BOLALAR KITOBXONLIGI VA UNING BOLALAR ADABIYOTIGA MUNOSABATI Reja: 1. Bolalar kitobxonligi tushunchasi haqida ma’lumot. 2. Bolalar adabiyotining umumadabiyotga aloqadorligi. 3. Bolalar adabiyotining o’ziga xos xususiyatlari. 4. Bolalar kitobatchiligining o’ziga xosligi. 5. Bolalar adabiyotining boshqa fanlar bilan hamkorligi yoxud adresliligi. 6. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga oid kitoblarning xususiyatlari 7. Kichik yoshdagi o’quvchilarga mo’ljallangan asarlarga oid xususiyatlar. 8. O’smirlarga oid badiiy asarlarga qoyilgan talablar. Bolalar kitobxonligi ifodasi o’z ma’nosida umuman kitob o’qish hodisasini anglatsa-da, keng ma’noda necha ming yilliklar davomida aslida kattalar didi, hayotiy tajribasi, dunyoqarashiga mos holda yaratilib kelingan bo’lib, bolalarning ham o’qishi doirasida amal qilgan va yaxlit tizim tarzidagi ma’naviy-axloqiy hodisa darajasiga ko’tarilgan hammabop diniy, diniy-axloqiy, diniy-tarixiy, didaktik, badiiy, ilmiy, shuningdek, XX asr boshlaridan esa, professionallik kasb eta boshlagan o’zbek bolalar adabiyotiga doir asarlar silsilasini o’qish va o’qitishni anglatadi. Bolalar kitobxonligida bolalar yoshi,saviyasini hisobga olish nisbiy mohiyatga ega. Maktab darsliklari, o’quv-didaktik xarakterdagi asarlar va bolalar adabiyoti namunalarigina bundan istisno bo’lib, ularda bolalar yosh xususiyatlari va saviyasining inobatga olinishi qat’iydir. Qolaversa, bolalar adabiyotida obrazli badiiy tafakkur amal qilsa, bolalar kitobxonligida mantiqiy tafakkur ustivorligi sezilarlidir. Zero, bolalar adabiyoti adabiy-estetik hodisa bo’lsa, kitobxonlik, jumladan, bolalar kitobxonligi undan farqli o’laroq ijtimoiy-estetik hodisa sanaladi. Bolalar kitobxonligi jamiyatning o’z bolalari haq-huquqlarini anglashi va ularni o’ziga voris sifatida tushuna borishi negizida yuzaga kelgan bo’lib, jamiyat uning vositasida yosh avlodni o’z hayotiy tajribalaridan chiqargan ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-estetik va axloqiy saboqlari asosida tarbiyalashni ko’zlaydi. Yozma adabiyot paydo bo’lguniga qadar bu xalq didaktikasi- etnopedagogikashaklida1 harakatda bo’lgan. Biroq islomiy ehtiqodni qaror toptirish yo’lidagi izlanishlar davomida diniy-axloqiy yo’singa kira borgan va chinakam ehtiqodiy mohiyat kasb etib muqaddaslashgan. Shu sababli o’tmishda boshlanib, so’ngra undagi mazmun va g’oyalarni iymon asoslari darajasida anglash, qabul qilish va amaliy faoliyat mezoniga aylantirishga alohida e’tibor berishgan. O’tmishdagi o’zbek bolalar kitobxonligi mazmun-mundarijasi shu mantiq asosida shakllangan. Bunda Qur’oni karim va hadisi shariflar ta’siri belgilovchi rol oynagan. Jumladan, Qur’oni karimning 36-yosin surasining 69-oyatida shunday zikr qilinadi: «Va mo allamnoxushshihra va mo yanbagi laxu in juva illo zikrun va qur’onun mubin». Mazmuni: «Biz u kishiga (payg’ambarimizga) she’r o’rgatmadik va bu u zotga loyiq ham emas. Bu (ya’ni she’r) faqat Ollohning zikri va qur’oni mubin uchun xosdir»1 Bu oyatning qudrati shundaki, uning asosida butun islomiy olamda ollohning zikri va qur’on mavzulariga yaqqol va ramziy aloqasi bo’lmagan barcha badiiy va ilmiy asarlar inkor etiladi. Shu vajdan barcha islomiy mamlakatlarda