БОЛАЛАР ХИРУРГИЯСИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ
Болалар хирургиясини алохида фан
сифатида ривожланишига куйдагилар
сабаб булди:
Болалар касалликларида ташхис куйишнинг
мураккаблиги
Усувчи организмнинг анатомо-физиологик
хусусиятларига биноан касалликларнинг
специфик кечиши
Хирургик техниканинг ва операция булган
беморлар парваришининг узига хослиги
ХIX аср биринчи ярими
Огриксизлантириш, антисептика, асептикаларни яхши
ривожланмагани сабабли болаларда оз вакт сарфланадиган ва
оддий операциялар
утказилган(фимоз,парафимоз,синдактилия,миндалина
гипертрофияси,трахеостомия)
1847 йил наркузнинг кириб келиши(Пирогов Н.И. Поль А. ;
Буяльский И.В) болаларда оператив муолажаларни кенгайтирди
ХIX аср иккинчи ярими
Уша даврларда 2 ёшгача булган беморларда оператив
муолажаларни утказиб булмайди, мураккаб операцияляр эса 6
ёшдан юкори булган беморларда утказиш керак деган тушинча
булган. Педиатрия ва бошка фанларнингривожланиши бунга чек
куйди. 80 йилларда биринчи грыжесечение 90 йилларда болаларда
аппендэктомия утказилган.
Н.И.Пирогов музлатилган уликларда болалар топографик
анатомиясини урганган
XIX аср охири
Болалар хирургияси анча янги методлар билан бойиб кетди: орка
мия чурраларида В.П.Зененко 1887й , мия чурраларида
П.И.Дьяконов ва Н.К.Лысенков 1891й , сийдик пуфаги экстрофияси
ва эписпадияда М.С.Субботин.
Биринчи хирургик булим Россияда 1869 й Санкт-Петербургда
К.А.Раухфуса проекти буйича болалар шифохонасида очилган.
Москвада хирургик булимлар 1876 й Владимирский
шифохонасида, 1887 й Олгинскийда. Бу йерларни бош
врачлари В.В.Иршик,Л.П.Александров А.А.Головачев,
Д.Е.Горохов, Т.П.Краснобаев.(Филатов шифохонаси)
Илмий изланишлар учун хам шароитлар яхши булган Москва
ва Петербургдаги 15-20 койкали шифохоналарда 1 йилда 300
та операциялар утказилган
Куйдаги операцияларни бажаришган: артротомия, бугимлар
резекцияси, антротомия, лапаротомия, пластик операциялар.
Операциялар хлороформ ва хлорэтилда утказилган, махаллий
огриксизлантиришда кокаин ишлата бошлашган.
Петербург ва Москванинг катта хирургик клиникаларида ХХ аср
бошларида диагностика максадида рентгендан фойдаланила
бошланди.
Россияда Леонтий Петров Александров
болалар хирургиясини фан сифатида
ривожланишининг асосчиси. Унинг
куйдаги принципи булган:
Айрим бир болалар хирургик касалликлари узига
хос клиникага эга булши мумкин ва буни хар бир
хирург-педиатр билиши керак
Болаларда операцияни унинг анатомо-
физиологик холатига караб белгилаш керак
Операция асептик холатда булиши керак
Тўқималарни минимал травматизация
Операциядан сунг кузатиш
20-30 йилларда болалар хирургиясини маркази Москвада Т.П.Краснобаев
бошчилигидаги Морозов номли клиник шифохонаси булган
1931 й Москва II мед институтида болалар хирургияси кафедраси очилган.
Буларни К.Д.Есипов ва В.П,Вознесенский бошкарган.
Болалар хирургясини айникса чакалоклар хирургиясини ривожланишига
С.Д.Терновский катта хисса кушган.
С.Д.Терновский ни шогирд-
укувчилари:
Академиклар - М.В.Волков, С.Я.Долецкий, Ю.Ф.Исаков, Э.А.Степанов
Профессорлар – С.И.Воздвиженский, М.В.Громов, В.М.Державин,
Н.И.Кондрашин, А.И.Ленюшкин, И.К.Мурашов, Ю.А.Тихонов
Доцентлар – Е.Г.Дубейковская, А.Е.Звягинцев, Л.А.Ворохобов.
1973 й биринчи бор Ленинград ва Москвада Г.А.Баиров ва
Ю.Ф.Исаков бошчилигида чакалоклар чирургияси ташкл топган
Болалар хирургияси жадаллик билан утган асрнинг 60-70 йилларга
тугри келади. (торакал хирургия, колопроктология, чакалоклар
хирургияси,урология, абдоминал хирургия)
Йогон ичак порокларида- ИсаковЮ.Ф ва ЛенюшкинА.И , урологик
касалликларда уродинамикани бузилиши- Вальтер М.Д
изланишлар олиб борган
1999 й проф. А.Ф.Дронов эндоскопик хирургия буйича илмий марказ
очади.(лапароскоп, торакоскоп,артроскоп). Охирги 7 йил ичида 400 дан
ортик кадр тайёрлади.
