZAKI BADIIY IJODI HAQIDA MA’LUMOT (Bolalar folklori tabiati va janriy tarkibi, Qo‘shiqlar. Maqollar. Topishmoqlar, Masallar. Tez aytishlar. Ertaklar)

Yuklangan vaqt

2024-05-17

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

31

Faytl hajmi

42,3 KB


Ilmiybaza.uz BOLALAR FOLKLORI. XALQ OG‘ZAKI BADIIY IJODI HAQIDA MA’LUMOT Reja: 1. Bolalar folklori tabiati va janriy tarkibi. 2. Qo‘shiqlar. Maqollar. Topishmoqlar. 3. Masallar. Tez aytishlar. Ertaklar. Ilmiybaza.uz BOLALAR FOLKLORI. XALQ OG‘ZAKI BADIIY IJODI HAQIDA MA’LUMOT Reja: 1. Bolalar folklori tabiati va janriy tarkibi. 2. Qo‘shiqlar. Maqollar. Topishmoqlar. 3. Masallar. Tez aytishlar. Ertaklar.
Ilmiybaza.uz MAVZUGA DOIR TAYANCH TUSHUNCHALAR: aytim-olqish, erkalama, alla, taqvim, maishiy, etnopedagogik, poetika, tizim, ovutmachoq, qiziqmachoq, qaytarmachoq, etnografik, deklomatsiya, monoton, repertuar, kumulyativ, animistik, totemistik, yalinchoq, hukmlagich, cheklashmachoq, verbal, qiqillama, tegishmachoq, uzv, dialog, monolog, guldur-gup, chandish, arsenal, alliteratsiya, ritm, tabu, maqol,masal, mashoyix, oqin, hukm, paremik, paremiografiya, paremiologiya, sintaktik, saj’, fetishstik, gallyutsinatsiya, inonch, versiya, mif, afsona, rivoyat, uydirma, tugun, sajiya, motiv, sayyor, allegoriya, antropomorfizm, folklorizm, stilizatsiya, tabdil. Bolalar folklori tabiati. Xalq og‘zaki badiiy ijodiyoti xilma-xil adabiy tur va janrlarda namoyon bo‘lgan hodisa sifatida kishilik jamiyati tarixida ko‘p vazifali ijtimoiy-estetik mohiyatga ega so‘z san’ati hisoblanadi. U hamma zamonlarda ham o‘z ijodkori bo‘lgan xalqning orzu-armonlarini ifodalab keldi, qolaversa, xalqning o‘z-o‘zinigina emas, balki bolalarning ham ma’naviy-axloqiy jihatdan shakllanishlarida muhim tarbiyaviy vosita vazifasini bajarmoqda. Bolalar xalq ijodiyotidan ota-bobolarining hayot tajribasini, mehnat va kurash ilmini o‘rganib kelayotirlar. Ular xalq qo‘shiqlaridan, doston-u ertaklaridan, afsona-yu rivoyatlaridan sevish-sevilish, samimiyat, insoniylik, sabr-u qanoat, mehnatda fidoiylik, eng muhimi, otalari yashab obod etgan Vatan tuyg‘ularini idrok etish asnosida yurt erki va ozodligi uchun kurashgan buyuk ajdodlari To‘maris, Shiroq, Spitamen, Muqanna, Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, Mahmud Torobiy va Amir Temurlarning jasoratlaridan saboq olmoqdalar, yashash va yaratish romantikasidan surur tuymoqdalar. Binobarin, xalq ijodiyoti qadim zamonlardan hozirgacha bolalar uchun ham ezgulikni qadrlash va yovuzlikdan nafratlanish sabog‘i bo‘lib, avloddan avlodga o‘tgani sayin muttasil to‘lishib, mukammalashib, og‘izdan-og‘izga ko‘chgani sayin tobora sayqallanib, xalq milliy ruhini teranroq aks ettirgan holda asrlar davomida avlodlar ma’naviy-axloqiy vorisligini ta’minlab keldi, jamoa ijodi namunasi sifatida xalq zakovatini, iste’dodini va til boyligini namoyish etdi, xalq uchun o‘zligini anglash, o‘z tarixini sevish vositasiga aylanib Ilmiybaza.uz MAVZUGA DOIR TAYANCH TUSHUNCHALAR: aytim-olqish, erkalama, alla, taqvim, maishiy, etnopedagogik, poetika, tizim, ovutmachoq, qiziqmachoq, qaytarmachoq, etnografik, deklomatsiya, monoton, repertuar, kumulyativ, animistik, totemistik, yalinchoq, hukmlagich, cheklashmachoq, verbal, qiqillama, tegishmachoq, uzv, dialog, monolog, guldur-gup, chandish, arsenal, alliteratsiya, ritm, tabu, maqol,masal, mashoyix, oqin, hukm, paremik, paremiografiya, paremiologiya, sintaktik, saj’, fetishstik, gallyutsinatsiya, inonch, versiya, mif, afsona, rivoyat, uydirma, tugun, sajiya, motiv, sayyor, allegoriya, antropomorfizm, folklorizm, stilizatsiya, tabdil. Bolalar folklori tabiati. Xalq og‘zaki badiiy ijodiyoti xilma-xil adabiy tur va janrlarda namoyon bo‘lgan hodisa sifatida kishilik jamiyati tarixida ko‘p vazifali ijtimoiy-estetik mohiyatga ega so‘z san’ati hisoblanadi. U hamma zamonlarda ham o‘z ijodkori bo‘lgan xalqning orzu-armonlarini ifodalab keldi, qolaversa, xalqning o‘z-o‘zinigina emas, balki bolalarning ham ma’naviy-axloqiy jihatdan shakllanishlarida muhim tarbiyaviy vosita vazifasini bajarmoqda. Bolalar xalq ijodiyotidan ota-bobolarining hayot tajribasini, mehnat va kurash ilmini o‘rganib kelayotirlar. Ular xalq qo‘shiqlaridan, doston-u ertaklaridan, afsona-yu rivoyatlaridan sevish-sevilish, samimiyat, insoniylik, sabr-u qanoat, mehnatda fidoiylik, eng muhimi, otalari yashab obod etgan Vatan tuyg‘ularini idrok etish asnosida yurt erki va ozodligi uchun kurashgan buyuk ajdodlari To‘maris, Shiroq, Spitamen, Muqanna, Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, Mahmud Torobiy va Amir Temurlarning jasoratlaridan saboq olmoqdalar, yashash va yaratish romantikasidan surur tuymoqdalar. Binobarin, xalq ijodiyoti qadim zamonlardan hozirgacha bolalar uchun ham ezgulikni qadrlash va yovuzlikdan nafratlanish sabog‘i bo‘lib, avloddan avlodga o‘tgani sayin muttasil to‘lishib, mukammalashib, og‘izdan-og‘izga ko‘chgani sayin tobora sayqallanib, xalq milliy ruhini teranroq aks ettirgan holda asrlar davomida avlodlar ma’naviy-axloqiy vorisligini ta’minlab keldi, jamoa ijodi namunasi sifatida xalq zakovatini, iste’dodini va til boyligini namoyish etdi, xalq uchun o‘zligini anglash, o‘z tarixini sevish vositasiga aylanib
Ilmiybaza.uz qoldi, eng muhimi, yozma adabiyotning bunyodga kelishida genetik asos vazifasini bajardi. Bu silsilada bolalarning o‘z folklori ham muayyan rol o‘ynadi. Binobarin, bolalar folklori – kichkintoylar olami bilan kattalar dunyosining o‘zaro uyg‘unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan o‘yinlar, qo‘shiqlar va musiqiy poetik janrlarning yaxlit bir tizimiga aylangan xalq og‘zaki ijodiyotining o‘ziga xos tarmog‘idir. Shunga qaramay, o‘zbek bolalar folklori namunalarini to‘plash, nashr etish va ilmiy- estetik qimmatini o‘rganishga uzoq zamonlar e’tibor berilmay kelindi. XX asrning dastlabki choragi oxirlarida bu ishga kirishilgan bo‘lsa-da, u uzluksiz jarayonga aylanmadi. Elbek to‘plab, tartib berib 1937-yilda chop ettirgan “Bolalar qo‘shig‘i” to‘plamidan O.Safarov tartib bergan “O‘zbek xalq ijodi” seriyasida 1984-yilda bosilib chiqqan “Boychechak” to‘plamigacha kechgan salkam yarim asrlik uzilish ana shu fikr dalili bo‘la oladi. O‘zbek bolalar folklorini o‘rganish 60-yillardan e’tiboran izchillasha bordi. Z.Husainovaning “O‘zbek topishmoqlari” (1966), G‘.Jahongirovning “O‘zbek bolalar folklori” (1975), shuningdek, O.Safarovning “Bolalarni erkalovchi o‘zbek xalq qo‘shiqlari” (1983), “O‘zbek bolalar poetik folklori” (1985), “Alla-yo alla” (1999), “Chittigul” (2004), “O`zbek xalq bolalar o‘yinlari”(2012) Sh.Galiyevning “O‘zbek bolalar o‘yin folklori” (1998) singari tadqiqotlar tufayli bu izlanishlarning samaralari ko‘zga tashlanadigan bo‘ldi. Shuni ham aytish kerakki, folklorshunoslar orasida mavsum va marosim qo‘shiqlariga munosabatda ularning ijodkori har qachon kattalar bo‘lganini e’tirof etish bilan bolalarning bu sohadagi qo‘shiqchiligini yo cheklash, yo tamoman inkor etish hollari ham mavjud. To‘g‘ri, marosimlarni kattalar uyushtirganlar. Ularning o‘tkazilish tartiblarini ham, rasm-rusumlari va qo‘shiqlarini ham kattalar ijod etganlari rost. Lekin unutmaslik lozimki, shu marosimlarning birortasi ham bolalar ishtirokisiz o‘tmagan; hech bo‘lmaganda, bolalar tomoshabin sifatida unga qatnashganlar va kattalar bajargan ishlarni ko‘rgach, o‘sha marosimni keyinroq o‘yinda muqallid qilib o‘zlari bajarganlar, shu muqallidlariga yarasha qo‘shiqlarni to‘qiganlari ham ayni haqiqat. Binobarin, bolalarning ham o‘z marosim va mavsum qo‘shiqlari yuzaga kela boshlagan. Bu jarayon davr o‘tishi, turmush sharoitining o‘zgarishi, yangicha Ilmiybaza.uz qoldi, eng muhimi, yozma adabiyotning bunyodga kelishida genetik asos vazifasini bajardi. Bu silsilada bolalarning o‘z folklori ham muayyan rol o‘ynadi. Binobarin, bolalar folklori – kichkintoylar olami bilan kattalar dunyosining o‘zaro uyg‘unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan o‘yinlar, qo‘shiqlar va musiqiy poetik janrlarning yaxlit bir tizimiga aylangan xalq og‘zaki ijodiyotining o‘ziga xos tarmog‘idir. Shunga qaramay, o‘zbek bolalar folklori namunalarini to‘plash, nashr etish va ilmiy- estetik qimmatini o‘rganishga uzoq zamonlar e’tibor berilmay kelindi. XX asrning dastlabki choragi oxirlarida bu ishga kirishilgan bo‘lsa-da, u uzluksiz jarayonga aylanmadi. Elbek to‘plab, tartib berib 1937-yilda chop ettirgan “Bolalar qo‘shig‘i” to‘plamidan O.Safarov tartib bergan “O‘zbek xalq ijodi” seriyasida 1984-yilda bosilib chiqqan “Boychechak” to‘plamigacha kechgan salkam yarim asrlik uzilish ana shu fikr dalili bo‘la oladi. O‘zbek bolalar folklorini o‘rganish 60-yillardan e’tiboran izchillasha bordi. Z.Husainovaning “O‘zbek topishmoqlari” (1966), G‘.Jahongirovning “O‘zbek bolalar folklori” (1975), shuningdek, O.Safarovning “Bolalarni erkalovchi o‘zbek xalq qo‘shiqlari” (1983), “O‘zbek bolalar poetik folklori” (1985), “Alla-yo alla” (1999), “Chittigul” (2004), “O`zbek xalq bolalar o‘yinlari”(2012) Sh.Galiyevning “O‘zbek bolalar o‘yin folklori” (1998) singari tadqiqotlar tufayli bu izlanishlarning samaralari ko‘zga tashlanadigan bo‘ldi. Shuni ham aytish kerakki, folklorshunoslar orasida mavsum va marosim qo‘shiqlariga munosabatda ularning ijodkori har qachon kattalar bo‘lganini e’tirof etish bilan bolalarning bu sohadagi qo‘shiqchiligini yo cheklash, yo tamoman inkor etish hollari ham mavjud. To‘g‘ri, marosimlarni kattalar uyushtirganlar. Ularning o‘tkazilish tartiblarini ham, rasm-rusumlari va qo‘shiqlarini ham kattalar ijod etganlari rost. Lekin unutmaslik lozimki, shu marosimlarning birortasi ham bolalar ishtirokisiz o‘tmagan; hech bo‘lmaganda, bolalar tomoshabin sifatida unga qatnashganlar va kattalar bajargan ishlarni ko‘rgach, o‘sha marosimni keyinroq o‘yinda muqallid qilib o‘zlari bajarganlar, shu muqallidlariga yarasha qo‘shiqlarni to‘qiganlari ham ayni haqiqat. Binobarin, bolalarning ham o‘z marosim va mavsum qo‘shiqlari yuzaga kela boshlagan. Bu jarayon davr o‘tishi, turmush sharoitining o‘zgarishi, yangicha