istalgan turdagi asarning bosh g’oyasi qur’on yoki hadislardan olinmog’i shart qilib qoyilgandi. Shu zaylda din axloq va tarbiyaning asosiy vositasiga aylanib qoldi. Qur’oni karim oyatlarini va hadislarni badiiy sharhlash va talqin qilish ehtiyoji mumtoz adabiyot tarkibida didaktik mohiyatga ega diniy-axloqiy asarlar 1 Didaktika grikcha “lilaktikos» so’zidan olingan bo’lib, o’git, nasihat, pand ma’nolarini anglatadi; etnopedagogika - grekcha «etnos» -xalq, «pedagogike» -yosh avlodni tarbiyalash va o’qitish haqidagi fan. U xalqning tarbiya haqidagi qarashlarini ifodalaydi.. Bu oyat Alouddin Mansur tarjimasida tubandagicha: «60-70. (Муҳаммадга) шеър ўргатмадик ва (шоирлик) унинг учун дуруст эмасдир». Қаранг: Қуръони Карим. Т.»Чўлпон», 1992, 323-б. silsilasini yuzaga keltirdi. Bu, o’z navbatida, o’zbek mumtoz adabiyoti tarixida didaktik adabiyot nomi ostida alohida bosqich va yo’nalishni tashkil etadi O’zbek bolalar kitobxonligi doirasidagi asarlarni vazifasiga ko’ra tubandagi ikki toifaga bo’lish mumkin: Birinchi toifaga, yuqorida eslatilganidek xalq pedagogik tafakkuriga yo’g’rilgan va aksaran bolalarga nasihat shaklida bitilgan esa-da, asoson, kattalarning hayotiy-axloqiy tajribalarini ular tili, didi va nuqtai nazarlaridan ifodalagan hammabop mumtoz nasihatnomalar, diniy-axloqiy manoqiblar va hikmatlar kirsa, ikkinchi toifaga ma’lum qismi hammabop va ma’lum qismi bolalar yoshi, didi va saviyasiga muvofiqlashtirilgan ilmiy-ma’rifiy (poznavatelnoy) yo’nalishdagi asarlar kiradi. Qolaversa, bolalar badiiy adabiyoti ham ular o’qishiga mo’ljallanganligi tufayli bolalar kitobxonligi tarkibida harakatda bo’lada. Shu uch jarayon yagona oqimga aylangan holda bolalar kitobxanligi mundarijasini tashkil etadi va uning uzluksiz davomiyligini ta’minlamoqda. Bolalar adabiyotining umumadabiyotga aloqadorligi. Bolalar adabiyoti umumbadiiy adabiyotning ajralmas tarkibiy qismi sifatida o’zaro qator mushtarakliklarga va farqli xususiyatlarga ega. Ular o’rtasidagi mushtarak xususiyatlar tubandagilardan iborat: 1. Bolalar adabiyoti ham, umuman badiiy adabiyot singari so’z san’ati hisoblanadi. So’z uning uchun ham asosiy material bo’lib, voqelikni obrazli ifodalash vositasidir. Binobarin, bolalar uchun g’oyaviy-badiiy barkamol asarlar yozadigan ijodkorlar ham so’z san’atkori sanaladilar. Ular ham umumadabiyotni yaratuvchi yozuvchilar bilan teng nufuzga egadirlar. Qolaversa, bolalar adabiyoti bilan kattalar adabiyoti o’zaro taqdirdosh ham. 2. Bolalar adabiyoti ham umumbadiiy adabiyot ish ko’radigan xalqchilik haqqoniylik va yuksak badiiylik umda (prinsip)lariga tayanadi. Bolalar adabiyotining xalqchilligi shundaki, u avvalo, xalqning asrlar davomida yaratgan eng ilg’or qarashlari va hayotiy tajribalari ruhida farzandlarini tarbiyalashni ko’zlaydi. Xalq hamma zamonlarda mehnatkashlikni, halollikni, rostgoylikni, to’g’rilikni, Vatanni sevishni, kattani hurmat qilib kichikka shafqatli bo’lishni sharaflab kelgan, ishyoqmaslik, tekinxo’rlik, subutsizlik, yolg’onchilik, o’g’rilik, shafqatsizlik, toshbag’irlik, xoinlik, g’iybatkashlik kabi insoniylikni tahqirlovchi xislatlarni qoralagan. Bolalar adabiyoti xalqni o’z kelajagi bo’lgan yosh avlodga ana shu sohadagi dono aqidalar va