Ko‘krak qafasi a’zolari tug‘ma rivojlanish nuqsonlari
(qizilo‘ngach va o‘pka tug‘ma rivojlanish nuqsonlari).
Tug‘ma diafragma churralari.
QIZILO‘NGACH ATREZIYASI
Qizilo‘ngach atreziyasi og‘ir tug‘ma nuqson hisoblanib, bunda a’zoning
yuqorigi qismi to‘mtoq tugallanib, uning to‘liq tutilishi bilan namoyon
bo‘ladi. Qizilo‘ngachning pastki qismi esa ko‘pincha traxeya bilan
tutashgandir. Qizilo‘ngach atreziyasining boshqa turlari ham bor (7-
rasm), lekin ular kam uchraydi. Statistik ma’lumotlarga qaraganda,
3000—4000 tug‘ilgan chaqaloqning birida qizilo‘ngach atreziyasi
kuzatiladi. Kasallikning turidan qat’i nazar, tezlik bilan operatsiya qilish
zarur.
Bu tug‘ma nuqsonning kelib chiqishiga sabab, asosan embrional rivojlanish
davrining ilk bosqichlarida kuzatiladigan nomutanosib o‘zgarishlardir.
Embrional rivojlanish davrida qizilo‘ngach va nafas yo‘llari birgalikda
birlamchi ichakning oldingi qismidan rivojlanadi. Homila rivojlanishining
4—5 haftasiga kelib ichakning ventral qismidan traxeya, dorsal qismidan
esa qizilo‘ngach paydo bo‘ladi. Erta bosqichlarda qizilo‘ngach traxeya bilan
keng tutashadi. Har xil sabablarga ko‘ra nafas nayining qizilo‘ngachdan
noto‘liq ajralishi bu tug‘ma nuqsonlarning asosiy sabablaridan biri
hisoblanadi. Shu bilan birga embrional rivojlanishda kovak organlarda
kuzatiladigan epiteliy hujayra proliferatsiyasi tufayli yuzaga keladigan
fiziologik obliteratsiyani, keyinchalik bu jarayonning vakuolalar paydo
bo‘lishi hisobiga rekanalizatsiya bo‘lishini (ya’ni kovak a’zolar bo‘shliq
qismlarining tiklanishi bilan tugaydigan jarayon) ham e’tiborga olish kerak.
Klinikasi. Qizilo‘ngach atreziyasi bola tug‘ilgandan keyingi dastlabki soatlarda
namoyon bo‘ladi. Kasallikning eng erta va doimiy belgisi bo‘lib, og‘iz va burun
bo‘shlig‘idan ko‘p miqdorda ko‘piksimon shilliqning ajrab turishi hisoblanadi.
Chaqalokda ko‘karish xuruji bilan kechadigan nafas yetishmovchiligi belgilari
namoyon bo‘ladi. O‘pkaning barcha satxlarida eshitiladigan turli o‘lchamdagi
xirillashlar aspiratsiyali zotiljam boshlanganligidan va uning tez orada kuchayib
borishidan dalolat beradi. Aspiratsiyali zotiljam faqatgina so‘lak aspiratsiyasi
bilan bog‘liq bo‘lmay, balki kekirdak va qizilo‘ngach oqmasi orqali me’da
shirasining kekirdak va bronxlarga tushishidan kelib chiqadi. Kasallik o‘z
vaqtida aniqdanmaganda qizilo‘ngachning yopiq tugagan xaltasida to‘plangan
shilliq modda qizilo‘ngach kekirdak oqmasi orqali traxeyaga tushadigan me’da
va o‘n ikki barmoq ichak shirasi hisobiga sariq tus oladi, og‘iz va burun orqali
chiqadigan shilliq ham shu rangda bo‘ladi. Qizilo‘ngach atreziyasida bola
organizmida yuzaga keladigan suv tanqisligi, aspiratsion zotiljam hisobiga nafas
olishning tezlashishi oqibatida yana ham chuqurlashadi va yurak qon tomir
sistemasi tomonidan o‘zgarishlar paydo qiladi, bu o‘zgarishlar yurak urishining
tezlashishi va yurak tonlarining o‘zgarishi bilan namoyon bo‘ladi.
Qizilo‘ngach atreziyasining distal qismining traxeyaga oqmasi orqali ochilishi
chaqaloklarda, har bir nafas harakati vaqtida oqma orqali me’da-ichak tizimiga
havoning doimiy tushib turishi hisobiga bola qornining shishiga olib keladi va
perkussiya qilinganda timpanit tovush aniklanadi. Ammo me’da-ichak tizimida
havoning aniklanmasligi qizilo‘ngach-traxeya oqmasining yo‘kligidan dalolat
beruvchi asosiy belgi bo‘lib hisoblanmaydi, chunki mavjud oqmaning diametri
kichik bo‘lganda yoki u shilliq modda bilan bekilib qolganda ham, havoning
traxeyadan me’daga o‘tishi qiyinlashadi yoki umuman kuzatilmaydi.