Ilmiybaza.uz ijtimoiy munosabatlarning tug‘ila borishitufayli u yoki bu marosimning tamoman yo‘qolishi, yo shunchaki kattalar o‘rtasida nufuzini yo‘qotishi natijasida o‘sha marosim bolalar o‘yini yoki ijrochiligida yashash shakliga o‘tishi bilan yanada chuqurlasha borgan. Bunday holatni “Boychechak”, “Chittigul”, “Binafsha”, “Oppoqijon” kabi mavsum qo‘shiqlari misolida yaqqolroq ko‘rish mumkin. O‘zbek bolalar folklori namunalari tabiatidan kelib chiqib, genetik asoslariga ko‘ra uni uch qismdan tarkib topgan hodisa sifatida kuzatish mumkin: I. Kattalar hamisha o‘z farzandlarini o‘ylab yashaganlar – mehnat va ijod bilan shug‘ullangan. Bu jarayon ularda bola va uning taqdiri to‘g‘risida qayg‘urish majburiyatining tobora chuqurlashuvi tarzida kechib, talay qo‘shiqlarning to‘qilishiga sabab bo‘lgan. Ayniqsa, chaqaloqni parvarish etish mas’uliyati behad katta bo‘lgan. Onalar ana shu murakkab mas’uliyatni zimmalariga olganlar: o‘tkir zakovat, tadbirkorlik, beqiyos insoniy mehribonlik evaziga o‘zlari goho tushunib, goho tushunmay, “bolalarni tarbiyalab o‘stirish bilan mamlakatning kelajak tarixini, demakki, dunyo tarixini ham tarbiyalab yetishtirganlar. Bu yo‘lda qo‘shiq ularga madadkor bo‘lgan: bolalarini qo‘shiq bilan uxlatganlar, yig‘lasa, kuylab ovutganlar, erkalatganlar, hatto qo‘shiq bilan chaqaloqqa daxldor marosim rasm-rusumlarni bajarganlar. Shu zaylda allalar, aytim-olqishlar, ovutmachoqlar, erkalamalar, qiziqmachoqlar va qaytarmachoqlar yuzaga kelgan. Ularda erkalash leytmotiv bo‘lgan. Shu sababli xalq og‘zaki poeziyasining ana shu namunalarini erkalash poeziyasi tarzida umumlashtirish va xarakterlash asoslidir. Erkalash poeziyasi namunalari ijro maqsadi, o‘rni va bola yoshiga munosabatiga ko‘ra ikki guruhga ajraladi. Birinchi guruhga mansub qo‘shiqlar bolaning beshikdaligi davri bilan chambarchas bog‘liq, shu vajdan ularni beshik qo‘shiqlari deyishadi. Allalar va etnografik mazmundagi aytim-olqishlar ana shunday xarakterga ega. Beshik qo‘shiqlari chaqaloq uch yoshni to‘ldirgunigacha aytilsa, ikkinchi guruhga mansub qo‘shiqlar bola tug‘ilganidan to 6-7 yoshga to‘lgunigachaijro etilsa-da, aslida ular beshik bilan bog‘lanmagan onalik mehri tarovatidan bitilgan badihalardir. Ilmiybaza.uz ijtimoiy munosabatlarning tug‘ila borishitufayli u yoki bu marosimning tamoman yo‘qolishi, yo shunchaki kattalar o‘rtasida nufuzini yo‘qotishi natijasida o‘sha marosim bolalar o‘yini yoki ijrochiligida yashash shakliga o‘tishi bilan yanada chuqurlasha borgan. Bunday holatni “Boychechak”, “Chittigul”, “Binafsha”, “Oppoqijon” kabi mavsum qo‘shiqlari misolida yaqqolroq ko‘rish mumkin. O‘zbek bolalar folklori namunalari tabiatidan kelib chiqib, genetik asoslariga ko‘ra uni uch qismdan tarkib topgan hodisa sifatida kuzatish mumkin: I. Kattalar hamisha o‘z farzandlarini o‘ylab yashaganlar – mehnat va ijod bilan shug‘ullangan. Bu jarayon ularda bola va uning taqdiri to‘g‘risida qayg‘urish majburiyatining tobora chuqurlashuvi tarzida kechib, talay qo‘shiqlarning to‘qilishiga sabab bo‘lgan. Ayniqsa, chaqaloqni parvarish etish mas’uliyati behad katta bo‘lgan. Onalar ana shu murakkab mas’uliyatni zimmalariga olganlar: o‘tkir zakovat, tadbirkorlik, beqiyos insoniy mehribonlik evaziga o‘zlari goho tushunib, goho tushunmay, “bolalarni tarbiyalab o‘stirish bilan mamlakatning kelajak tarixini, demakki, dunyo tarixini ham tarbiyalab yetishtirganlar. Bu yo‘lda qo‘shiq ularga madadkor bo‘lgan: bolalarini qo‘shiq bilan uxlatganlar, yig‘lasa, kuylab ovutganlar, erkalatganlar, hatto qo‘shiq bilan chaqaloqqa daxldor marosim rasm-rusumlarni bajarganlar. Shu zaylda allalar, aytim-olqishlar, ovutmachoqlar, erkalamalar, qiziqmachoqlar va qaytarmachoqlar yuzaga kelgan. Ularda erkalash leytmotiv bo‘lgan. Shu sababli xalq og‘zaki poeziyasining ana shu namunalarini erkalash poeziyasi tarzida umumlashtirish va xarakterlash asoslidir. Erkalash poeziyasi namunalari ijro maqsadi, o‘rni va bola yoshiga munosabatiga ko‘ra ikki guruhga ajraladi. Birinchi guruhga mansub qo‘shiqlar bolaning beshikdaligi davri bilan chambarchas bog‘liq, shu vajdan ularni beshik qo‘shiqlari deyishadi. Allalar va etnografik mazmundagi aytim-olqishlar ana shunday xarakterga ega. Beshik qo‘shiqlari chaqaloq uch yoshni to‘ldirgunigacha aytilsa, ikkinchi guruhga mansub qo‘shiqlar bola tug‘ilganidan to 6-7 yoshga to‘lgunigachaijro etilsa-da, aslida ular beshik bilan bog‘lanmagan onalik mehri tarovatidan bitilgan badihalardir.
Ilmiybaza.uz Bular suyish qo‘shiqlari bo‘lib, erkalamalar, ovutmachoqlar, qiziqmachoqlar va qaytarmachoqlardan tarkib topgan. II.Kattalar bolalarning tabiatga munosabatini shakllantirishda ham faol ishtirok etadilar. Buning natijasida bolalar taqvimi va uni ifoda etuvchi marosim qo‘shiqlari yuzaga kelgan.Bahor, yoz, kuz, qish mavsumlari bilan bog‘liq bunday qo‘shiqlarning bir qismi ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot taqozosiga ko‘ra kattalar repertuaridagi mavqeini yo‘qota borib, yo tamoman so‘nib ketgan, yo transformatsiyaga uchrab bolalar repertuariga ko‘chib o‘tib saqlanib qolgan. “Boychechak”, “Chittigul”, “Yo ramazon” qo`shiqlari va hayitliklar shular jumlasidan hisoblanadi. Qolaversa, ibtidoiy ajdodlarimizning animistik va totemistik e’tiqodlari asosida shakllanib, endilikda o‘sha mohiyatini yo‘qotgan yalinchoq va hukmlagich janrlari bolalar repertuarida hamon faol yashamoqda. III. Bolalarning o‘z ijodkorligi va ijrochiligi hosilalari bo‘lgan qo‘shiqlar va o‘yinlar – o‘zbek bolalar folklorining asosini tashkil etadi. Bolalar folklorining janriy tasnifi. So‘z va harakatning nisbatiga ko‘ra bularni ikki katta guruhga bo‘lish mumkin: 1.Bolalarning maishiy qo‘shiqlari. 2. Bolalarning o‘yin folklori. AYTIM-OLQISHLAR erkalovchi motivdagi rasm-rusum qo‘shiqlari bo‘lib, asosan, bolalarning beshik davriga oid turli-tuman marosimlarda ijro etiladi: chaqaloq besh va to‘qqiz kunga to‘lganda, ilk bor cho‘miltirilganda, beshikka ilk bor va har gal bog‘langanda, yana qayta ochib olinganda, ilk bor tish yoriganida, birinchi marta mustaqil o‘tirganida, ilk bor oyog‘ida tikka turganida, birinchi marta odimlaganida, “toy-toy”laganida, har gal yangi kiyim kiygizganda, ilk bor ovqat yeganida, qizaloq sochini ilk bor yuvganda-taraganda, o‘g‘il bola sochi ilk bor olinganda, chaqaloq tirnog‘i ilk bor qirqilganda, bolalar sha’niga har gal isiriq tutatilganda, xullas, urfiyatga aylangan va e’tiqod bilan amal qilinadigan shu xildagi rasm-rusumlarning har biri mazmuniga yarasha aytim-olqishlar mavjud. Aytaylik, chaqaloq 7-9 oyligida ilk bor qadam tashlab mustaqil yurishga intila boshlaydi. Ilmiybaza.uz Bular suyish qo‘shiqlari bo‘lib, erkalamalar, ovutmachoqlar, qiziqmachoqlar va qaytarmachoqlardan tarkib topgan. II.Kattalar bolalarning tabiatga munosabatini shakllantirishda ham faol ishtirok etadilar. Buning natijasida bolalar taqvimi va uni ifoda etuvchi marosim qo‘shiqlari yuzaga kelgan.Bahor, yoz, kuz, qish mavsumlari bilan bog‘liq bunday qo‘shiqlarning bir qismi ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot taqozosiga ko‘ra kattalar repertuaridagi mavqeini yo‘qota borib, yo tamoman so‘nib ketgan, yo transformatsiyaga uchrab bolalar repertuariga ko‘chib o‘tib saqlanib qolgan. “Boychechak”, “Chittigul”, “Yo ramazon” qo`shiqlari va hayitliklar shular jumlasidan hisoblanadi. Qolaversa, ibtidoiy ajdodlarimizning animistik va totemistik e’tiqodlari asosida shakllanib, endilikda o‘sha mohiyatini yo‘qotgan yalinchoq va hukmlagich janrlari bolalar repertuarida hamon faol yashamoqda. III. Bolalarning o‘z ijodkorligi va ijrochiligi hosilalari bo‘lgan qo‘shiqlar va o‘yinlar – o‘zbek bolalar folklorining asosini tashkil etadi. Bolalar folklorining janriy tasnifi. So‘z va harakatning nisbatiga ko‘ra bularni ikki katta guruhga bo‘lish mumkin: 1.Bolalarning maishiy qo‘shiqlari. 2. Bolalarning o‘yin folklori. AYTIM-OLQISHLAR erkalovchi motivdagi rasm-rusum qo‘shiqlari bo‘lib, asosan, bolalarning beshik davriga oid turli-tuman marosimlarda ijro etiladi: chaqaloq besh va to‘qqiz kunga to‘lganda, ilk bor cho‘miltirilganda, beshikka ilk bor va har gal bog‘langanda, yana qayta ochib olinganda, ilk bor tish yoriganida, birinchi marta mustaqil o‘tirganida, ilk bor oyog‘ida tikka turganida, birinchi marta odimlaganida, “toy-toy”laganida, har gal yangi kiyim kiygizganda, ilk bor ovqat yeganida, qizaloq sochini ilk bor yuvganda-taraganda, o‘g‘il bola sochi ilk bor olinganda, chaqaloq tirnog‘i ilk bor qirqilganda, bolalar sha’niga har gal isiriq tutatilganda, xullas, urfiyatga aylangan va e’tiqod bilan amal qilinadigan shu xildagi rasm-rusumlarning har biri mazmuniga yarasha aytim-olqishlar mavjud. Aytaylik, chaqaloq 7-9 oyligida ilk bor qadam tashlab mustaqil yurishga intila boshlaydi.