ijodiy an’analarini singdirishda xizmat qilmog’i darkor. Bu-olijanob maqsad. Uni amalga oshirish yuksak burch va mas’uliyatni talab qiladi. Binobarin, bolalar uchun yoziladigan asarlar ham yuksak badiyatga ega bo’lmog’i shart. Ularda hayot haqqoniy ko’rsatilmog’i, insoniylikni, mehnatni sharaflovchi, bolalarda kelajakda kim bo’lmoqlarini belgilab olishlarida ko’maklashuvchi g’oyaviy-badiiy barkamollik ufurib turmog’i zarur. Xom-xatala, hayotni boyab-bezab bayramdagiday tantanavor qilib ko’rsatuvchi bitiklar bolalar ma’naviy olamiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Realizm-bolalar adabiyotining ham asosiy ijodiy metodi sanaladi. Biroq bolalar uchun yoziladigan asarlarda voqelikning haqqoniy va aniq ifodasi goho romantika, goho fantastik boyoqqa sug’orilgan holda aks etishi mumki.Bu asarning qiziqarliligini, emocionaligini kuchaytiradi va o’qimishligini ta’minlaydi. Umuman, bolalar adabiyoti realizmida umuminsoniylikni qadrlash, ijtimoiy adolatni, ezgulikni sharaflash ruhi ustivor bo’ladi. 3. Bolalar adabiyoti ham umumbadiiy adabiyotda mavjud barcha turlar (proza, poeziya va dramaturgiya ) va janrlarda ish ko’radi. Shuni ta’kidlash joizki,badiiy adabiyot janrlarga qanchalik boy bo’lmasin, bolalar adabiyotida ularning bolalar dunyoqarashi va estetik idealiga muvofiq keladiganlaridangina foydalaniladi. Bolalar nasrida roman, qissa, hikoya; poeziyasida she’r, masal, doston; dramaturgiyasida esa drama va komediya janrlari faol bo’lsa-da, mumtoz sheriyatdagi muxammasot namunalari, ruboiy, fard, qit’a, shuningdek, dramaturgiyadagi tragediya janrlariga murojaat qilinmaganini qayd qilishga to’g’ri keladi. Buning sababini bu janrlarda ifodalanadigan voqelik kattalar turmushi va dunyoqarashiga xos murakkabliklarga daxldorligi bilan izohlanadi.Aksincha xalq nasrining shakli bo’lgan ertak janri bolalar adabiyotiga ayricha qimmat kasb etgan. U bolalar nasrida adabiy ertak-novella,ertak-qissa, ertak-roman; poeziyasida she’riy adabiy ertak, naql-ertak, topishmoq-ertak va nihoyat dramaturgiyasida ertak-drama, ertak- kamediya, ertak-opera va ertak-film singari talay xilma-xil oraliq janrlarning yuzaga kelishi va qaror topishiga ta’sir ko’rsatgan. Bu hol bolalar adabiyoti genetik asoslarini belgilashda, folklor nechog’li rol oynaganini yaqqol ko’rsatib turibdi. Ammo bolalar adabiyotining umumbadiiy adabiyotdan ayri xususiyatlari ham borki, bular uning mustaqil hodisa-alohida adabiy saltanat sifatidagi mohiyatini belgilaydi. Bolalar adabiyotining o’ziga xos xususiyatlari. Bolalar uchun ham, kattalarga bo’lgani singari, inson va jamiyatga, tabiatga daxldor barcha mavzularda ijod etish mumkin. Bolalar va kattalar adabiyotlari o’rtasidagi bunday mushtaraklik zamirida ular orasidagi farqni oydinlashtiruvchi xususiyat ham mavjud. Bu farqli xususiyat mohiyatini A.A.Makarenko bolalar uchun yozayotganda nima haqda yozish emas, balki qanday qilib yozishning muhimligida deb ko’rsatgan edi. Aytaylik, kattalar turmushining murakkab qirralarini ifodalovchi asarlarni bolalar o’qishi man’ qilingani holda xuddi shunday mavzuda bolalarbop qilib yozilgan Q.Muhammadiyning «Qo’ng’izoy bilan Sichqonboy» she’riy adabiy ertagi tipidagi asarlarni bolalar o’qishiga tavsiya etiladi. Bunda