Tashxisi. Qizilo‘ngach atreziyasida tashxis qo‘yishda zondlash yoki
qizilo‘ngachga havo yoki kontrast modsa yuborish usulidan foydalaniladi.
(8-rasm).
Zondlash uchun asosan odatdagi ingichka rezina kateter og‘iz yoki burun
orqali qizilo‘ngachga kiritiladi. Atreziyada u qizilo‘ngach proksimal
segmentining bekilgan ko‘r qopcha sohasiga taqaladi (yetuk tug‘ilgan
chaqaloqlar uchun milkning yuqorigi chekkasidan 10—12 sm, chala
tug‘ilgan chaqaloqlar uchun esa milqdan 8—10 sm). Bu vaqtda shu narsani
unutmaslik kerakki, kateter bukilib qolishi hisobiga u me’daga o‘tgandek
tuyuladi. Shuning uchun kateterni 20—25 sm tushirilganda (chala tug‘ilgan
chaqaloqlar uchun 20 sm, yetuk chaqaloqlar uchun 24 sm) kateterning uchi
og‘iz bo‘shlig‘idan qaytib chiqadi. Lekin bu natijani olish uchun qat’iy
harakat qilish qizilo‘ngachning teshilishiga olib kelishi mumkin. Shuning
uchun qizilo‘ngachga zond tushirilayotganda 8—10 sm chuqurlikda uning
erkin o‘tishida qarshilik kuzatilganda, zondning harakatini to‘xtatib Elefand
sinovini o‘tkazish kerak. Buning uchun 10—20 grammli shpritsda zond
orqali havo yuboriladi. Qizilo‘ngach atreziyasida havo shovqin bilan og‘iz
va burun bo‘shlig‘idan qaytib chiqadi va aksincha normal holatlarda esa
havo to‘siqlarsiz me’daga erkin tushadi.
Tashxisni tasdiqlash uchun bolaga suyuqlik yoki ko‘krak berib, nafas
yetishmovchilik alomatlari kuchayishini kuzatish qo‘pol xatodir. Bu
aspiratsiyali zotiljamni kuchaytirishi mumkin.
Davosi. Operatsiyaga tayyorgarlik tashxis qo‘yilishi bilan tug‘ruqxonadayoq boshlanadi. Aspiratsiyali
zotiljam va u tufayli yuzaga keladigan yurak qon-tomir va boshqa ichki a’zolarda kuzatiladigan o‘zgarish
xamda asoratlarning oldini olish operativ muolajaga tayyorgarlikning asosini tashkil etadi. Bola tug‘ilgandan
keyingi 1—6 soatlarda tashxis qo‘yilgach, doimiy ravishda og‘iz bo‘shlig‘idagi va qizilo‘ngachda
to‘planayotgan shilliq moddalarni, so‘lakni tez-tez tozalab turib, uzluksiz kislorod berib boriladi,
antibiotiklar va gemorragik o‘zgarishlarga qarshi vikasol yuboriladi. Mo‘tadil harorat, mikroiqlimni tanlash
va uni tashkil qilish, 0,1—0,2 ml YE vitaminini teri ostiga yuborish skleromaning oldini olishda katta
yordam beradi. Bu tadbirlarni o‘tkazish uchun 1,5—2 soat ketadi.
Kasallik qancha kech aniqlansa, bolada kuzatiladigan o‘zgarishlar va asoratlar ham shuncha kuchli bo‘ladi
va tegishli tarzda operatsiyaga tayyorlash davri ham uzaytiriladi. Aspiratsiyali zotiljamning yanada
rivojlanishi va suv-elektrolitlar almashinuvining buzilishi natijasida bemorning ahvoli og‘irlasha boradi.
Qizilo‘ngach atreziyasida asosan tuzsiz suvning yo‘qotilishi hisobiga hujayra sitoplazmasi suyuqligi
kamayadi. Gipernatriyemiya qon tomirlar va hujayralararo suyuqliklarning qayta taqsimlanishiga sabab
bo‘ladi. Kuzatiladigan gematokrit ko‘rsatkichining ko‘tarilishi gemokonsentratsiyadan emas, haqiqiy
politsetimiyadan darak beradi.
Qizilo‘ngach atreziyasi tashxisi kechikib qo‘yilganda o‘tkaziladigan tadbirlar ancha kengroq bo‘ladi. Bunda
ko‘zda tutilgan davolash muolajalari bilan birga bola organizmidagi o‘zgarishlarni normal tizimga solish va
ovqat moddalariga bo‘lgan fiziologik ehtiyojni qondirish uchun tegishli miqdordagi suyuqlik (parenteral
tarzda) yuboriladi. Bola tug‘ilganidagi tana vaznining 10% va undan ko‘prog‘ini yo‘qotganda
yetishmovchilik asosan 10% glukoza eritmasi hisobiga qoplanadi.