Ilmiybaza.uz Shunda uning qadami qutlug‘ va ravon bo‘lishi uchun oyog‘i chigilini echish rusumini bajarish an’anaga aylangan. Dastavval, bolakayning oyoqlariga ipak chilvir solib tushovlaganlar, so‘ngra u yuraboshlaganda boshidabir juft kulcha ushatila turib, orqa tarafidan bola oyog‘idagi chilvirni qaychilab kesa turib: Adoq- adoq yurisin, Tikan shunga kirmasin. Ko‘zi qattiq bandalar, Ko‘zi shunga tegmasin,- deya alqaganlar. Ehtiyot chorasi sifatida darhol is chiqarilib, isiriq tutatilgan. Kulchalar marosim ishtirokchilariga taqsimlab berilgan. Odatda bu marosim haftaning xosiyatli kunlari sanalgan chorshanba, yo juma kunlarida nishonlangan. Bunday marosimlarning ma’lum qismi ijtimoiy taraqqiyot tufayli endilikda so‘nishga yuz tutgan bo‘lsa-da, ma’lum qismi xalq an’analarining poetik uzvi sifatida hamon yashamoqda. Aytaylik, bolalarning yangi kiyim kiyishiga oid aytim- olqishlar yangi ijtimoiy munosabatlar ta’sirida transformatsiyaga uchrab, tug‘ilgan kunni nishonlash jarayonida bolaga yangi kiyim kiydirish qutloviga aylangan: San bir yillik, Man ming yillik. Kiya-kiya to‘zdiraylik, Dugonalarimdan o‘zdiraylik. Bu xildagi aytim-olqishlarning ijrosidagi o‘ziga xoslik shundaki, ularni avval bolaga kiyim kiydiruvchining o‘zi aytadi, so‘ngra kiyim kiyayotgan boladan uni takrorlash talab qilinadi. Bola shu talabni ado etadi, xolos. Aytim-olqishlar xalqimizda bolaparvarlik tuyg‘usining e’tiqod darajasiga ko‘tarilganligini ko‘rsatuvchi marosimiy qo‘shiqlardir. ERKALAMA VA OVUTMACHOQlar ham suyish qo‘shiqlarining bir-biridan farq qiluvchi mustaqil janrlari sanaladi. Ovutmachoqlar kichkintoylar g‘ashlanganda, chinqirib yig‘laganda, ehtiyojga aylanish oqibatida yuzaga kelsa, erkalamalar uchun esa, kayfiyatning ko‘tarinkiligi muhimdir. Erkalamalar mehr xuruji jarayonida Ilmiybaza.uz Shunda uning qadami qutlug‘ va ravon bo‘lishi uchun oyog‘i chigilini echish rusumini bajarish an’anaga aylangan. Dastavval, bolakayning oyoqlariga ipak chilvir solib tushovlaganlar, so‘ngra u yuraboshlaganda boshidabir juft kulcha ushatila turib, orqa tarafidan bola oyog‘idagi chilvirni qaychilab kesa turib: Adoq- adoq yurisin, Tikan shunga kirmasin. Ko‘zi qattiq bandalar, Ko‘zi shunga tegmasin,- deya alqaganlar. Ehtiyot chorasi sifatida darhol is chiqarilib, isiriq tutatilgan. Kulchalar marosim ishtirokchilariga taqsimlab berilgan. Odatda bu marosim haftaning xosiyatli kunlari sanalgan chorshanba, yo juma kunlarida nishonlangan. Bunday marosimlarning ma’lum qismi ijtimoiy taraqqiyot tufayli endilikda so‘nishga yuz tutgan bo‘lsa-da, ma’lum qismi xalq an’analarining poetik uzvi sifatida hamon yashamoqda. Aytaylik, bolalarning yangi kiyim kiyishiga oid aytim- olqishlar yangi ijtimoiy munosabatlar ta’sirida transformatsiyaga uchrab, tug‘ilgan kunni nishonlash jarayonida bolaga yangi kiyim kiydirish qutloviga aylangan: San bir yillik, Man ming yillik. Kiya-kiya to‘zdiraylik, Dugonalarimdan o‘zdiraylik. Bu xildagi aytim-olqishlarning ijrosidagi o‘ziga xoslik shundaki, ularni avval bolaga kiyim kiydiruvchining o‘zi aytadi, so‘ngra kiyim kiyayotgan boladan uni takrorlash talab qilinadi. Bola shu talabni ado etadi, xolos. Aytim-olqishlar xalqimizda bolaparvarlik tuyg‘usining e’tiqod darajasiga ko‘tarilganligini ko‘rsatuvchi marosimiy qo‘shiqlardir. ERKALAMA VA OVUTMACHOQlar ham suyish qo‘shiqlarining bir-biridan farq qiluvchi mustaqil janrlari sanaladi. Ovutmachoqlar kichkintoylar g‘ashlanganda, chinqirib yig‘laganda, ehtiyojga aylanish oqibatida yuzaga kelsa, erkalamalar uchun esa, kayfiyatning ko‘tarinkiligi muhimdir. Erkalamalar mehr xuruji jarayonida
Ilmiybaza.uz yuzaga keluvchi badihalardir. Ovutmachoqlar vaziyat taqozosi tufayli ehtiyojga aylansa, erkalamalar kayfiyat taqozosi tufayli yuzaga chiqadi. ERKALAMALAR xalqning o‘z farzandlariga beqiyos mehr tovlanishlarini aks ettiradi: O, shugina, shuginagina, Munchagina tunchagina. Shunchagina-kunchagina. Yashnab turgan g‘unchagina. Mehr xuruji ona qalbini tug‘yonga keltirganidan u shu so‘zlar tizimi ritmida arzandasini ardoqlash, erkalash ohangini chuqur tuygan. Erkalamalarda “-gina”, “- ginagina” qo‘shimchalari faol, ularda kichraytirishdan ko‘ra erkalash ma’nosi bo‘rtibroq tovlanadi. Erkalamalarning “Ha, lo‘tti-lo‘tti”, “Ha, do‘rsa-do‘rsa”, “Ha, kishta-kishta-kishta”, “Kishtala-kishtal” singari taqlidiy va so‘qma so‘zlar tizimidan iborat an’anaviy qolipga aylangan satrlar bilan boshlanuvchi qator turkumlari borki, faqat 2-3 yashar bolalarga mo‘ljallangan. Buning sababi – shu yoshdagi bolalar vaznining yengilligi, ularni havolata-havolata ko‘tarib tushirish o‘ngg‘ayligidir. Erkalama ham xuddi shu harakat ravishiga mutanosib ohangda shovqin solingan holda aytiladi: Ha, do‘rsa-do‘rsa-do‘rsa. Bozorga otasi borsa, Go‘shtu birinch ketirsa, Onasi pazanda bo‘lsa. Bolasi xo‘randa bo‘lsa. Erkalamalarda kichkintoylar kelajagiga daxldor orzularni kuylash-yetakchi motivdir. Ular, asosan, yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarga aytilsa-da, aslida bolalarni faol erkalash jarayoni 11-13-yoshga to‘lganlaridagina va hatto undan keyin ham davom etishi mumkin. Biroq bu davrda erkalash poetik shaklda kechmay, maqtash, xatti-harakatni ma’qullash va minnatdorchilik izhoridan iborat obrazli iboralar (“Yasha!”, “Balli!”, “Ofarin!”, “Rahmat”, “Barakalla!”, “Baraka top!” va hokazo) Ilmiybaza.uz yuzaga keluvchi badihalardir. Ovutmachoqlar vaziyat taqozosi tufayli ehtiyojga aylansa, erkalamalar kayfiyat taqozosi tufayli yuzaga chiqadi. ERKALAMALAR xalqning o‘z farzandlariga beqiyos mehr tovlanishlarini aks ettiradi: O, shugina, shuginagina, Munchagina tunchagina. Shunchagina-kunchagina. Yashnab turgan g‘unchagina. Mehr xuruji ona qalbini tug‘yonga keltirganidan u shu so‘zlar tizimi ritmida arzandasini ardoqlash, erkalash ohangini chuqur tuygan. Erkalamalarda “-gina”, “- ginagina” qo‘shimchalari faol, ularda kichraytirishdan ko‘ra erkalash ma’nosi bo‘rtibroq tovlanadi. Erkalamalarning “Ha, lo‘tti-lo‘tti”, “Ha, do‘rsa-do‘rsa”, “Ha, kishta-kishta-kishta”, “Kishtala-kishtal” singari taqlidiy va so‘qma so‘zlar tizimidan iborat an’anaviy qolipga aylangan satrlar bilan boshlanuvchi qator turkumlari borki, faqat 2-3 yashar bolalarga mo‘ljallangan. Buning sababi – shu yoshdagi bolalar vaznining yengilligi, ularni havolata-havolata ko‘tarib tushirish o‘ngg‘ayligidir. Erkalama ham xuddi shu harakat ravishiga mutanosib ohangda shovqin solingan holda aytiladi: Ha, do‘rsa-do‘rsa-do‘rsa. Bozorga otasi borsa, Go‘shtu birinch ketirsa, Onasi pazanda bo‘lsa. Bolasi xo‘randa bo‘lsa. Erkalamalarda kichkintoylar kelajagiga daxldor orzularni kuylash-yetakchi motivdir. Ular, asosan, yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarga aytilsa-da, aslida bolalarni faol erkalash jarayoni 11-13-yoshga to‘lganlaridagina va hatto undan keyin ham davom etishi mumkin. Biroq bu davrda erkalash poetik shaklda kechmay, maqtash, xatti-harakatni ma’qullash va minnatdorchilik izhoridan iborat obrazli iboralar (“Yasha!”, “Balli!”, “Ofarin!”, “Rahmat”, “Barakalla!”, “Baraka top!” va hokazo)
Ilmiybaza.uz va olqishlar vositasida amalga oshadi. Erkalamalar bolalarda samimiylik tuyg‘usini tarbiyalaydi. OVUTMACHOQLAR esa bolani tinchlantirish ehtiyojini qondiruvchi badihalardir: Vo‘y-vo‘y, shuginani kim urdi? Vo‘y-vo‘y, shuginaga kim lab burdi? Yig‘lama, oppoqqinam, Boshimdagi qalpoqqinam! Ko‘rinayotirki, chaqaloqning yig‘isi onada uni tinchlantirish assotsiatsiyasini uyg‘otgan. Ona shu zaruriyatga ko‘ra so‘zga murojaat qilayotir. U so‘zbozlik qilayotgani yo‘q, balki so‘zni tashkil etgan tovushlar garmoniyasida tinchlantiruvchi ohangga urg‘u berib, orom beruvchi, ovutuvchi ma’noni anglatishga, his etishga va tuydirishga erishayotir. Bunda bolani bag‘riga bosib, beshik yo belanchakda tebrata turib, unga termulgan holda lablarni cho‘chchaytirib yoxud bolaning yupqagina lablarini qitiqlab, ovutuvchi ma’noning omuxtalashtirilishiga alohida ahamiyat berilishini ham unutmaslik darkor. Shundagina so‘zlarda ham, tovushlarda ham ohang, ma’no va harakatning o‘zaro muvofiqligi ovutmachoqning ritmik mehvariga aylana oladi. Buni his-hayajonni ifodalovchi so‘zlarning juftlashgan takrori bo‘rttirib ifodalagan: Ho‘-ba, ho‘-ba, nega yig‘laysan? Ho‘-ba, ho‘-ba, nega big‘laysan? Ho‘-ba, ho‘-ba, big‘-big‘lama Ho‘-ba, ho‘-ba, san yig‘lama. Ho‘-ba, ho‘-ba .. jo..o..on, jo..o..on, Sadqa senga shirin jo..o..on. “Ho‘-ba, ho‘-ba” taqlidiy so‘zidan tarkib topgan anafora mayin va cho‘zinchoq ohangda aytiladi. Tovushlar alliteratsiyasi asosida ohangdoshlik kasb etgan qofiyalar anaforadagi mayin va cho‘zinchoq ohangni to‘ldirib, izchil tarovatlanishini ta’minlagan. Natijada boladagi injiqlikni elita oladigan jozibali ovituvchi ohang yuzaga kelgan. Ilmiybaza.uz va olqishlar vositasida amalga oshadi. Erkalamalar bolalarda samimiylik tuyg‘usini tarbiyalaydi. OVUTMACHOQLAR esa bolani tinchlantirish ehtiyojini qondiruvchi badihalardir: Vo‘y-vo‘y, shuginani kim urdi? Vo‘y-vo‘y, shuginaga kim lab burdi? Yig‘lama, oppoqqinam, Boshimdagi qalpoqqinam! Ko‘rinayotirki, chaqaloqning yig‘isi onada uni tinchlantirish assotsiatsiyasini uyg‘otgan. Ona shu zaruriyatga ko‘ra so‘zga murojaat qilayotir. U so‘zbozlik qilayotgani yo‘q, balki so‘zni tashkil etgan tovushlar garmoniyasida tinchlantiruvchi ohangga urg‘u berib, orom beruvchi, ovutuvchi ma’noni anglatishga, his etishga va tuydirishga erishayotir. Bunda bolani bag‘riga bosib, beshik yo belanchakda tebrata turib, unga termulgan holda lablarni cho‘chchaytirib yoxud bolaning yupqagina lablarini qitiqlab, ovutuvchi ma’noning omuxtalashtirilishiga alohida ahamiyat berilishini ham unutmaslik darkor. Shundagina so‘zlarda ham, tovushlarda ham ohang, ma’no va harakatning o‘zaro muvofiqligi ovutmachoqning ritmik mehvariga aylana oladi. Buni his-hayajonni ifodalovchi so‘zlarning juftlashgan takrori bo‘rttirib ifodalagan: Ho‘-ba, ho‘-ba, nega yig‘laysan? Ho‘-ba, ho‘-ba, nega big‘laysan? Ho‘-ba, ho‘-ba, big‘-big‘lama Ho‘-ba, ho‘-ba, san yig‘lama. Ho‘-ba, ho‘-ba .. jo..o..on, jo..o..on, Sadqa senga shirin jo..o..on. “Ho‘-ba, ho‘-ba” taqlidiy so‘zidan tarkib topgan anafora mayin va cho‘zinchoq ohangda aytiladi. Tovushlar alliteratsiyasi asosida ohangdoshlik kasb etgan qofiyalar anaforadagi mayin va cho‘zinchoq ohangni to‘ldirib, izchil tarovatlanishini ta’minlagan. Natijada boladagi injiqlikni elita oladigan jozibali ovituvchi ohang yuzaga kelgan.