muddao shundaki, bolalar adabiyoti ijtimoiy ong shakli sifatida bolalarning borliqqa qarashlarini, voqealarni baholashda esa, o’zlarigagina xosliklarini, demakki, navqiron avlodning borliqqa estetik munosabatlarini ifodalaydi. Bolalar adabiyoti tarbiya quroli sifatida kichkintoylarga bilim berish vazifasini ham bajaradi, ularning qiziqishlari doirasini kengaytiradi. Garchi u «kattalar»-ijod ahli tomonidan bunyodga keltirilsa-da, bolalar olamini aynan-o’zligicha, faqat bolalargagina xos nuqtai nazardan badiiy tadqiq qiladi, aslida xuddi shu nuqtada ijodkor voqelikka o’z munosabatini bolalar didiga, nuqtai nazariga muvofiqlashtirib ifoda etadi, shu nuqtada kattalar va bolalar olamlari o’zaro kesishadi, kattalarning kuzatishlari, mushohadalari va baholari bolalarnikiga aylanadi, bolalarning voqelikka munosabatlari tusini oladi, bolalarcha in’ikos shaklida zuhur topadi. Bolalar adabiyotining bosh xususiyati ana shunda: narsa-hodisalarga bolalar ko’zi bilan qaray bilishida, ularni bolalarcha idrok eta bilishida, ularga bolalarcha munosabat ko’rsata olishida, ulardan bolalarcha hayratlana bilishida. A.P.Chexov masalaning shu tomonini teran anglab, «Uyda» hikoyasining qahramoni-prokuror Evgeniy Petrovich oylari tarzida o’z mulohazalarini shunday bayon etgan edi: «Buning (besh yashar o’g’li Seryoja nazarda tutilayotir-) miyasida fikrlar bor. Buning o’z dunyosi bor, qaysi narsa muhim, qaysisi muhim emas-buni o’zicha hal qiladi. Buning diqqatini va ongini jalb etish uchun bolalarga o’xshatib gapirish kifoya qilmaydi, ular kabi oylashni ham bilish kerak.» Bolalarni onalardan yaxshiroq tarbiyalaydigan odam yo’q, chunki ular bolalar his qilgan narsani his etadilar, ular bilan birga kuladilar, yig’laydilar.» Bunday ijodiy fazilat nafaqat bolalar adabiyotiga, balki uning bunyodkorlariga ham xos xususiyat bo’lib,har qanday yozuvchiga ham nasib qilavermaydi. Buni chuqur his etgani bois K.I.Chukovskiy «bolalar-bizning ustozimiz» degan edi. Chindan ham bolalarni ustoz darajasida anglamoq-bu, avvalo, ularga yuksak ehtirom ko’rgazmoq, ularning xarakterlarini, qiziqish va intilishlarini, kishilarga, narsa va hodisalarga munosabatlarini, quvonch va iztiroblarini sinchkovlik bilan o’rganmoq, ayni zamonda shu jarayonni bolalarcha his etish, idrok qilish asosida ular uslubiga muvofiqlashtirish badiiyat sintezidan o’tkazmoqdan iborat san’atkorlikdir. Rost, inson ulg’aygani sari o’z bolaligidan yiroqlashadi, bolalik tabiatidagi xos xususiyatlarni yo’qota boradi. Bu hammaga ayon haqiqatdir. Biroq bolalar yozuvchisi bundan mustasno, u inson sifatida har qancha ulg’aymasin, baribir, bolalik tabiatini saqlab qolmog’i, uni tobora teranlashtirmog’i, bolalarcha sinchkov va qiziqsinuvchi bo’lib, ular ko’ngliga yo’l topmog’i, ruhiy dunyosiga kira bilmog’i shart. Shundagina u chinakkam bolalar yozuvchisiga aylana oladi. V.G.Belinskiy «bolalar yozuvchisi bo’lib tug’ilmoq kerak», deganida xuddi shuni ko’zda tutgan edi. U yozadi: «Bolalar bilan obrazlar vositasida gapirmoq uchun ularni bilmoq kerak, o’zing bola bo’la olishing lozim, yomon ma’nodamas, balki to’g’ri ma’noda bolalarcha soddadil xarakter egasi sifatida qayta tug’ilmog’ing darkor» Bu o’zicha bir iste’doddir. Buning uchun