Aksariyat bunday hollarda operatsiyaga tayyorlash vaqti 12—24 soatdavom etadi. Traxeyada intubatsiya
naychalarini qoldirib ular orqali nafas yo‘llarini tozalab turish, fizioterapiya muolajalaridan foydalanish va
turli simptomatik dori-darmonlarni qo‘llash tavsiya etiladi.
Qizilo‘ngach axalaziyasi deganda, uning kardial qismi o‘tkazuvchanligining
buzilishi tushuniladi, lekin bu yerda organik o‘zgarishlar bo‘lmaydi. Bu
kasallik kardiospazm, megaezofagus, qizilo‘ngachning idiopatik kengayishi
degan nom bilan ham yuritiladi.
Qizilo‘ngach murakkab koordinatsiyali harakat funksiyasiga ega bo‘lgan a’zo
hisoblanadi. Normada, yutish jarayonida qizilo‘ngachning har xil bo‘limlari
funksiyasi, to‘qimasi koordinatsiyalangan bo‘ladi. Luqma yutilgandan keyin
qizilo‘ngach muskullari navbat bilan qisqarib, ovqatni o‘tkazib yuboradi, shu
paytda koordinatsiyaning reflektor ochilishi yuz beradi.
Axalaziya — grekcha so‘z bo‘lib, inkor qilish, xalaziya bo‘shashish degan
ma’noni anglatadi. Bunda qizilo‘ngach kardial qismi o‘tkazuvchanligining
buzilishi, luqma yutilgandan keyin kardiyaning normal reflektor ochilmasligi
ro‘y beradi. Kardiyaning yopilib turishi me’dadagi ovqatni qizilo‘ngachga
qaytib tushishiga yo‘l qo‘ymaydi. Shu bilan birga qizilo‘ngachning yuqori
qismlari ozmi-ko‘pmi kengayishi va tonusi pasayishi kuzatiladi. Kardiyaning
ochilishi qisqa muddatli bo‘lib, bu asosan qizilo‘ngachdagi gidrostatik bosim
ostida yuz beradi. Kardiyadan ovqat o‘tayotgan paytda ham, u torayganga
o‘xshab turadi, organik o‘zgarishlar bo‘lmaganligi uchun kardiyaning siqilishi
borga o‘xshaydi.
Bu kasallik bolalarda nisbatan kam uchraydi. Katta yoshdagi kishilarda esa rak
va qizilo‘ngachning chandiqli torayishidan keyin uchrab turadi.
Morfologik tekshirishlarga ko‘ra qizilo‘ngach kardial qismi
o‘tkazuvchanligining buzilishi qizilo‘ngach muskullaridagi nerv tarmoqlari
gangliyalari neyronining tug‘ma nuqsonlaridan kelib chiqadi. Bu nuqson
ko‘proq kardiya qismida sezilarli bo‘ladi, lekin qizilo‘ngachning yuqoridagi
hamma silliq muskullarda ham kuzatilishi mumkin. Buning natijasida kardiya
axalaziyasi kelib chiqib, yuqorida joylashgan qismlarning tonusi va motorikasi
pasayib ketadi.
Axalaziya kasalligi turli yoshdagi bolalarda uchrashi mumkin, lekin ko‘proq 3
yoshdan keyin aniqlanadi.
Klinikasi. Qizilo‘ngach axalaziyasida ikkita asosiy simptom-regurgitatsiya
va disfagiya bo‘ladi. Bolani ovqatlantirgan zahoti yoki bir ozdan keyin u
qayt qila boshlaydi. Bolani kuzatib borganda shuni aniqlash mumkinki,
qusish birdaniga, ko‘ngil aynimay turib bo‘ladi. Qusuqtarkibi o‘zgarmagan
ovqatdan iborat bo‘lib, unda me’dadagi ovqatning qoldiqlari bo‘lmaydi.
Qusuq miqsori yeyilgan ovqatga qaraganda hamma vaqt kamroq bo‘ladi.
Ikkinchi muhim belgilaridan biri bu disfagiyadir. Katta yoshdagi bolalar
luqmani yutgandan keyin uni ko‘krak orqasida to‘xtab qolganini sezadilar.
Kichik yoshdagilarda disfagiya boshqa har xil belgilar bilan namoyon
bo‘ladi. Bolalar onasini ko‘pincha emmay qo‘yadi. Ayrim paytlarda, ona
emizayotganida bolaning qiynalayotganini sezadi. Bog‘cha yoshidagi
bolalarda ovqatning qizilo‘ngachdan o‘tishi sekinlashadi, ko‘proq ovqat
o‘tishi ayniqsa qiyinlashadi, ayrim hollarda disfagiya quyuq ovqat yeganda
ham, suyuq ovqat ichganda ham kuzatilaveradi.