Ilmiybaza.uz QAYTARMACHOQLAR. Bolalar uchun, asosan, beshik davri tugagandan keyingi ma’naviy ehtiyoj taqozosiga ko‘ra yuzaga kelgan badihalar bo‘lib, she’riy namunasi ko‘pincha monolog, nasriy shakli dialog (savol-javob) negizida quriladi. Uning poetik nutqida bir voqeadan ikkinchisi o‘sib chiqadi, shu zaylda har ikkala tipdagi qaytarmachoqlarda ham bu xususiyat mushtarak fazilatga aylangan. Har ikkala holda ham qaytarmachoq sujetini tashkil etgan har bir voqea alohida epizod tusini oladi, biroq bu epizodlar umumiy bir motiv (g‘oya) atrofida izchil mantiqiylik asosida birlashgan bo‘ladi. Bunda har bir epizod bir savol shaklida, izohi ham o‘zida birin-ketin qaytarilaveriladi. Hodisaning qaytarmachoq deyilishi va alohida janr sifatida e’tirof etilishiga ham xuddi shu xususiyatlari asos bo‘lgan. Masalan, “Yumalandim yumoq topdim” satri bilan boshlanuvchi qaytarmachoqda lirik qahramon yumalab yumoq topadi (1), yumaloq ichidan taroq topadi (2), taroqni momoga beradi (3), momo unga churak (non) beradi (4), churakni cho‘ponga beradi (5), cho‘pon unga tayoq beradi (6), tayoqni daryoga tashlaydi (7), daryo unga ko‘pik beradi (8), ko‘pikni tutga surtadi (9), tut unga yaproq beradi (10), yaproqni molga beradi (11), mol unga sut beradi (12), sutni pishirib turganida qaydagi quyon uni to‘kib ketadi (13). Shuncha mehnati zoye ketadi. Ko‘rinayotirki, o‘n uchta epizod bir-biridan o‘sib chiqqan, o‘zaro uzviy mantiqiy ketma-ketlik hosil qilgan. Alohida- alohida voqealar qaytarilib, bir ipga marjondek tizilgan holda yaxlitlik kasb etgan. Shu tariqa, xususiylik o‘zaro uyusha turib umumiylikka aylana borgan. Bola uchun saboqlik xususiyati ham shunda: har bir voqea, yo hodisa o‘zicha mustaqil, biroq bir-biri bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Bolaga ana shu haqiqat uqtirilmoqda. “Kun, san nimadan kuchlisan?” qaytarmachog‘i dialog negizida qurilgan. Unda bolalarni qiziqtirgan “Dunyoda kim kuchli?” savoliga javob narsa va hodisalar bahsi asosida voqeadan voqeaning o‘sib chiqishi shaklida bola qiziqishi va idrokiga mos holda bayon qilingan: – Kun, san nimadan kuchlisan? – Man kuchli bo‘lsam, bulut bosarmidi? – Bulut, san nimadan kuchlisan? – Man kuchli bo‘lsam, yomg‘ir yog‘armidi? Ilmiybaza.uz QAYTARMACHOQLAR. Bolalar uchun, asosan, beshik davri tugagandan keyingi ma’naviy ehtiyoj taqozosiga ko‘ra yuzaga kelgan badihalar bo‘lib, she’riy namunasi ko‘pincha monolog, nasriy shakli dialog (savol-javob) negizida quriladi. Uning poetik nutqida bir voqeadan ikkinchisi o‘sib chiqadi, shu zaylda har ikkala tipdagi qaytarmachoqlarda ham bu xususiyat mushtarak fazilatga aylangan. Har ikkala holda ham qaytarmachoq sujetini tashkil etgan har bir voqea alohida epizod tusini oladi, biroq bu epizodlar umumiy bir motiv (g‘oya) atrofida izchil mantiqiylik asosida birlashgan bo‘ladi. Bunda har bir epizod bir savol shaklida, izohi ham o‘zida birin-ketin qaytarilaveriladi. Hodisaning qaytarmachoq deyilishi va alohida janr sifatida e’tirof etilishiga ham xuddi shu xususiyatlari asos bo‘lgan. Masalan, “Yumalandim yumoq topdim” satri bilan boshlanuvchi qaytarmachoqda lirik qahramon yumalab yumoq topadi (1), yumaloq ichidan taroq topadi (2), taroqni momoga beradi (3), momo unga churak (non) beradi (4), churakni cho‘ponga beradi (5), cho‘pon unga tayoq beradi (6), tayoqni daryoga tashlaydi (7), daryo unga ko‘pik beradi (8), ko‘pikni tutga surtadi (9), tut unga yaproq beradi (10), yaproqni molga beradi (11), mol unga sut beradi (12), sutni pishirib turganida qaydagi quyon uni to‘kib ketadi (13). Shuncha mehnati zoye ketadi. Ko‘rinayotirki, o‘n uchta epizod bir-biridan o‘sib chiqqan, o‘zaro uzviy mantiqiy ketma-ketlik hosil qilgan. Alohida- alohida voqealar qaytarilib, bir ipga marjondek tizilgan holda yaxlitlik kasb etgan. Shu tariqa, xususiylik o‘zaro uyusha turib umumiylikka aylana borgan. Bola uchun saboqlik xususiyati ham shunda: har bir voqea, yo hodisa o‘zicha mustaqil, biroq bir-biri bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Bolaga ana shu haqiqat uqtirilmoqda. “Kun, san nimadan kuchlisan?” qaytarmachog‘i dialog negizida qurilgan. Unda bolalarni qiziqtirgan “Dunyoda kim kuchli?” savoliga javob narsa va hodisalar bahsi asosida voqeadan voqeaning o‘sib chiqishi shaklida bola qiziqishi va idrokiga mos holda bayon qilingan: – Kun, san nimadan kuchlisan? – Man kuchli bo‘lsam, bulut bosarmidi? – Bulut, san nimadan kuchlisan? – Man kuchli bo‘lsam, yomg‘ir yog‘armidi?
Ilmiybaza.uz Ko‘rinayotirki, har bir savol o‘zidan keyingi voqeaga mantiqiy maydon hosil qilgan, shu maydonaro voqealar tizila boradi: yomg‘ir → yerni, yer → o‘tni, o‘t → qo‘zini, qo‘zi → bo‘rini, bo‘ri → echkini, echki → sichqonni, sichqon → qumursqa (chumoli)ni o‘zidan kuchli deb biladi va eng e’tiborlisi shundaki, ularning har biri o‘zlaridagi ojizlikni ham oshkora tan ola borishadi. Voqealar shu xilda mantiqiy zanjirsimon tizim tusini ola boradi. Antropomorfizm usuli kun, bulut, yomg‘ir, sichqon va qumursqa singari nabotot hamda hayvonot olamiga mansub jonzotlarni odamlar singari so‘zlash xususiyatiga ega bo‘lishlarini ta’minlagan, natijada qaytarmachoqdagi sujet dinamikasi ta’minlangan. HUKMLAGICHLAR ham qadimgi ajdodlarimizning totemistik e’tiqodlariga daxldor marosim qo‘shiqlarining ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot ta’sirida transformatsiyaga uchrab, bolalar repertuariga o‘tgan va bolalarcha mushohadakorlik zamirida qayta sayqallanib, yangi motivlar, yangi obrazlar hisobiga to‘lishgan badihalar silsilasidir. Totemistik e’tiqod qoldiqlari bolalarning hasharotlarga munosabati ifodalangan hukmlagichlarda ravshanroq ko‘rinadi. Chunonchi, bolalar orasida beshiktervatni ko‘rganda uning vositasida fol ochish an’anasi mavjud: Beshiktervat, beshiktervat, Salima xolam nima tug‘adi? Beshiktervat o‘ng oyog‘ini ko‘tarsa – o‘g‘il, chap oyog‘ini ko‘tarsa – qiz tug‘ilishiga yo‘yilgan. Ertapishar xalili uzum xol tashlaganda xonqizi, tillaqo‘ng‘iz hasharotlari ko‘payadi. Bolalar orasida xalilipazak yoki hasanak nomlari bilan ham yuritiladigan xonqizi sirtida nuqtasimon xolchalar borligidan unga xol deb murojaat qilishadi: Xol, xol, xol, Otang o‘ldi, Onang o‘ldi, Borib xabar Olmaysanmi? Ilmiybaza.uz Ko‘rinayotirki, har bir savol o‘zidan keyingi voqeaga mantiqiy maydon hosil qilgan, shu maydonaro voqealar tizila boradi: yomg‘ir → yerni, yer → o‘tni, o‘t → qo‘zini, qo‘zi → bo‘rini, bo‘ri → echkini, echki → sichqonni, sichqon → qumursqa (chumoli)ni o‘zidan kuchli deb biladi va eng e’tiborlisi shundaki, ularning har biri o‘zlaridagi ojizlikni ham oshkora tan ola borishadi. Voqealar shu xilda mantiqiy zanjirsimon tizim tusini ola boradi. Antropomorfizm usuli kun, bulut, yomg‘ir, sichqon va qumursqa singari nabotot hamda hayvonot olamiga mansub jonzotlarni odamlar singari so‘zlash xususiyatiga ega bo‘lishlarini ta’minlagan, natijada qaytarmachoqdagi sujet dinamikasi ta’minlangan. HUKMLAGICHLAR ham qadimgi ajdodlarimizning totemistik e’tiqodlariga daxldor marosim qo‘shiqlarining ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot ta’sirida transformatsiyaga uchrab, bolalar repertuariga o‘tgan va bolalarcha mushohadakorlik zamirida qayta sayqallanib, yangi motivlar, yangi obrazlar hisobiga to‘lishgan badihalar silsilasidir. Totemistik e’tiqod qoldiqlari bolalarning hasharotlarga munosabati ifodalangan hukmlagichlarda ravshanroq ko‘rinadi. Chunonchi, bolalar orasida beshiktervatni ko‘rganda uning vositasida fol ochish an’anasi mavjud: Beshiktervat, beshiktervat, Salima xolam nima tug‘adi? Beshiktervat o‘ng oyog‘ini ko‘tarsa – o‘g‘il, chap oyog‘ini ko‘tarsa – qiz tug‘ilishiga yo‘yilgan. Ertapishar xalili uzum xol tashlaganda xonqizi, tillaqo‘ng‘iz hasharotlari ko‘payadi. Bolalar orasida xalilipazak yoki hasanak nomlari bilan ham yuritiladigan xonqizi sirtida nuqtasimon xolchalar borligidan unga xol deb murojaat qilishadi: Xol, xol, xol, Otang o‘ldi, Onang o‘ldi, Borib xabar Olmaysanmi?
Ilmiybaza.uz Rivoyatga ko‘ra, xonqizi aslida podsho qizi bo‘lgan-u, qashshoq bir cho‘ponni sevgani uchun g‘azablangan otasi uni “Iloyo, qumursqaga aylan!”– deya qarg‘agan emish. Shu qarg‘ish tutib, u hasharotga aylanganmish. Xonqizi deyilishi shundan qolganmish. Tillaqo‘ng‘iz, kaltakesak, ilonga ham shu xildagi murojaat tarzida to‘qilgan hukmlagichlarda totemistik qarashlar saqlangan. Qarg‘a, musicha, to‘rg‘ay, bedana, qaldirg‘och, laylak va boshqa qushlarga oid hukmlagichlarning ma’lum qismida totemizm ta’siri bir qadar sezilsa-da, taqlidiy so‘zlar faolligida to‘qilgan aksar namunalarida bu ta’sir, asosan, so‘ngan. Taqlidiy so‘zlar hukmlagichlarda ma’lum poetik vazifani bajaradi: – Qurvaqajon, vaq-vaqa, Ko‘zing nega bundaqa? – Bugun o‘sma qo‘ymadim, Shuning uchun shundaqa. Taqlidiy so‘zlar yordamida yaratilgan bunday hukmlagichlarning ko‘pchiligi totemistik aqidalar ta’siridan xoli bo‘lib, bevosita bolalar dunyoqarashini, ularning voqelikka hayratomiz munosabatlarini, idrok va zavqlaridagi o‘zgachalikni aks ettiradi. MASXARALAMAlar esa satirik ruhdagi, aniqrog‘i, bolalarning voqelikka sinfiy- ijtimoiy nuqtayi nazardan tanqidiy munosabatlarini ifodalashi va ijro etilishi jihatidan tegishmachoqlardan farq qiluvchi badihalardir. Tegishmachoqlar ham, masxaralamalar ham shovqin solib aytilishlariga ko‘ra o‘zaro o‘xshasalar-da, birinchisi – bevosita obyektga qaratilgan bo‘lib, ko‘pchilik tomonidan ijro etilsa, ikkinchisi – ayni ijro jarayonida obyektga qaratilgan bo‘ladi. Masxaralamalar yakka holda – soloda aytilaveradi, goho deklomatsiya qilinishi ham mumkin. Masxaralamalarda bolalar sinfiy mavqelarini ayonroq ko‘ra boshlashlari tufayli sinfiy dunyoqarashlarining kurtak ota borishidan tug‘ilgan tanqidiy munosabatlarini ifodalash yetakchi tamoyildir. Dastlabki bosqich bo‘lganidan bu jarayon birmuncha jo‘n va soddaroq kechadi. Bolaning ijtimoiy hodisaga tanqidiy munosabatini ifodalaovchi sinfiy nazari oddiy tashqi belgilarni ajratib ta’kidlash shaklida zuhur topadi: Ilmiybaza.uz Rivoyatga ko‘ra, xonqizi aslida podsho qizi bo‘lgan-u, qashshoq bir cho‘ponni sevgani uchun g‘azablangan otasi uni “Iloyo, qumursqaga aylan!”– deya qarg‘agan emish. Shu qarg‘ish tutib, u hasharotga aylanganmish. Xonqizi deyilishi shundan qolganmish. Tillaqo‘ng‘iz, kaltakesak, ilonga ham shu xildagi murojaat tarzida to‘qilgan hukmlagichlarda totemistik qarashlar saqlangan. Qarg‘a, musicha, to‘rg‘ay, bedana, qaldirg‘och, laylak va boshqa qushlarga oid hukmlagichlarning ma’lum qismida totemizm ta’siri bir qadar sezilsa-da, taqlidiy so‘zlar faolligida to‘qilgan aksar namunalarida bu ta’sir, asosan, so‘ngan. Taqlidiy so‘zlar hukmlagichlarda ma’lum poetik vazifani bajaradi: – Qurvaqajon, vaq-vaqa, Ko‘zing nega bundaqa? – Bugun o‘sma qo‘ymadim, Shuning uchun shundaqa. Taqlidiy so‘zlar yordamida yaratilgan bunday hukmlagichlarning ko‘pchiligi totemistik aqidalar ta’siridan xoli bo‘lib, bevosita bolalar dunyoqarashini, ularning voqelikka hayratomiz munosabatlarini, idrok va zavqlaridagi o‘zgachalikni aks ettiradi. MASXARALAMAlar esa satirik ruhdagi, aniqrog‘i, bolalarning voqelikka sinfiy- ijtimoiy nuqtayi nazardan tanqidiy munosabatlarini ifodalashi va ijro etilishi jihatidan tegishmachoqlardan farq qiluvchi badihalardir. Tegishmachoqlar ham, masxaralamalar ham shovqin solib aytilishlariga ko‘ra o‘zaro o‘xshasalar-da, birinchisi – bevosita obyektga qaratilgan bo‘lib, ko‘pchilik tomonidan ijro etilsa, ikkinchisi – ayni ijro jarayonida obyektga qaratilgan bo‘ladi. Masxaralamalar yakka holda – soloda aytilaveradi, goho deklomatsiya qilinishi ham mumkin. Masxaralamalarda bolalar sinfiy mavqelarini ayonroq ko‘ra boshlashlari tufayli sinfiy dunyoqarashlarining kurtak ota borishidan tug‘ilgan tanqidiy munosabatlarini ifodalash yetakchi tamoyildir. Dastlabki bosqich bo‘lganidan bu jarayon birmuncha jo‘n va soddaroq kechadi. Bolaning ijtimoiy hodisaga tanqidiy munosabatini ifodalaovchi sinfiy nazari oddiy tashqi belgilarni ajratib ta’kidlash shaklida zuhur topadi:
Ilmiybaza.uz Yomg‘ir yog‘aloq, Echki sog‘aloq. Boylar bolasi – Qorni dumaloq. “Yomg‘ir yog‘ishi”– tabiatga xos hodisa, jamiyatga esa suv tekin sanaladi. “Boylar bolasi” mehnatkashlarni “echkiday sog‘ayotgan” otalari hisobidan “qorinlarini dumalatib” yashayotgani sarkastik parallelizmda fosh qilingan. Masxaralamalar hamma zamonlarda – o‘tmishda ham, bugun ham yaratilmoqda. Qaysi zamonda yaratilganidan qat’iy nazar, davrning tarixiy ruhiga muvofiq yovuzlar qiyofasini konkret an’anaviy ifodalarda fosh etadi. Bunda bolalar tasavvurining konkretliligi, yovuzlik yoki yovuzlarni badbashara qiyofada aniq ko‘rishni taqozo etishi obrazlar tasviridagi an’anaviylikka mone’lik qilmagan. Shu sababli bunday masxaralamalar poetik tavsifnomaga o‘xshaydi: Otam ketgan urushga, Dushmanni ko‘p qirishga. Boshi uzun, ko‘zi ko‘r Gitlerni o‘ldirishga. ALLA. “Alla” istilohining kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud. Kimdir uni arabcha “olloh” so‘zining fonetik o‘zgarishga uchragan shakli desa, kimdir o‘zbekcha “aldamoq” so‘zidan kelib chiqqan, shunga ko‘ra u bolani aldab-avrab uxlatish ma’nosiga ega deya izohlashga urinadi. Bu izohlarning soxtaligi va haqiqatni aks ettirmasligi o‘z-o‘zidan ayonlashib turibdi. L.Z.Budagov chig‘atoychada “allala” boshning orqasi, ya’ni “ensa”ni anglatishini qayd etgan. Chindan ham chalqanchasiga yotganda boshning orqasi yostiqda bosilib, shu holda uxlanadi. Chaqaloq beshikka, belanchakka faqat bosh orqasi – allalasi bilan chalqanchasiga cho‘zilib uxlaydi. Bolaga uyqu chaqirishda qo‘llanishi shu vazifasidan kelib chiqqan. Bunda “allala”shakli “alla, alla-yo, alla-yo alla” tarzidagi ko‘rinishlar bilan to‘lishib, uyquga chorlovchilik mohiyatini kasb etgan. Chaqaloq yoshini to‘ldira borishi jarayonida bu so‘zdagi tovushlarni idrok etishi tufayli uyqusi kelganda o‘zining ham “alla” so‘zi lug‘aviy jihatdan “bosh orqasi” Ilmiybaza.uz Yomg‘ir yog‘aloq, Echki sog‘aloq. Boylar bolasi – Qorni dumaloq. “Yomg‘ir yog‘ishi”– tabiatga xos hodisa, jamiyatga esa suv tekin sanaladi. “Boylar bolasi” mehnatkashlarni “echkiday sog‘ayotgan” otalari hisobidan “qorinlarini dumalatib” yashayotgani sarkastik parallelizmda fosh qilingan. Masxaralamalar hamma zamonlarda – o‘tmishda ham, bugun ham yaratilmoqda. Qaysi zamonda yaratilganidan qat’iy nazar, davrning tarixiy ruhiga muvofiq yovuzlar qiyofasini konkret an’anaviy ifodalarda fosh etadi. Bunda bolalar tasavvurining konkretliligi, yovuzlik yoki yovuzlarni badbashara qiyofada aniq ko‘rishni taqozo etishi obrazlar tasviridagi an’anaviylikka mone’lik qilmagan. Shu sababli bunday masxaralamalar poetik tavsifnomaga o‘xshaydi: Otam ketgan urushga, Dushmanni ko‘p qirishga. Boshi uzun, ko‘zi ko‘r Gitlerni o‘ldirishga. ALLA. “Alla” istilohining kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud. Kimdir uni arabcha “olloh” so‘zining fonetik o‘zgarishga uchragan shakli desa, kimdir o‘zbekcha “aldamoq” so‘zidan kelib chiqqan, shunga ko‘ra u bolani aldab-avrab uxlatish ma’nosiga ega deya izohlashga urinadi. Bu izohlarning soxtaligi va haqiqatni aks ettirmasligi o‘z-o‘zidan ayonlashib turibdi. L.Z.Budagov chig‘atoychada “allala” boshning orqasi, ya’ni “ensa”ni anglatishini qayd etgan. Chindan ham chalqanchasiga yotganda boshning orqasi yostiqda bosilib, shu holda uxlanadi. Chaqaloq beshikka, belanchakka faqat bosh orqasi – allalasi bilan chalqanchasiga cho‘zilib uxlaydi. Bolaga uyqu chaqirishda qo‘llanishi shu vazifasidan kelib chiqqan. Bunda “allala”shakli “alla, alla-yo, alla-yo alla” tarzidagi ko‘rinishlar bilan to‘lishib, uyquga chorlovchilik mohiyatini kasb etgan. Chaqaloq yoshini to‘ldira borishi jarayonida bu so‘zdagi tovushlarni idrok etishi tufayli uyqusi kelganda o‘zining ham “alla” so‘zi lug‘aviy jihatdan “bosh orqasi”
Ilmiybaza.uz va “uxlamoq” ma’nolarini anglatsa, istilohiy ma’nosiga ko‘ra uyqu chaqirmoq, uxlatmoq asosiy vazifasiga aylangan silsilaviy qo‘shiq turini anglatadi. Abu Ali ibn Sino allaning shu xususiyatini ming yil ilgariyoq payqab, shunday e’tirof etgan: “... bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun unga ikki narsani qo‘llamoq kerak: Biri, bolani sekin-asta tebratish, ikkinchisi, uni uxlatish uchun aytish odat bo‘lib qolgan musiqa va allalashdir. Shu ikkisini qabul qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan badantarbiyaga va ruhi bilan musiqaga bo‘lgan iste’dodi hosil qilinadi”. Bu mulohazadan to‘rt narsa ayonlashadi: birinchisi, allaning bundan ming yil ilgari – Ibn Sino zamonida ham mavjudligi bo‘lib, janrning genetik asosiga nazar solish imkonini beradi. Ikkinchisi, allaning ijrosi – sekin-asta tebratishga omixta holda kechishi, uchinchisi esa, bolani uxlatishgagina xizmat qilishi va nihoyat to‘rtinchisi, bolaning ham jismoniy, ham ma’naviy chiniqishida muhim ahamiyat kasb etishi to‘g‘ri ilg‘angan. Alla, odatda, bolaning emizikli davrida – to 3 yoshini to‘ldirgunigacha aytiladi. Bolalarning shu yoshi bilan bog‘lanishi qat’iy bo‘lib, beshik qo‘shig‘i sifatida tavsiflanishiga yo‘l ochgan. Allani ona suti bilan bog‘lab “sutda qorilgan va mehrga yo‘g‘rilgan qo‘shiq” tarzida muqaddaslashtirish sababi shunda Alla faqat kuylanadi. Uni shunchaki aytish, yo deklomatsiya qilish mumkin emas. Monoton ohang o‘zbek allalari uchun mushtarak xususiyatdir. Odatda, alla kuyi bilangina bolaga orom bag‘ishlaydi, uni elitadi. Bola uchun uning so‘zi emas, balki kuyi muhim. Chunki u hali so‘zni anglamaydi. Alladagi so‘zlar ona uchun muhim: ular ona qalbining nidolari. Allaning bir maromdagi tebranishga mos mayin ohangi bola ma’naviy ehtiyojining dastlabki qondirgichi sifatida xizmat eta boshlaydi. Zero, tadqiqot va kuzatishlarning tasdiqlashicha, chaqaloq tug‘ilgach, uchinchi kundan e’tiboran kuy va ovozni idrok eta boshlaydi. Birinchi oydaligidayoq musiqiy idrokni – ritm va ohangni idrok eta olishini namoyon qila boshlaydi. Binobarin, so‘z, ohang va harakat birligi, aniqrog‘i, shu uzvlarning o‘zaro mantiqiy aloqadorligi tufayli allalarning kompozitsion butunligi yuzaga keladi. Allalarda to‘rtlik band tuzilishi yetakchi bo‘lsa-da, uchlik, beshlik, oltilik, ettilik va sakkizlik tarzida bir butun tugallangan allalar ham, shuningdek, shu xildagi band Ilmiybaza.uz va “uxlamoq” ma’nolarini anglatsa, istilohiy ma’nosiga ko‘ra uyqu chaqirmoq, uxlatmoq asosiy vazifasiga aylangan silsilaviy qo‘shiq turini anglatadi. Abu Ali ibn Sino allaning shu xususiyatini ming yil ilgariyoq payqab, shunday e’tirof etgan: “... bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun unga ikki narsani qo‘llamoq kerak: Biri, bolani sekin-asta tebratish, ikkinchisi, uni uxlatish uchun aytish odat bo‘lib qolgan musiqa va allalashdir. Shu ikkisini qabul qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan badantarbiyaga va ruhi bilan musiqaga bo‘lgan iste’dodi hosil qilinadi”. Bu mulohazadan to‘rt narsa ayonlashadi: birinchisi, allaning bundan ming yil ilgari – Ibn Sino zamonida ham mavjudligi bo‘lib, janrning genetik asosiga nazar solish imkonini beradi. Ikkinchisi, allaning ijrosi – sekin-asta tebratishga omixta holda kechishi, uchinchisi esa, bolani uxlatishgagina xizmat qilishi va nihoyat to‘rtinchisi, bolaning ham jismoniy, ham ma’naviy chiniqishida muhim ahamiyat kasb etishi to‘g‘ri ilg‘angan. Alla, odatda, bolaning emizikli davrida – to 3 yoshini to‘ldirgunigacha aytiladi. Bolalarning shu yoshi bilan bog‘lanishi qat’iy bo‘lib, beshik qo‘shig‘i sifatida tavsiflanishiga yo‘l ochgan. Allani ona suti bilan bog‘lab “sutda qorilgan va mehrga yo‘g‘rilgan qo‘shiq” tarzida muqaddaslashtirish sababi shunda Alla faqat kuylanadi. Uni shunchaki aytish, yo deklomatsiya qilish mumkin emas. Monoton ohang o‘zbek allalari uchun mushtarak xususiyatdir. Odatda, alla kuyi bilangina bolaga orom bag‘ishlaydi, uni elitadi. Bola uchun uning so‘zi emas, balki kuyi muhim. Chunki u hali so‘zni anglamaydi. Alladagi so‘zlar ona uchun muhim: ular ona qalbining nidolari. Allaning bir maromdagi tebranishga mos mayin ohangi bola ma’naviy ehtiyojining dastlabki qondirgichi sifatida xizmat eta boshlaydi. Zero, tadqiqot va kuzatishlarning tasdiqlashicha, chaqaloq tug‘ilgach, uchinchi kundan e’tiboran kuy va ovozni idrok eta boshlaydi. Birinchi oydaligidayoq musiqiy idrokni – ritm va ohangni idrok eta olishini namoyon qila boshlaydi. Binobarin, so‘z, ohang va harakat birligi, aniqrog‘i, shu uzvlarning o‘zaro mantiqiy aloqadorligi tufayli allalarning kompozitsion butunligi yuzaga keladi. Allalarda to‘rtlik band tuzilishi yetakchi bo‘lsa-da, uchlik, beshlik, oltilik, ettilik va sakkizlik tarzida bir butun tugallangan allalar ham, shuningdek, shu xildagi band