faqat talantgina emas, balki yana o’ziga xos baho ham bo’lmoq talab qilinadi. Ehtimol, bolalarni seva bilish, ularning ehtiyojlarini, yosh xususiyatlarini va o’zliklarini chuqur, anglamoq-buning eng muhim shartlaridandir.» Ana shu shartlarga mukammal amal qiladigan ijodkorgina bolalarning haqiqiy sevimli yozuvchisi, shoiri va dramaturgi bo’la oladi. Aks holda bunday baxtdan benasib qolish hech gapmas. Bolalar adabiyoti-ikki yo’nalishli adabiyotdir. U bolalarga muljallangan ekan, avvalo, shularning adabiyoti. Shu bilan birga kattalarning, demakki, ota-onalarning ham adabiyoti hisoblanadi. Chunki bolalar adabiyoti xalq axloqiy qarashlarini badiiy aks ettiruvchi pedagogik xrestomatiyadir. Bu jihatdan buyuk ertaknavis H.K.Andersenning tubandagi fikri diqqatga sazovor: «Men nafaqat bolalar uchun, balki kattalar uchun yozayotganimni ham doim esda tutaman». Bolalarni ertaklarning fabulasi hammadan ko’proq qiziqtirsa, kattalarni ularga singdirilgan g’oya qiziqtiradi». Chindan ham bolalar uchun asar syujeti muhim, shu syujet qancha qiziqarli bo’lsa, bolalar uni shunchalik zavqlanib o’qiydilar. Kichkintoylar asar g’oyasini ilg’ab olishga qiynaladilar. Chunki u yoki bu asar g’oyasini ilg’ab olmoq uchun o’sha asar qaysi zamonda yozilgani va unda ifodalangan tarixiy sharoit xarakterini bilish, demakki, asarni davr kontekstida o’qib- o’rganish zaruriyatga aylanadi, bu murakkab jarayon, kichkintoylarning imkoniyatlari esa uni hazm qila olmaydi. Chunonchi, Sharl Perroning mashhur «Qizil shapkacha» ertagi har qancha sodda va quvnoq syujet asosida qurilgan bo’lmasin, ham bolalarni, ham kattalarni qiziqtirgani holda unda ifodalangan «Qizil shapkacha» li go’zallarni (qizil shapkacha-go’zallik ramzi, unda francuz qizlarining umumlashma obrazlari ko’zda tutilgan) francuz burjuaziyasining shahvoniyatparastligidan (Bo’ri qiyofasida fahshga mukkasidan ketgan burjuylar ko’zda tutilgan) ogohlantirishdan iborat g’oyani faqat asar ijod etilgan tarixiy davr mantiqidan uqa olgan kattalargina ilg’ashlari mumkin. Shu ma’noda bolalarga mo’ljalangan badiiy asar, avvalo, hammabopdir. Bunda hammaboplik mohiyatini V.G.Belinskiy shunday ta’riflagan edi: «...bolalar uchun kitob yozish kerak va zarur, biroq bolalar uchun shunday yaxshi va foydali asarlar yozmoq zarurki, ular kattalarni faqat bolalarga atalganligi tufayligina emas, balki chinnakam badiiy asar sifatida hammaga mo’ljalanganligi bilan qiziqtira olsin». Bolalar adabiyotida voqelik bolalarga badiiy tafakkur sintezining natijasi tarzida tasvirlanadi. Bunda tasvirning o’ziga xos jihatlari, asosan, quyidagilardan iborat: a) badiiy obrazning ham, voqelikning ham aniq-tiniqligi, qo’rimliligi. Bu xususiyat bolalar tafakkurining predmetliligi, aniqligi va ko’rimlilikka asoslanishi natijasidir. K.Chukovskiyning «Ikkidan beshgacha» kitobida keltirilgan tubandagi misol,jumladan, xarakterlidir: Dashtni ilk bor ko’rgan bola uning qanday atalishini so’rasa, otasi «pusto’nya» deb javob beribdi. «Hech vaqosiz, ship-shiydon maydon» ma’nosidagi bu tushunchani bola idrok qilolmabdi. Chunki bu mavhum tushuncha bo’lganligidan bola uni anglashga qodir emasdi. Har qanday mavhumlik bola idrokiga, tasavvuriga sig’maydigan hodisadir. Buning ustiga otasi