Davosi. Axalaziyada har xil dori-darmonlar (atropin, bromidlar va b.sh) bilan
davolash hech qanday natija bermaydi. Kattalarda kardiyani maxsus asboblar —
dilatatorlar bilan kengaytirishdan keng foydalaniladi, lekin bu usul bolalar
uchun qiyin muolaja bo‘lganligi va qayta-qayta takrorlab turish kerakligi tufayli
qo‘llanilmaydi.
Elastik bujni o‘tkazib kengaytirish faqat vaqginchalik, qisqa muddatli natija
beradi va bu usul kam quvvatli bemorlarni operatsiyaga tayyorlash maqsadida
ishlatiladi.
Xeller operatsiyasi eng yaxshi xirurgik usul hisoblanadi va chap plevra
bo‘shlig‘i orqali o‘tib bajariladi. Bunda shilliq qavatdan tashqarida
kardiomiotomiya qilinadi. Qizilo‘ngachning kengaygan joyidan kesishni
boshlab, kardiya orqali me’dagacha davom ettiriladi. Muskullar kesilgandan
keyin tomonlarga ajratiladi, bunda shilliq parda bo‘rtib chiqib turishi kerak. Bu
operatsiya kam shikastlantiruvchan bo‘lib, aslida patogenetikli bo‘lmasa ham,
kardiya o‘gkazuvchanligini yaxshilashga olib keladi. Operatsiyadan keyin
patologik alomatlar yo‘qolib, bola bemalol ovqatlanadi va rivojlanadi.
Oxirgi paytlarda Xeller operatsiyasiga qo‘shimcha ezofagokardiya
fundoplikatsiya qilinmokda. Bunda kesilgan joyga me’da devorini olib kelib
tikiladi. Bu modifikatsiya operatsiya natijasini yaxshilab, kardiyaning chandiqli
torayish ehtimolini kamaytiradi.
TUG`MA KALTA QIZILO‘NGACH
Tug‘ma kalta qizilo‘ngach - bu tug‘ma nuqson bo‘lib, qizilo‘ngachning distal
qismi me’da shilliq qavati bilan qoplangan bo‘ladi.
Barcha xrllarda me’da-qizilo‘ngach refleksi kuzatiladi. Bu kasallik boshqa
nomlar bilan ham ataladi: braxoezofagus, ko‘krakdagi me’da, joyiga
tushmagan me’da.
Tasnifi. Tug‘ma qisqa qizilo‘ngachni ikki guruhga bo‘lish mumkin: peptik
yarali ezofagit natijasida ikkilamchi qismning bo‘lmasligi va yarali ezofagit
natijasida striktura bergan holat.
Klinikasi va tashxisi. Anamnezida qusish kuzatiladi. Qusish bola hayotining
birinchi kunlaridayoq yoki bir oylik bo‘lgancha boshlanadi. Keyinchalik
kasallikning klinik ko‘rinishi ikkilamchi torayish bor yoki yo‘qligiga bog‘liq
bo‘ladi. Agar stenoz hali paydo bo‘lmagan bo‘lsa, asosiy simptom qusish
hisoblanadi. Qusish me’dadagi ovqat tarkibidan iborat bo‘lib, ovqatlangandan
keyin, bola kuchanganda, yiglaganda va gorizontal holatda yotganda boshlanadi.
Qusuq tarkibida non ushoqlarini ko‘rish mumkin. Me’dadagi ovqatning bemalol
qizilo‘ngachga oqib o‘tishi natijasida qusish yuz beradi.
Peptik yarali ezofagitdan keyingi ikkilamchi torayish bo‘lganda ko‘proq
qizilo‘ngachning buzilish belgilari kuzatiladi.
Bunday kasallikka tashxis qo‘yish uchun me’da-qizilo‘ngach refleksi bor-
yo‘qdigini bilish kerak. Bu esa rentgenologik tekshirishlar bilan aniqlanadi.
Kontrast modda bilan tekshirish Trendelenburg holatida bajariladi. Bariy
eritmasi ichiriladi yoki me’daga kateter orqali yuborib to‘ldiriladi. Refleks
bo‘ladigan bo‘lsa, kontrast moddaning qizilo‘ngachga o‘tib ketganini ko‘rish
mumkin. Ezofagoskopiya qilish diagnostikada muhim ahamiyatga ega, bu
usulda me’da shilliq qavatida yuzaga keladigan fibrin qoplamalari, yaralar,
eroziyalar ko‘rinadi. Peptik yaralarning chandiqlanishi natijasida hosil
bo‘ladigan stenozlarni aniqlab, uning o‘lchamlari va qisqarish holatini baholash
mumkin.