Ilmiybaza.uz asosida to‘qilgan namunalar ham ancha. Jumladan, Qashqadaryo, Surxondaryo vohalaridagi allalarning aksariyati, asosan, to‘rtlik, beshlik va sakkizlik shaklida bo‘lsa, Buxoro, Samarqand, Xorazm, Toshkent va Farg‘ona vodiysida hajman bir necha to‘rtlik, yo beshlikdan iborat voqeaband, yo lirik allalar salmog‘i baland. Bunday strofik xilma-xillik onalarning alla kuylayotgan vaziyatdagi kayfiyatining natijasi bo‘lib, allada kuylanishi kutilgan g‘oyaviy niyatning salmog‘iga, ko‘tarinkiligiga, yo‘nalishiga bog‘liq. O‘zbek allalarida shunday bir ichki mantiq borki, u qaysidir bir ishorada harakat, ohang va mazmun birligini ta’minlab turadi. Onalar o‘zlari xush yoki noxushliklaridan qat’iy nazar farzandlariga hamisha mehribonlik bilan kuylaydilar: farzandlarini erkalata turib uyqu chaqirganlarida eng nafis ranglarni tanlashga, shu ranglarni g‘oyat nazokat bilan ishlatishga e’tibor beradilar. Bolalari tabiatini toblantirishda doimo tiniqlik va quvnoqlikka aloqador tuyg‘ularni teran ifodalashga xizmat qiluvchi poetik obrazlarga, sifatlash va o‘xshatishlarga murojaat qiladilar, shu maqsadda qo‘zichoq, qo‘chqor, olqor, toychoq, saman, toyloq, bo‘taloq, kiyik(ohu), quralay, serka, bulbul, to‘ti, lochin, tog‘, shahm, chiroq, qizil gul obrazlarida farzandlari qiyofasi va taqdiriga xos fazilatlarni umumlashtirib e’zozlaydilar: Bulbul qushning bolasi, Alla, qo‘zim-o, alla. Daraxtda bo‘lar uyasi, Alla, bolam-o, alla. Daraxt boshini sel olsa, Alla, qo‘zim-o, alla. Shaydolar bo‘lar onasi, Alla, bolam-o, alla. O‘zbek allalarini kompozitsion tarkibiga ko‘ra ikki turga bo‘lish mumkin: 1.VOQEABAND (SUJETLI) ALLALAR. Buni allachilikning eng takomillashgan namunasi sanash mumkin. Bunday allalar yagona, yaxlit sujet (voqea)ga ega, barcha bandlardagi poetik muddao bir silsilada markazlashgan hayotiy voqealarningepizodlari uyg‘otgan kayfiyatlar tasviridan iborat bo‘ladi. Ularda Ilmiybaza.uz asosida to‘qilgan namunalar ham ancha. Jumladan, Qashqadaryo, Surxondaryo vohalaridagi allalarning aksariyati, asosan, to‘rtlik, beshlik va sakkizlik shaklida bo‘lsa, Buxoro, Samarqand, Xorazm, Toshkent va Farg‘ona vodiysida hajman bir necha to‘rtlik, yo beshlikdan iborat voqeaband, yo lirik allalar salmog‘i baland. Bunday strofik xilma-xillik onalarning alla kuylayotgan vaziyatdagi kayfiyatining natijasi bo‘lib, allada kuylanishi kutilgan g‘oyaviy niyatning salmog‘iga, ko‘tarinkiligiga, yo‘nalishiga bog‘liq. O‘zbek allalarida shunday bir ichki mantiq borki, u qaysidir bir ishorada harakat, ohang va mazmun birligini ta’minlab turadi. Onalar o‘zlari xush yoki noxushliklaridan qat’iy nazar farzandlariga hamisha mehribonlik bilan kuylaydilar: farzandlarini erkalata turib uyqu chaqirganlarida eng nafis ranglarni tanlashga, shu ranglarni g‘oyat nazokat bilan ishlatishga e’tibor beradilar. Bolalari tabiatini toblantirishda doimo tiniqlik va quvnoqlikka aloqador tuyg‘ularni teran ifodalashga xizmat qiluvchi poetik obrazlarga, sifatlash va o‘xshatishlarga murojaat qiladilar, shu maqsadda qo‘zichoq, qo‘chqor, olqor, toychoq, saman, toyloq, bo‘taloq, kiyik(ohu), quralay, serka, bulbul, to‘ti, lochin, tog‘, shahm, chiroq, qizil gul obrazlarida farzandlari qiyofasi va taqdiriga xos fazilatlarni umumlashtirib e’zozlaydilar: Bulbul qushning bolasi, Alla, qo‘zim-o, alla. Daraxtda bo‘lar uyasi, Alla, bolam-o, alla. Daraxt boshini sel olsa, Alla, qo‘zim-o, alla. Shaydolar bo‘lar onasi, Alla, bolam-o, alla. O‘zbek allalarini kompozitsion tarkibiga ko‘ra ikki turga bo‘lish mumkin: 1.VOQEABAND (SUJETLI) ALLALAR. Buni allachilikning eng takomillashgan namunasi sanash mumkin. Bunday allalar yagona, yaxlit sujet (voqea)ga ega, barcha bandlardagi poetik muddao bir silsilada markazlashgan hayotiy voqealarningepizodlari uyg‘otgan kayfiyatlar tasviridan iborat bo‘ladi. Ularda
Ilmiybaza.uz kompozitsiya puxta: ekspozitsiya, tugun, kulminatsiya va yechim singari uzvlar mavjud: Bulbul sayrar yozina, alla-yo alla, Qulluq qush ovozina, alla-yo alla. Manim bulbul shu o‘g‘lim, alla-yo alla, Quloq qo‘ysin ovozima, alla-yo alla. Bulbul kichkina qushdir, alla-yo alla, Sahar ovozi xushdir, alla-yo alla. Bermang bulbula ozor, alla-yo alla, Bulbul beozor qushdir, alla-yo alla. Bulbul sayrar chamanda, alla-yo alla, Shu bag‘ri keng vatanda, alla-yo alla. Uni aslo cho‘chitmang, alla-yo alla, Sayrasin shu chamanda, alla-yo alla. Bulbul uchar qo‘limdan, alla-yo alla, Har kim qo‘rqar o‘limdan, alla-yo alla. Shu bulbulim sayrasa, alla-yo alla, O‘lim qochar yo‘limdan, alla-yo alla. Allada ekspozitsiya – bulbulning yozda sayragan va maftunkorligining har qanday minnatdorlikka sazovorligi bo‘lsa, tugun – bulbul obrazidagi o‘g‘ilning kelajakdagi taqdiri, aniqrog‘i, kim bo‘lishi. Kulminatsiya esa shu bulbul – o‘g‘il taqdirining o‘limga ro‘para kelmasligi niyatidan tug‘ilgan tuyg‘ular qarama-qarshiligida ko‘rinadi. Nihoyat, shu o‘g‘il – bulbulning xushxon sayrab qolishi –o‘limni qochirishidan iborat taskin tugunning optimistik yechimi hisoblanadi. Voqeabandlik xususiyatini nafaqat lirik, balki yumoristik hamda yig‘i va yo‘qlov xarakteridagi allalarda, shuningdek, badihaviy allalarda ham kuzatish mumkin. 2. PAROKANDA ALLALAR ham o‘zbek onalari repertuarida serob bo‘lib, ayni zamonda nisbatan faol yaratilmoqda. Ularning muhim xususiyati – yaxlit va izchil sujet negizida qurilmaganligidir. Bunday allalarda har bir band o‘zicha mustaqil, tugal motiv, yo mazmunga ega. Lekin mustaqillik boshqa belgi, xolos. Chunki Ilmiybaza.uz kompozitsiya puxta: ekspozitsiya, tugun, kulminatsiya va yechim singari uzvlar mavjud: Bulbul sayrar yozina, alla-yo alla, Qulluq qush ovozina, alla-yo alla. Manim bulbul shu o‘g‘lim, alla-yo alla, Quloq qo‘ysin ovozima, alla-yo alla. Bulbul kichkina qushdir, alla-yo alla, Sahar ovozi xushdir, alla-yo alla. Bermang bulbula ozor, alla-yo alla, Bulbul beozor qushdir, alla-yo alla. Bulbul sayrar chamanda, alla-yo alla, Shu bag‘ri keng vatanda, alla-yo alla. Uni aslo cho‘chitmang, alla-yo alla, Sayrasin shu chamanda, alla-yo alla. Bulbul uchar qo‘limdan, alla-yo alla, Har kim qo‘rqar o‘limdan, alla-yo alla. Shu bulbulim sayrasa, alla-yo alla, O‘lim qochar yo‘limdan, alla-yo alla. Allada ekspozitsiya – bulbulning yozda sayragan va maftunkorligining har qanday minnatdorlikka sazovorligi bo‘lsa, tugun – bulbul obrazidagi o‘g‘ilning kelajakdagi taqdiri, aniqrog‘i, kim bo‘lishi. Kulminatsiya esa shu bulbul – o‘g‘il taqdirining o‘limga ro‘para kelmasligi niyatidan tug‘ilgan tuyg‘ular qarama-qarshiligida ko‘rinadi. Nihoyat, shu o‘g‘il – bulbulning xushxon sayrab qolishi –o‘limni qochirishidan iborat taskin tugunning optimistik yechimi hisoblanadi. Voqeabandlik xususiyatini nafaqat lirik, balki yumoristik hamda yig‘i va yo‘qlov xarakteridagi allalarda, shuningdek, badihaviy allalarda ham kuzatish mumkin. 2. PAROKANDA ALLALAR ham o‘zbek onalari repertuarida serob bo‘lib, ayni zamonda nisbatan faol yaratilmoqda. Ularning muhim xususiyati – yaxlit va izchil sujet negizida qurilmaganligidir. Bunday allalarda har bir band o‘zicha mustaqil, tugal motiv, yo mazmunga ega. Lekin mustaqillik boshqa belgi, xolos. Chunki
Ilmiybaza.uz mazmun mantiqan, baribir, bolaga qaratilganiligi tufayli bir necha bayt yoki band yagona bir ipga tizilgan bo‘ladi. Bunda vazn, qofiya, radif va naqarot singari badiiy- tasviriy hamda kompozitsion-struktural uzvlar kuchayadi. Allada parokandalikning yuzaga kelishida uni kuylayotgan ona kayfiyatidagi beqarorlik, aniqrog‘i, sarguzashtlari, hayotiy tashvishlaridagi omad va omadsizliklari, o‘kinchlari, armonlari girdobiga nechog‘lik chuqur kira borishi, mutaasirligi asosiy rol o‘ynaydi. Bunday vaziyatlarda “...o‘z mulohazalariga kuchli g‘arq bo‘lib ketish oqibatida ona chaqalog‘ining kelajak taqdirini va hayotining barcha davrlarini o‘ylay boshlaydi. Fikri bola atrofida aylanadi-yu, biroq qo‘shiqqa ozmi-ko‘pmi miqdorda onalik hislari va istaklarini singdirayotganini o‘zi sezmay qoladi” (A.Vetuxov). Natijada, onaning o‘y-mulohazalari ikki yo‘nalishga bo‘linadi: ham bolani, ham o‘zini o‘ylashga moyillasha boradi, oqibatda esa, ona o‘y-mulohazalarida parishonlik- tarqoqlik yuzaga kela boshlaydi. Biroq onaning o‘zi haqidagi o‘y-mulohazalari aslida bolasi atrofidagi o‘y-mulohazalar zamirida kechadi. Bu esa alladagi sirtdan parokandaday tuyulayotgan motivga bir butunlik bag‘ishlab turadi. Bolalar qo`shiqlari. Ota-onalar o‘z bolalarining tabiatga munosabatlarini shakllantirishda ham faol ishtirok etadilar. Buning natijasida bolalarning taqvimi va unga aloqador mavsum-marosim qo‘shiqlari yuzaga kelgan. Yil fasllari – bahor, yoz, kuz, qish mavsumlari bilan bog‘liq bunday qo‘shiqlarning bir qismi ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot taqozosiga ko‘ra kattalar repertuaridagi mavqeyini yo‘qotgan, yo tamoman so‘nib ketgan, yo transformatsiyaga uchrab, bolalar repertuaridagina saqlanib qolgan. “Qo`shiq” keng ma’noda qo‘shiqshunoslikka, tor ma’noda folklorga oid atamadir. Qo‘shiq – xalq og‘zaki ijodida shakllangan lirik janr sifatida mashhur. Uning muhim belgisi – ijro uchun mo‘ljallanganlik. Xalq qo‘shiqlari biror musiqa jo‘rligida (lapar, yor-yor), muayyan ish-harakat ritmi (qo‘sh qo‘shiqlari, charxchi qo‘shiqlari) yoki ma’lum bir ruhiy holat mohiyatiga (yo‘qlovlar) mos tarzda ijro qilingan.9 Bu jihatlar bolalar qo‘shiqlarida ham namoyon bo‘ladi. U turli fasl, holat va vaziyatlarda, yoxud har xil o‘yinlar jarayonida kuylanib, bolalarning aqliy va jismoniy kamolotga yetishuvida muhim omil sanaladi. Bolalar qo‘shiqlari Ilmiybaza.uz mazmun mantiqan, baribir, bolaga qaratilganiligi tufayli bir necha bayt yoki band yagona bir ipga tizilgan bo‘ladi. Bunda vazn, qofiya, radif va naqarot singari badiiy- tasviriy hamda kompozitsion-struktural uzvlar kuchayadi. Allada parokandalikning yuzaga kelishida uni kuylayotgan ona kayfiyatidagi beqarorlik, aniqrog‘i, sarguzashtlari, hayotiy tashvishlaridagi omad va omadsizliklari, o‘kinchlari, armonlari girdobiga nechog‘lik chuqur kira borishi, mutaasirligi asosiy rol o‘ynaydi. Bunday vaziyatlarda “...o‘z mulohazalariga kuchli g‘arq bo‘lib ketish oqibatida ona chaqalog‘ining kelajak taqdirini va hayotining barcha davrlarini o‘ylay boshlaydi. Fikri bola atrofida aylanadi-yu, biroq qo‘shiqqa ozmi-ko‘pmi miqdorda onalik hislari va istaklarini singdirayotganini o‘zi sezmay qoladi” (A.Vetuxov). Natijada, onaning o‘y-mulohazalari ikki yo‘nalishga bo‘linadi: ham bolani, ham o‘zini o‘ylashga moyillasha boradi, oqibatda esa, ona o‘y-mulohazalarida parishonlik- tarqoqlik yuzaga kela boshlaydi. Biroq onaning o‘zi haqidagi o‘y-mulohazalari aslida bolasi atrofidagi o‘y-mulohazalar zamirida kechadi. Bu esa alladagi sirtdan parokandaday tuyulayotgan motivga bir butunlik bag‘ishlab turadi. Bolalar qo`shiqlari. Ota-onalar o‘z bolalarining tabiatga munosabatlarini shakllantirishda ham faol ishtirok etadilar. Buning natijasida bolalarning taqvimi va unga aloqador mavsum-marosim qo‘shiqlari yuzaga kelgan. Yil fasllari – bahor, yoz, kuz, qish mavsumlari bilan bog‘liq bunday qo‘shiqlarning bir qismi ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot taqozosiga ko‘ra kattalar repertuaridagi mavqeyini yo‘qotgan, yo tamoman so‘nib ketgan, yo transformatsiyaga uchrab, bolalar repertuaridagina saqlanib qolgan. “Qo`shiq” keng ma’noda qo‘shiqshunoslikka, tor ma’noda folklorga oid atamadir. Qo‘shiq – xalq og‘zaki ijodida shakllangan lirik janr sifatida mashhur. Uning muhim belgisi – ijro uchun mo‘ljallanganlik. Xalq qo‘shiqlari biror musiqa jo‘rligida (lapar, yor-yor), muayyan ish-harakat ritmi (qo‘sh qo‘shiqlari, charxchi qo‘shiqlari) yoki ma’lum bir ruhiy holat mohiyatiga (yo‘qlovlar) mos tarzda ijro qilingan.9 Bu jihatlar bolalar qo‘shiqlarida ham namoyon bo‘ladi. U turli fasl, holat va vaziyatlarda, yoxud har xil o‘yinlar jarayonida kuylanib, bolalarning aqliy va jismoniy kamolotga yetishuvida muhim omil sanaladi. Bolalar qo‘shiqlari