dasht deb atagan maydon har xil o’simliklar bilan qoplangan, ularning butalari yo erga yopishgan, yo erdan tikkasiga ko’tarilgan. Bola ularni ko’rib turibdi, shu zahotiyoq o’z tushunchasiga moslashtirib, analogiya usulida o’zicha so’z yasab, ko’rib turgan maydonini «kusto’nya»-«butazor», deb atabdi. Bola fikrlashiga xos bunday aniqlik va predmetlilik badiiy obrazning ham aniqligini, predmetlilik asosida ko’rimli va ko’zda chalinarli bo’lishini taqozo etadi. K. Chukovskiy e’tirof etganidek, bolalar uchun yozilgan har bir satr mazmuni asosida rasm chizish mumkin bo’lmog’i shart. G’afur G’ulomning «Oylashni o’rganamiz» she’rida eng mavhum hodisa ham oyin shaklida o’ziga xos ko’rimlilik kasb etgan, shu vajdan bu she’r har bir kichkintoyni zavqlantira oladi, eng muhimi, tushunarlidir. S.Jo’ra, Q.Muhammadiy, A.Muxtor, Sh.Sa’dulla, H.Nazir, X.To’xtaboev, T.Adashboev, S.Barnoev, M.A’zam, A.Obidjon va boshqalarning bolalarga atagan aksariyat asarlari ana shunday fazilatga ega. b) Hikoya qilishda lirik yoki komik maylning kuchliligi. V.G.Belinskiy bolalar adabiyotining asosiy xususiyati-uning emotsionalligi, deb ko’rsatib, bolalar kitobi «samimiy hislarga to’lib-toshmog’i» lozimligini qayta-qayta ta’kidlagan edi. Hissiyotning samimiyligi faqat lirika uchungina emas, balki yumorga ham xos fazilatdir. Zotan, «quvnoq yumor», «beozor yumor» iboralari zamirida yumorga xos samimiyat tuyg’usi zuhur topgandir. N.G.Chernishevskiy ana shularni hisobga olib, bolalarga mo’ljallangan badiiy asarda «O, qanday dahshat?!» yoki «Bay-bay, muncha yaxshi!» Yoinki, «Ey, muncha kulgili!?» kayfiyatlarini qo’zg’ovchilik alomatlari bo’lmasa, yosh kitobxonlarni to’lqinlantira olmaydi, deb hisoblar edi. Ruhshunos olimlar o’tkazgan tajribalar ham bugungi kunda bolalar xotirasida lirik ko’tarinkilik yoki quvnoq yumorga sug’orilgan holda tasvirlangan voqealar mustahkam muhrlanishini, uzoqroq yashay olishini tasdiqladi. Zotan,hikoya qilishda lirizm qancha chuqur yoki yumor qancha yorqin va quvnoq bo’lsa, estetik ta’sirchanligi, hayajonbaxshligi ham shuncha chuqur va samimiy bo’ladi. G’. G’ulomning «Shum bola» asarini kulmay turib, o’qib bo’lmasligi siri shundadir. H.Nazirning «Yonar daryo», X.To’xtaboevning «Besh bolalik yigitcha» asarlarida lirik mayl ustun bo’lsa, «Sariq devni minib» va «Sariq devning o’limi» dilogiyasida, «Sehrgarlar jangi, yoxud, «shirin qovunlar mamlakati» romanida, shuningdek, Anvar Obidjonning quvnoq she’rlari, qissalari va pesalarida yumoristik ruhning ustuvorligi sezilarlidir. v) Xarakter va hodisalar ifodasida dinamikaning yorqinligi. Ruhshunoslar bolalar narsa va hodisalarning harakati, yoshi, nimaga mo’ljallanganligiga, keyinroq ularning paydo bulishi sabablariga qiziqishlarini uzoq tajribalar va kuzatishlar asosida tasdiqlashdi. O’z-o’zidan ravshanki, bu-hikoya qilishda qiziqarlilik (zanimatelnost)ni taqozo etadi. Negaki, qiziqarlilik-shiddatli harakatchanlik zamirida vujudga keladi. Bunday harakatchanlik hikoya qilinayotgan voqelik uchun tanlangan konfliktning o’tkir bo’lishini, syujetning tez taraqqiy etishini, xarakterlarning yorqinligini va boshqa shunday ifodaviy usullarni taqozo etadi, shularda namoyon bo’ladi. Sirasini aytganda, bu voqea yoki