Davosi. Davolash xirurgik yo‘l bilan amalga oshiriladi. Agar peptik yaralar
natijasida stenoz hosil bo‘lmasa, operatsiya usuli antireflyuks mexanizmi
hosil qilishga qaratiladi. Ko‘proq samara beradigani bu Nissen yoki Kanshn
usuli bo‘yicha fundoplikatsiya qilishdir.
Nissen operatsiyasi qizilo‘ngachning distal qismini me’daning bir bo‘lagi
bilan o‘rab manjet hosil qilishdir. Natijada «to‘kilmaydigan siyohdonga»
o‘xshash antireflyuks mexanizmi hosil bo‘ladi.
Tug‘ma kalta qizilo‘ngach asorati peptik stenoz bo‘lganda ham
antireflyuksli operatsiya qilinadi, lekin unda qo‘shimcha operatsiya-
gastrostomiya qo‘yiladi va qizilo‘ngach orqali ip o‘tkazilib, buj yordamida
kengaytirib boriladi. Retsidiv kuzatilmaydi, bunga sabab — me’da-
qizilo‘ngach reflyuksining bo‘lmaganligidir.
ME’DA-QIZILO‘NGACH REFLYUKSI
Me’da kardiya qismining yetarli darajada o‘z ishini bajarmasligi uning
ochilib turishiga va me’da-qizilo‘ngach reflyuksiga olib keladi.
Me’da-qizilo‘ngach reflyuksiga olib keladigan sabablar quyidagilardir:
— kardiya xalaziyasi (80 foiz hollarda);
— qizilo‘ngach tug‘ma kalta bo‘lishi (5 foiz hollarda);
— diafragmaning qizilo‘ngach teshigi churrasi (taxminan 15 foiz hollarda).
Refleks-ezofagit, eroziv va eroziv yarali ezofagit tariqasida kechadi.
Qizilo‘ngach devorida bo‘ladigan morfologik o‘zgarishlar darajasi reflyuks
darajasiga, kimyoviy agentlar xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. Ya’ni
duodenogastral va gastroezofagal reflkjslarda qizilo‘ngach shilliq pardasiga
nafaqat modda suyuqligi, balki o‘t ham ta’sir qiladi.
Klinikasi va tashxisi. Kichik yoshdagi bolalar reflyuks-ezofagitga xos
klinik belgi—bu tez-tez qusish va o‘qchish, bezovtalanish, ishtahaning
buzilishi, kamqonlik, ozish, uxlaganda ho‘l yostiq simptomi va qusganda
qon ketishidir. Katta yoshdagi bolalarda epigastral va ko‘ks sohasida og‘riq
va og‘zida achchiq yoki bemaza ta’m bo‘ladi. Bunda qizilo‘ngach
chandiqlanib torayadi yoki yarali ezofagit hisobiga disfagiya, qizil
ichidagisini qusish qayd etiladi, bola ozib ketadi.
Reflyuks-ezofagitning og‘ir asoratlaridan biri— aspiratsion zotiljam
kuzatilishidir. Kasal uxlaganda birdan aspiratsiya ro‘y berib, chuqur
traxeobronxial soha shilliq pardasi yallig‘lanadi va asfiksiyaga olib kelishi
mumkin.
Davosi. Dastlabki davrda bolaning yoshidan qatyiy nazar, konservativ davo
o‘tkaziladi. Maqsad—me’dadan suyuqlikning qizil-o‘ngachga, traxeyaga
tushishining oldini olish va qizilo‘ngachdagi yalliklanish jarayonini
kamaytirishdan iborat. Buning uchun postural terapiya, diyetoterapiya va
medikamentoz davo o‘tkaziladi. Ko‘krak yoshidagi bolalarda krovat bosh tomoni
45° ga ko‘tarilgan yoki bolani iloji boricha tik holatda saqlashga intilish lozim.
Bola ovqatlanganidan keyin egilishiga, qanday qilib yotganiga qarab turiladi.
Ko‘krak yoshidagi bolalarga iloji boricha zond orqali, katta yoshdagi bolalarga
esa oz-ozdan va tez-tez parhez ovqatlar berilishi tavsiya qilinadi.
Dori-darmonlardan 1 ml/kg hisobida kuniga 3 mahal serukal beriladi. Bundan
tashqari, almagel, oblepixa yoki na’matak moyi buyuriladi. Bunday davo ayniqsa
kichik yoshdagi bolalarda yaxshi natija beradi.
Agar konservativ davo natija bermasa, operativ davo tavsiya qilinadi. Hozirgi
kunda 40 ga yaqin me’da-qizilo‘ngach reflyuksining operativ usullari bo‘lib,
shundan bolalarda keng ishlatiladigani — Nissen operatsiyasidir. Bunda
me’daning tubidan manjeta tariqasida kesib olinib, terminal qismi o‘rab tikiladi.
Agar kasalda qizilo‘ngachning peptik torayishi va kardial qismining
yetishmovchiligi kuzatilsa, dastlab gastrostoma qo‘yilib, qizilo‘ngach bujmayadi,
keyin esa reflyuksni bartaraf qiluvchi operatsiya bajariladi.