Ilmiybaza.uz orasida bahor va yoz mavsumlariga bag‘ishlangan namunalari ancha faol. Ayniqsa, bahor fasli katta-yu kichik qalbini quvonchga to‘ldirgan. “Boychechak” – bolalar kuylaydigan mavsumiy va marosim qo‘shig‘i. Boychechak qadimda Navro‘z elchisi sifatida bolalar quvonchiga sabab bo‘lgan. Undan guldastalar yasashgan bolakaylar hovlima-hovli yurib, qo‘shiq kuylab, boychechak ulashib, bahor xabarini berib, suyunchi olishgan. Uning xush kayfiyatda kuylanishi, “Qattiq yerdan qatalab chiqqan boychechak, Yumshoq yerdan yumalab chiqqan boychechak” naqarotining mazmun mohiyati katta-yu kichikka birdek tushunarli. Biroq qo‘shiqni yod olgan, zavqqa to‘lib kuylagan kichkintoylar uning mazmunini teran anglaganlaridagina xalq madaniy tarixi, milliy qadriyatlarimizdan voqif bo‘ladilar. Qo‘shiqning birinchi bandi shunday boshlanadi: Boychechagim boylandi, Qozon to‘la ayrondir. Ayroningdan bermasang, Qozon-tovog‘ing vayrondir. Qo‘shiqda qadimgi ajdodlarimizning ilk bahor kunlaridagi “qozon to`ldi” marosimi va bahor kelganiga ishora qilinayotir. Negaki, boychechak bahor elchisi ekan, endi yaylovda o‘t-o‘lanlar ko‘karadi, sigir-echkilar suti ko‘payadi, issiq boshlanishi bilan hamma ayronxo‘rlikka o‘tadi. Kishilarning qozon to‘ldirib ayron tayyorlashi va bir- birlariga ulashishi xayrli udumlardan sanalib, xalqda uni bir-biridan qizg‘anganda ro‘zg‘orga putur yetishi mumkinligi inonchini paydo qilgan. Boychechak haqidagi qo‘shiqlarning genezisi juda qadimiy davrlar bilan bog‘liqligi qo‘shiqning keyingi bandida ko‘rinadi: Boychechakni tutdilar, Tut yog`ochga osdilar, Qilich bilan chopdilar, Baxmal bilan yopdilar. Bu tarixan hosildorlik kulti bilan bog‘liqligini zamondosh o‘quvchiga tushuntirish lozim. Folklorshunos olimlar e’tiroficha, o‘simliklar kultining paydo bo‘lishi ibtidoiy madaniyat davri bilan bog‘liq bo‘lib, qadim inonchlardan biridir. “Arxaik Ilmiybaza.uz orasida bahor va yoz mavsumlariga bag‘ishlangan namunalari ancha faol. Ayniqsa, bahor fasli katta-yu kichik qalbini quvonchga to‘ldirgan. “Boychechak” – bolalar kuylaydigan mavsumiy va marosim qo‘shig‘i. Boychechak qadimda Navro‘z elchisi sifatida bolalar quvonchiga sabab bo‘lgan. Undan guldastalar yasashgan bolakaylar hovlima-hovli yurib, qo‘shiq kuylab, boychechak ulashib, bahor xabarini berib, suyunchi olishgan. Uning xush kayfiyatda kuylanishi, “Qattiq yerdan qatalab chiqqan boychechak, Yumshoq yerdan yumalab chiqqan boychechak” naqarotining mazmun mohiyati katta-yu kichikka birdek tushunarli. Biroq qo‘shiqni yod olgan, zavqqa to‘lib kuylagan kichkintoylar uning mazmunini teran anglaganlaridagina xalq madaniy tarixi, milliy qadriyatlarimizdan voqif bo‘ladilar. Qo‘shiqning birinchi bandi shunday boshlanadi: Boychechagim boylandi, Qozon to‘la ayrondir. Ayroningdan bermasang, Qozon-tovog‘ing vayrondir. Qo‘shiqda qadimgi ajdodlarimizning ilk bahor kunlaridagi “qozon to`ldi” marosimi va bahor kelganiga ishora qilinayotir. Negaki, boychechak bahor elchisi ekan, endi yaylovda o‘t-o‘lanlar ko‘karadi, sigir-echkilar suti ko‘payadi, issiq boshlanishi bilan hamma ayronxo‘rlikka o‘tadi. Kishilarning qozon to‘ldirib ayron tayyorlashi va bir- birlariga ulashishi xayrli udumlardan sanalib, xalqda uni bir-biridan qizg‘anganda ro‘zg‘orga putur yetishi mumkinligi inonchini paydo qilgan. Boychechak haqidagi qo‘shiqlarning genezisi juda qadimiy davrlar bilan bog‘liqligi qo‘shiqning keyingi bandida ko‘rinadi: Boychechakni tutdilar, Tut yog`ochga osdilar, Qilich bilan chopdilar, Baxmal bilan yopdilar. Bu tarixan hosildorlik kulti bilan bog‘liqligini zamondosh o‘quvchiga tushuntirish lozim. Folklorshunos olimlar e’tiroficha, o‘simliklar kultining paydo bo‘lishi ibtidoiy madaniyat davri bilan bog‘liq bo‘lib, qadim inonchlardan biridir. “Arxaik
Ilmiybaza.uz dunyoqarashda, – deb yozadi A.Musaqulov,– butun tabiat kabi o‘simliklar ham jonli va ongli, deb tushunilgan va ko‘pgina xalqlar o‘zlarining ilk ajdodlarini o‘simliklar totemi bilan bog‘lashgan” Boychechak – badavlat, muqaddas, ilohiy gul degan ma’nolarga ham ega. Olimlar ta’kidicha, qo‘shiqlarda boychechak to‘ng‘ich go‘zal qizga o‘xshatiladi. Yuqoridagi misralar ham shu ma’noda juda qadim davrlarda ko‘klamgi marosimlarda qizlarni qurbonlik qilish marosimidan nishona ekani e’tirof etilgan. Qo‘shiqdagi: Boychechakni tutdilar, Tut yog‘ochga osdilar. Qilich bilan chopdilar, Baxmal bilan yopdilar. misralari shunday talqinga asos bo‘lgan. Zotan unda ta’riflangan boychechak – erta bahorda ochilgan gul ekanligi bilan birga tarixiy hodisalarning umumlashma obrazi hamdir. Qo‘shiq tugagach, boychechakxonlarga sovg‘a-salomlar berishgan. Bolalar bularni o‘zaro bo‘lishib olgan, hammalari birgalikda mehmonnavozlik qilishib, xalqimizning mehmondorchilik an’analarini o‘zlashtirishgan. Shu ma’noda: Boychechagim boylandi, Ko‘chama-ko‘cha aylandi. Boychechagim ko`k somsa, Cho‘ntaklarga joylandi,– misralari orqali bolalarning ilk boychechakni olib, hovlima-hovli suyunchi so‘rashi, keksalar uni yuzlariga sutib, “omonlik-omonlik”,– deya yeguliklar, pullar berishlari, ko‘k somsalar pishirishlari poetik ifodalangan. Bolalarning qo‘shiqqa bo‘lgan kuchli moyilligi ular faoliyatining asosini tashkil etuvchi o‘yinlarda ham namoyon bo‘ladi. Ular bir-birlarini o‘yinga qo‘shiq aytib chaqirish asosida chorlamalar, o‘yinda ishtirok etadigan bolalar tarkibini aniqlashda cheklashmachoqlar, navbat aniqlashda sanamalar, shuningdek, o‘yin nihoyasida tarqalmachoqlar kuylashgan. Bularning har biri bolalar folklorining mustaqil poetik janrlari hisoblanadi. Ilmiybaza.uz dunyoqarashda, – deb yozadi A.Musaqulov,– butun tabiat kabi o‘simliklar ham jonli va ongli, deb tushunilgan va ko‘pgina xalqlar o‘zlarining ilk ajdodlarini o‘simliklar totemi bilan bog‘lashgan” Boychechak – badavlat, muqaddas, ilohiy gul degan ma’nolarga ham ega. Olimlar ta’kidicha, qo‘shiqlarda boychechak to‘ng‘ich go‘zal qizga o‘xshatiladi. Yuqoridagi misralar ham shu ma’noda juda qadim davrlarda ko‘klamgi marosimlarda qizlarni qurbonlik qilish marosimidan nishona ekani e’tirof etilgan. Qo‘shiqdagi: Boychechakni tutdilar, Tut yog‘ochga osdilar. Qilich bilan chopdilar, Baxmal bilan yopdilar. misralari shunday talqinga asos bo‘lgan. Zotan unda ta’riflangan boychechak – erta bahorda ochilgan gul ekanligi bilan birga tarixiy hodisalarning umumlashma obrazi hamdir. Qo‘shiq tugagach, boychechakxonlarga sovg‘a-salomlar berishgan. Bolalar bularni o‘zaro bo‘lishib olgan, hammalari birgalikda mehmonnavozlik qilishib, xalqimizning mehmondorchilik an’analarini o‘zlashtirishgan. Shu ma’noda: Boychechagim boylandi, Ko‘chama-ko‘cha aylandi. Boychechagim ko`k somsa, Cho‘ntaklarga joylandi,– misralari orqali bolalarning ilk boychechakni olib, hovlima-hovli suyunchi so‘rashi, keksalar uni yuzlariga sutib, “omonlik-omonlik”,– deya yeguliklar, pullar berishlari, ko‘k somsalar pishirishlari poetik ifodalangan. Bolalarning qo‘shiqqa bo‘lgan kuchli moyilligi ular faoliyatining asosini tashkil etuvchi o‘yinlarda ham namoyon bo‘ladi. Ular bir-birlarini o‘yinga qo‘shiq aytib chaqirish asosida chorlamalar, o‘yinda ishtirok etadigan bolalar tarkibini aniqlashda cheklashmachoqlar, navbat aniqlashda sanamalar, shuningdek, o‘yin nihoyasida tarqalmachoqlar kuylashgan. Bularning har biri bolalar folklorining mustaqil poetik janrlari hisoblanadi.
Ilmiybaza.uz Albatta, davrlar, avlodlar yangilanishi bilan bunday o‘yin- qo‘shiqlar ham o‘zgarib, yangicha mazmun-mohiyat kasb etishi tayin. Xususan, turli sport o‘yinlari, anjomlari va mashg‘ulotlari keng miqyosda ommalashib bormoqda. Shunday bo‘lsa- da, xalq ijodining ko`pgina namunalari bolalar ma’naviy olamini boyitishda hamon hissa qo‘shib kelmoqda. Bolalar repertuarida ibtidoiy ajdodlarimizning qadimgi animistik va totemistik aqidalari asosida shakllanib, endilikda o‘sha mohiyatini yo‘qotgan yalinchoqlar va hukmlagichlar hamon yashamoqda. YALINCHOQLAR – ibtidoiy animistik qarashlar zamirida vujudga kelgan tabiat hodisalariga aloqador mavsumiy marosim qo‘shig‘i. Ular qachonlardir kattalar repertuarida yuzaga kelgan. Biroq davrlar o‘tishi bilan animistik e’tiqod ham so‘na borgan, natijada, unga daxldor marosim ham so‘ngan. Lekin shu marosimning verbal qismi bo‘lgan aytim-qo‘shiqlar, inchunin, quyoshga, oyga, yulduzlarga, kamalakka, shamolga, yomg‘irga va boshqa tabiat hodisalariga sig‘inishni ifodalagan qo‘shiqlar ham asta-sekin yalinish-sig‘inishdan iborat animistik mohiyatini yo‘qota borib, goh parcha (rudiment) holida, goh transformatsiyaga uchragan holda bolalar repertuariga o‘tib yashay boshlagan. G‘oyat keng tarqalgan va xilma-xil variantlarga ega “Oftob chiqdi olamga” yalinchog‘i shu jihatdan e’tiborga ega. Uni qish oxirlab, quyosh bulutni yorib ko‘ringanda, bolalar o‘sha quyoshga qarata, quvnoq ruhda shovqin solib, sakrab-sakrab birgalikda jo‘rovoz bo‘lib kuylaganlar: Oftob chiqdi olamga, Yugurib bordim xolamga. Xolam: –Ana yer,– dedi, Borib o‘tin ter,– dedi. O‘tin terdim bir quchoq, Non yopdi o‘choq-o‘choq. Menga berdi elakday, O‘ziga oldi g‘elakday. Otib urdim eshikka, Boshim tegdi teshikka. Ilmiybaza.uz Albatta, davrlar, avlodlar yangilanishi bilan bunday o‘yin- qo‘shiqlar ham o‘zgarib, yangicha mazmun-mohiyat kasb etishi tayin. Xususan, turli sport o‘yinlari, anjomlari va mashg‘ulotlari keng miqyosda ommalashib bormoqda. Shunday bo‘lsa- da, xalq ijodining ko`pgina namunalari bolalar ma’naviy olamini boyitishda hamon hissa qo‘shib kelmoqda. Bolalar repertuarida ibtidoiy ajdodlarimizning qadimgi animistik va totemistik aqidalari asosida shakllanib, endilikda o‘sha mohiyatini yo‘qotgan yalinchoqlar va hukmlagichlar hamon yashamoqda. YALINCHOQLAR – ibtidoiy animistik qarashlar zamirida vujudga kelgan tabiat hodisalariga aloqador mavsumiy marosim qo‘shig‘i. Ular qachonlardir kattalar repertuarida yuzaga kelgan. Biroq davrlar o‘tishi bilan animistik e’tiqod ham so‘na borgan, natijada, unga daxldor marosim ham so‘ngan. Lekin shu marosimning verbal qismi bo‘lgan aytim-qo‘shiqlar, inchunin, quyoshga, oyga, yulduzlarga, kamalakka, shamolga, yomg‘irga va boshqa tabiat hodisalariga sig‘inishni ifodalagan qo‘shiqlar ham asta-sekin yalinish-sig‘inishdan iborat animistik mohiyatini yo‘qota borib, goh parcha (rudiment) holida, goh transformatsiyaga uchragan holda bolalar repertuariga o‘tib yashay boshlagan. G‘oyat keng tarqalgan va xilma-xil variantlarga ega “Oftob chiqdi olamga” yalinchog‘i shu jihatdan e’tiborga ega. Uni qish oxirlab, quyosh bulutni yorib ko‘ringanda, bolalar o‘sha quyoshga qarata, quvnoq ruhda shovqin solib, sakrab-sakrab birgalikda jo‘rovoz bo‘lib kuylaganlar: Oftob chiqdi olamga, Yugurib bordim xolamga. Xolam: –Ana yer,– dedi, Borib o‘tin ter,– dedi. O‘tin terdim bir quchoq, Non yopdi o‘choq-o‘choq. Menga berdi elakday, O‘ziga oldi g‘elakday. Otib urdim eshikka, Boshim tegdi teshikka.
Ilmiybaza.uz Yalinchoqning quyosh ko‘ringandagina unga qarab kuylanishida ajdodlarimizning quyoshga sig‘inishdan iborat qadimiy animistik e’tiqodining tarixiy ildizini fahmlash qiyin emas. Gerodot ma’lumoticha, qadimgi massagetlar eng chopqir otni qurbon qilib, quyosh chiqishini intizor kutganlar va unga sig‘inish marosimini uyushtirganlar. To‘marisning quyosh nomi bilan qasamyod qilishida ham shu e’tiqodga ishora bor. Uning so‘nishi tufayli marosim ham yo‘qolgan, davrlar o‘tishi bilan bolalar qishki o‘yinda kuylaydigan yalinchoq shaklida saqlanib qolgan. Biroq endi u animistik mohiyatini ham yo‘qotgan, unda shikoyat motivini ifodalash ustuvor tus olgan; qishning shafqatsizligi mehrsizlik mohiyatini ochuvchi ijtimoiy parallelizm (muvoziylik)ni yuzaga keltirgan. Yalinchoqda lirik qahramon muruvvat ko‘rsatmagan xolasidangina emas, balki o‘tin tersa-da, mehnati munosib qadrlanmaganidan o‘ksinadi, biroq o‘z qadrini yerga urmaydi. Yalinchoq bolalarga ana shunday axloqiy saboq beradi. Maqol, masal, matal, zarbulmasal, naql, hikmat, foyda, hikmatli so‘z, tanbeh, mashoyixlar so‘zi, donolar yoki donishmandlar so‘zi, oqinlar so‘zi va otalar so‘zi atamalari bilan el orasida yurgan bu janr namunalari g‘oyat ommaviy bo‘lib, umumfolklor hodisasi hisoblanadi. Ilmiy taomilda esa maqol atamasi iste’moldadir. Maqol arabcha “qavolla” so‘zidan olingan va “aytmoq, so‘zlamoq” ma’nolarini anglatadi. Xalq orasida “qavlida sobit” yoki “qavlida tutruqsiz” iboralari bor: birinchisida “so‘zida qat’iyatli, bir so‘zli” ma’nolari anglashilsa, ikkinchisida “so‘zida turmaydigan, o‘z so‘zi ustidan chiqa olmaydigan, so‘zi bilan ishi bir bo‘lmagan” ma’nolari ifodalangan. Binobarin, “maqol” so‘zi o‘zbek tilida ikki ma’noda, avvalo, o‘z lug‘aviy ma’nosida “so‘z, nutq”ni anglatsa, ikkinchidan, istilohiy ma’noda folklorda keng tarqalgan janrni ifoda etadi. Maqol, masal va naql janrlarining yuzaga kelishiga ta’sir ko‘rsatgan, masal va naqlning xulosasi, qissadan chiqarilgan hissasiga aylanganligi tufayli ba’zan masal va ba’zan naql istilohlari bilan ayqashib ketgan. Aslida esa “masal” so‘zi ham arabcha bo‘lib, “o‘xshamoq” ma’nosini anglatsa-da, o‘zbek tilida maqol va biror maqsadni izohlashga qaratilgan majoziy hikoya singari ikki ma’noda qo‘llanadi. Ilmiybaza.uz Yalinchoqning quyosh ko‘ringandagina unga qarab kuylanishida ajdodlarimizning quyoshga sig‘inishdan iborat qadimiy animistik e’tiqodining tarixiy ildizini fahmlash qiyin emas. Gerodot ma’lumoticha, qadimgi massagetlar eng chopqir otni qurbon qilib, quyosh chiqishini intizor kutganlar va unga sig‘inish marosimini uyushtirganlar. To‘marisning quyosh nomi bilan qasamyod qilishida ham shu e’tiqodga ishora bor. Uning so‘nishi tufayli marosim ham yo‘qolgan, davrlar o‘tishi bilan bolalar qishki o‘yinda kuylaydigan yalinchoq shaklida saqlanib qolgan. Biroq endi u animistik mohiyatini ham yo‘qotgan, unda shikoyat motivini ifodalash ustuvor tus olgan; qishning shafqatsizligi mehrsizlik mohiyatini ochuvchi ijtimoiy parallelizm (muvoziylik)ni yuzaga keltirgan. Yalinchoqda lirik qahramon muruvvat ko‘rsatmagan xolasidangina emas, balki o‘tin tersa-da, mehnati munosib qadrlanmaganidan o‘ksinadi, biroq o‘z qadrini yerga urmaydi. Yalinchoq bolalarga ana shunday axloqiy saboq beradi. Maqol, masal, matal, zarbulmasal, naql, hikmat, foyda, hikmatli so‘z, tanbeh, mashoyixlar so‘zi, donolar yoki donishmandlar so‘zi, oqinlar so‘zi va otalar so‘zi atamalari bilan el orasida yurgan bu janr namunalari g‘oyat ommaviy bo‘lib, umumfolklor hodisasi hisoblanadi. Ilmiy taomilda esa maqol atamasi iste’moldadir. Maqol arabcha “qavolla” so‘zidan olingan va “aytmoq, so‘zlamoq” ma’nolarini anglatadi. Xalq orasida “qavlida sobit” yoki “qavlida tutruqsiz” iboralari bor: birinchisida “so‘zida qat’iyatli, bir so‘zli” ma’nolari anglashilsa, ikkinchisida “so‘zida turmaydigan, o‘z so‘zi ustidan chiqa olmaydigan, so‘zi bilan ishi bir bo‘lmagan” ma’nolari ifodalangan. Binobarin, “maqol” so‘zi o‘zbek tilida ikki ma’noda, avvalo, o‘z lug‘aviy ma’nosida “so‘z, nutq”ni anglatsa, ikkinchidan, istilohiy ma’noda folklorda keng tarqalgan janrni ifoda etadi. Maqol, masal va naql janrlarining yuzaga kelishiga ta’sir ko‘rsatgan, masal va naqlning xulosasi, qissadan chiqarilgan hissasiga aylanganligi tufayli ba’zan masal va ba’zan naql istilohlari bilan ayqashib ketgan. Aslida esa “masal” so‘zi ham arabcha bo‘lib, “o‘xshamoq” ma’nosini anglatsa-da, o‘zbek tilida maqol va biror maqsadni izohlashga qaratilgan majoziy hikoya singari ikki ma’noda qo‘llanadi.
Ilmiybaza.uz Biroq XX asrga kelib uni maqol ma’nosida istifoda etish cheklana borildi. Faqat tojik folklorshunosligida maqolni masal istilohi bilan atash qaror topdi. “Naql” so‘zi ham maqol ma’nosida qo‘llansa-da, arabcha so‘z bo‘lib, “ko‘chirmoq” ma’nosini anglatadi. O‘zbek tilida esa “bayon qilmoq, hikoya qilmoq, rivoyat qilmoq” singari ikknchi bir ma’noga ega va xalq og‘zaki nasrining mustaqil aforistik janrini ifodalovchi ilmiy istiloh sifatida qo‘llanadi. “Yaxshi naql-tomiri aql” maqolida “naql”– maqol ma’nosidadir. Maqollar xalq donishmandligining nodir namunalari sifatida og‘zaki badiiy ijodning keng tarqalgan mustaqil janridir. Shartli ravishda ularni xalqona axloq-odob qoidalari deb atash mumkin. Zero, maqollar xalqning asrlar davomida hayotiy tajribalarida sinalgan ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-madaniy, axloqiy-falsafaviy qarashlarining g‘oyat ixcham, lo‘nda, siqiq va obrazli ifodasidan tug‘ilgan hodisadir. Maqollar maxsus ijod qilinmaydi, balki ma’lum bir sharoit taqozosi tufayli sinalgan hayotiy tajribadan tug‘iladigan xulosaning axloqiy bahosi sifatidagi hukm bo‘lib yuzaga keladi. Har bir xalq maqolida o‘sha xalqning qalbi, milliy sajiyasiga xos qarashlari ifodalansa-da, ulardagi g‘oya umumxalqqa tegishlidir. Shu xususiyatlariga ko‘ra, maqollar ham milliy, ham umuminsoniy mohiyat kasb etganlar. Maqollar insonning turli sohalardagi faoliyatlari jarayonida uzoq muddatli sinovlardan o‘tgan turmush tajribalarining hosilasi – barqaror va o‘zgarmas, to‘g‘ri va haqqoniy xulosasi tarzida yuzaga kelgan. Maqollar ham she’riy, ham nasriy shakllarda bo‘lib, na lirik, na epik turga mansub. Shu sababli ular ham, topishmoqlar, irimlar va obrazli iboralar kabi paremik turga kiritilib, yozib olinishi va to‘planib kitobat qilinishi paremiografiyaga daxldor bo‘lsa, paydo bo‘lishi, taraqqiyot tamoyillari va qonuniyatlari, badiiyati paremiologiyada o‘rganiladi. Maqollar shaklan ixcham bo‘lsa-da, badiiyatiga ko‘ra yuksak obrazlilikka egadir. Ularda fikr sodda, tabiiy, ravon, silliq va tushunarli bo‘lib, ta’sirchan ifodalanishi ehtiyoji turli narsalar, hayvonlar, o‘simliklar va hodisalar obrazlaridan g‘oyaviy-badiiy niyatni ifodalashda foydalanishni taqozo Ilmiybaza.uz Biroq XX asrga kelib uni maqol ma’nosida istifoda etish cheklana borildi. Faqat tojik folklorshunosligida maqolni masal istilohi bilan atash qaror topdi. “Naql” so‘zi ham maqol ma’nosida qo‘llansa-da, arabcha so‘z bo‘lib, “ko‘chirmoq” ma’nosini anglatadi. O‘zbek tilida esa “bayon qilmoq, hikoya qilmoq, rivoyat qilmoq” singari ikknchi bir ma’noga ega va xalq og‘zaki nasrining mustaqil aforistik janrini ifodalovchi ilmiy istiloh sifatida qo‘llanadi. “Yaxshi naql-tomiri aql” maqolida “naql”– maqol ma’nosidadir. Maqollar xalq donishmandligining nodir namunalari sifatida og‘zaki badiiy ijodning keng tarqalgan mustaqil janridir. Shartli ravishda ularni xalqona axloq-odob qoidalari deb atash mumkin. Zero, maqollar xalqning asrlar davomida hayotiy tajribalarida sinalgan ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-madaniy, axloqiy-falsafaviy qarashlarining g‘oyat ixcham, lo‘nda, siqiq va obrazli ifodasidan tug‘ilgan hodisadir. Maqollar maxsus ijod qilinmaydi, balki ma’lum bir sharoit taqozosi tufayli sinalgan hayotiy tajribadan tug‘iladigan xulosaning axloqiy bahosi sifatidagi hukm bo‘lib yuzaga keladi. Har bir xalq maqolida o‘sha xalqning qalbi, milliy sajiyasiga xos qarashlari ifodalansa-da, ulardagi g‘oya umumxalqqa tegishlidir. Shu xususiyatlariga ko‘ra, maqollar ham milliy, ham umuminsoniy mohiyat kasb etganlar. Maqollar insonning turli sohalardagi faoliyatlari jarayonida uzoq muddatli sinovlardan o‘tgan turmush tajribalarining hosilasi – barqaror va o‘zgarmas, to‘g‘ri va haqqoniy xulosasi tarzida yuzaga kelgan. Maqollar ham she’riy, ham nasriy shakllarda bo‘lib, na lirik, na epik turga mansub. Shu sababli ular ham, topishmoqlar, irimlar va obrazli iboralar kabi paremik turga kiritilib, yozib olinishi va to‘planib kitobat qilinishi paremiografiyaga daxldor bo‘lsa, paydo bo‘lishi, taraqqiyot tamoyillari va qonuniyatlari, badiiyati paremiologiyada o‘rganiladi. Maqollar shaklan ixcham bo‘lsa-da, badiiyatiga ko‘ra yuksak obrazlilikka egadir. Ularda fikr sodda, tabiiy, ravon, silliq va tushunarli bo‘lib, ta’sirchan ifodalanishi ehtiyoji turli narsalar, hayvonlar, o‘simliklar va hodisalar obrazlaridan g‘oyaviy-badiiy niyatni ifodalashda foydalanishni taqozo