KARDIYA XALAZIYASI
Xalaziya yoki kardiyaning ochilib turishi birinchi marotaba alohida kasallik
sifatida Vechepvech tomonidan 1947 yilda yozib ketilgan.
Patogenezi. Bu kasallik juda kam o‘rganilgan. Ma’lumki, normada kardiya
yopiq holda bo‘ladi, uning ochilishi reflektor ravishda ovqat luqmasi yutilib
o‘tayotgan paytda yuz beradi.
Kardiya faoliyatining yetishmasligi, chaqaloq 5—7 haftalik bo‘lguncha
saqlanishi fiziologik jarayon hisoblanadi. Chaqaloqlarda me’da-qizilo‘ngach
reflyuksining bo‘lishi, shu soha ishining anatomofiziologik yetishmovchiligi
deb qaraladi. Kardiya qismi ishining yetishmovchiligida bola qattiq
yig‘laganda, kuchanganda, qorin bo‘shlig‘i bosimi oshib, me’dadan
ovqatning orqaga bemalol qaytib kelishi kuzatiladi. Doimiy bo‘lib turadigan
me’da-qizilo‘ngach reflyuksi, me’dadagi kislotali ovqatning qizilo‘ngach
shilliq qavatiga yemiruvchi ta’sir qilib, peptik ezofagit hosil bo‘lishiga olib
keladi.
Klinikasi va tashxisi. Xalaziya kasalligida tez-tez qusish kuzatiladi. Bola
tug‘ilgan hayotining birinchi kunlaridayoq ovqat berish paytida yoki
ovqatlantirilgandan keyin qusadi. Qusuq tarkibi asosan ivigan sutdan iborat
bo‘ladi. Agar bola ovqatlanayotib yoki ovqatlanib bo‘lgan zahogi qayt qilsa,
sut hali o‘zgarmagan bo‘lishi ham mumkin. Ayrim paytlarda qusuq tarkibida
qon bo‘lishi ham mumkin. Bola bir necha oylik bo‘lguncha ham qusishi
kamaymasa, u ozib ketib, ovqat hazm qilishning buzilish belgilari paydo
bo‘ladi. Ayrim kasallarda gipoxrom anemiya yuzaga keladi.
Aspiratsiya imkoni bo‘lganligi sababli bola ko‘pchilik hollarda bronxit va
pnevmoniya kasalligiga chalinadi. Tashxis qo‘yishda hal qiluvchi vosita bu
kontrastli rentgen usulidir.
Me’da-qizilo‘ngach reflyuksini aniqlash uchun Trendelenburg holatida
tekshirish kerak. Xalaziyaga gumon bo‘lgan hamma hollarda
ezofagoskopiya qilish zarur, bunda shilliq qavat holati baholanadi va peptik
ezofagit belgilari aniqlanadi.
Davosi. Bolalarda bo‘ladigan kardiya xalaziyasi ko‘pincha konservativ
davolanadi. Buning uchun bolaning boshi hamma vaqt ko‘tarilgan bo‘lishi
kerak, quyuq ovqatni bo‘lib-bo‘lib shoshilmasdan berish lozim. Konservativ
davolash natijasiz bo‘lsa, operatsiya usuli qo‘llanadi.
Operatsiya usullaridan modifikatsiyalashgan Kanshin operatsiyasi samarali
hisoblanadi. Bolalarda qilinadigan antireflyuksli operatsiyalar ham yaxshi
natija beradi.
Ageneziya va aplaziya. O‘pkaning yoki bir vaqtning o‘zida bosh yoki
drenajlovchi bronxning yo‘kligi ageneziya deyiladi. Aplaziya deganda
shakllangan yoki rudimentar bosh bronx borligi, butun o‘pkaning yoki uning bir
qismi yo‘qdigi tushuniladi. Ikki tomonlama o‘pka ageneziyasi yoki aplaziyasi
bilan tug‘ilgan bolalar hayot kechira olmaydi. Bu nuqsonlar boshqa rivojlanish
norasoliklari bilan birga (yurakning tug‘ma nuqsonlari, qizilo‘ngach atreziyasi,
diafragma churrasi, Botallo yo‘lining bitmay qolishi) uchraydi. Ageneziya bilan
kasallangan bemorlarda o‘limning sababi o‘pka infeksiyasi hisoblanadi. O‘ng
o‘pkasida ageneziya rivojlangan bolalar o‘limi ko‘proq kuzatiladi, chunki bitga
chap o‘pkada yallig‘lanish jarayoni tez rivojlanadi. Ba’zi kuzatishlarga ko‘ra
o‘pka ageneziyasi bilan tug‘ilgan bemorlar uzoq umr ko‘rishi ham mumkin.
O‘pka nuqsonining klinik ko‘rinishi birlamchi pnevmomerlar bo‘linishining
to‘xtash darajasi bilan aniklanadi. O‘pka ageneziyasining klinikasida ko‘ks
a’zolarining surilishi natijasida yurak va nafas faoliyatining buzilishlari
kuzatiladi, Bemor hansirashdan shikoyat qiladi. Ko‘zdan kechirilganda ko‘krak
qafasida asimmetriya (nafas olganda shu yarmining orqada qolishi kuzatiladi),
ko‘ks a’zolari o‘pkaning nuqsoni rivojlangan tomonga suriladi. Yurak bu
holatda vertikal o‘qi atrofida buralgan bo‘ladi.
Tashxisi. Klinik, rentgenologik va bronxoskopik natijalarga asoslanib
qo‘yiladi. Ularning ichida bronxoskopiya, bronxografiya va
angiopulmonografiya muhim o‘rin tutadi. Rentgenologik tekshirilganda
(qovurg‘alararo) kasallangan tomonda qovurg‘alar oralikining torayishi,
diafragma pardasi yuqori joylashgani, ko‘krak qafasining shu sohasi
qorong‘ilashgani kuzatiladi. Rentgenologik tekshirishda klinik belgi
sog‘lom o‘pkani — ko‘krak qafasining ikkinchi yarmida tasdiklanadi.
O‘pka ageneziyasini bronxoskopiya qilganda bosh bronx va traxeya
bifurkatsiyasi yo‘qligi ko‘riladi. O‘pka aplaziyasida bifurkatsiya va diametri
toraygan bosh bronx aniqlanadi (bronxoskopiyada). Bronxografiya
tekshiruvida o‘pka ageneziyasiga xos hamma belgilar aniqlanadi. O‘pka
ageneziyasi yoki aplaziyasi deb tashxis qo‘yilgan bemorlar uzoq vaqt
dispanser kuzatuvida bo‘lishlari kerak.
O‘PKA GIPOPLAZIYASI
O‘pka gipoplaziyasi o‘pka hamma elementlarining rivojlanishdan orqada
qolishidir (o‘pka parenximasi va qon tomir, bronxlar). Butun o‘pka, o‘pka
bo‘lagi, segment gipoplaziyasi farklanadi. Gipoplaziya bir va ikki tomonlama
bo‘ladi. Bitta-ikkita segment gipoplaziyasi klinik ko‘rinishda yaqqol
kechmaydi. Faqat profilaktik tekshirish paytida to‘satdan aniqlanib qoladi.
Infeksiya qo‘shilgan hollarda klinik ko‘rinishi rivojlanadi. Klinikasi
bronxoektatik kasallikka o‘xshash bo‘ladi. Butun o‘pka gipoplaziyasining
klinik ko‘rinishi boshqacha bo‘lib, asosan u yashirin yoki aniq nafas
yetishmovchshshgi bilan kuzatiladi.
Davosi. Yaxshi rivojlanmagan o‘pkada yallig‘lanish o‘zgarishlari bo‘lmasa,
bemor davolashga muhtoj emas. Rudimentar o‘pkaga yiringli yallig‘lanish
o‘zgarishlari qo‘shilsa, uni olib tashlashga to‘g‘ri keladi. O‘pka gipoplaziyasi
bilan og‘rigan bolalar doimo dispanser kuzatuvida bo‘lishi kerak.
TRAXEAL BRONX
Traxeal bronx bronxlarning ajralish normasiga kiradi. Bo‘lak yoki
segmentar bronx to‘g‘ridan-to‘g‘ri traxeyadan ajraladi. Traxeal bronxning
bir qancha tasnifi qabul qilingan. Ko‘proq qo‘llanadigan aralash va yuqori
komplekt traxeal bronxga bo‘linishi hisoblanadi. Aralash deganda normal
bronx ajralish joyining atipikligi tushuniladi. Masalan, o‘ng yuqori bo‘lak
to‘g‘ridan-to‘g‘ri traxeyadan ajraladi, bunda o‘pkadagi bronxlar soni
normal qoladi. Yuqori komplektli traxeal bronxda butun o‘pkada,
bo‘lakda yoki segmentda qo‘shimcha bronx bo‘ladi. Bu ham to‘g‘ridan-
to‘g‘ri traxeyadan ajraladi. Traxeal bronx tipik klinikaga ega emas. Klinik
ko‘rinishi asosan o‘pka to‘qimasidagi o‘zgarishlarga bog‘liq. Traxeal
bronxda bronxologik tekshirishga asoslanib tashhis qo‘yiladi.
Bronxoskopiyada to‘g‘ridan-to‘g‘ri traxeyadan ajraluvchi qo‘shimcha
bronx ravog‘i aniqlanadi. Bronxoskopiyada traxeal bronxni aniqlagandan
keyin topilgan nuqsonni to‘liq isbotlash uchun bronxografiya va
angiopulmonografiya o‘tkazish zarur.