hodisalarni, qahramonlarni tashqi bir vaziyatda harakatlantiruvchi, rivojlanishda ko’rsatuvchi mohiyatga ega bo’lib, kichkintoylar tabiatiga mos keladi, uni sodda va aniq qilib, voqelikning zohiriy rivojlanishi deyish mumkin. Quddus Muhammadiyning «Temirlar oyini» yoki «Harflar oyini» she’rlarida barcha narsalar yoki harflarning shiddatli harakati ularninggina emas, balki voqeani ham ko’rimli, ham zavqovar qilgan: Temirlar jarang-jurung, Oynashib diring-diring, Deyishar: «Yuring-yuring!» Tushdilar qiziq tansa, Sayrashib assa-assa. Siniq pero dikillab, Buzuq ruchka likkillab, Uzuq zanjir, kaltasim: -Biz qochon bo’lamiz «zil?» Chir aylanar g’ildirak, Ortidan eski chelak. Cho’loq ketmon oqsoqlar, Oshpichoqni quchoqlar. Dumalar pachoq banka, Irg’ir puchuq voronka.1 1 Қуддус Муҳаммадий. Темирлар уйини. М.Рейх расмлари. Тошкент: «Ёш гвардия» нашриёти, 1960, 3-5-б. Har narsa o’ziga xos va o’ziga mos harakatda. Bu shunday harakatki, unda o’sha harakatlanayotgan narsaning sazosi ham jaranglab turibdi. Bu hol she’rning quvnoq ruhini va engil o’qilishini ta’minlagan. Kichkintoylar bu harakat va ovoz zamirida o’sha narsalarning o’zlarini ko’rib turganday sezadilar. «Sholg’om», «Bo’g’irsoq», «Qarg’avoy» singari xalq ertaklari syujetlari ham shiddatli harakat zamirida qurilganligidan g’oyat qiziqarlilik kasb etgan va necha asrlardirki, bolajonlar ularni qiziqib tinglashdan sira toliqmayotirlar. Sh.Sa’dullaning «Ayyor chumchuq» she’riy ertagi syujeti ham shu xildagi shiddatli dinamizm asosida voqe’ bo’lganligidan g’oyat qiziqarlidir. Bola ana shu xildagi harakat zamirida sodir bo’luvchi voqelikni tez ilg’aydi, chunki bunda voqealar almashinuvi uning ko’z o’ngida sodir bo’ladi. Binobarin, syujetdagi harakat qahramonlar xarakteri rivojini ham belgilab turadi. Shunday bir vaziyatda syujet o’quvchi oson o’zlashtiradigan axborot materiali vazifasini o’taydi. Shuni ham aytish joizki, bolalar ulg’aygani sari ularga atalib yoziladigan asarlarda syujet tabiatida o’zgarishlar sodir bo’la beradi, avvalo, undagi batafsillikda ramziylik va majoziylik unsurlari chuqurroq singa boradi, harakat syujetning ichki oqimiga aylanib, qahramonlar esa ruhiy kechinmalarda namoyon bo’la boshlaydiki, buni voqelikning botiniy yoki axloqiy-ruhiy rivojlanishi deyish mumkin. Bu xususiyat ko’pincha o’smirlarga mo’ljallangan asarlarga xos bo’lib, u yoki bu badiiy asarning qiziqarliligini susaytirmaydi, balki aksincha o’smirlar shiddatli harakat zamirida kechuvchi voqelikni ifodalovchi ilmiy-badiiy fantastika hamda detektiv-sarguzasht tipidagi asarlar qatorida mo’ljallangan va aksaran ichki harakatchanlik asosida voqelikni real ifodalovchi asarlarni ham o’qiy boshlashga shu zaylda tayyorlana boradilar, binobarin, badiiy asar syujeti va qahramonlari harakat shiddatli yoki sokin, zohiriy yoki botiniy kechishidan qat’iy nazar, o’sha asar mavjudligininng o’ziyoq o’quvchi qiziqishini ta’minlovchi vositaga aylanadi. Bunday qiziquvchanlikni bolalar adabiyoti sohasida ishlovchi barcha iste’dodli namoyondalari sezganlar va qayta-qayta ta’kidlaganlar: «Borliqni va barcha mavjudotni harakatga keltirmoq zarur,-deb yozgan edi ulug’ munaqqid V.G Belinskiy ,-toki soqov tosh ham, dala-tuzdagi xas-xashaklar ham shivirlab, oqayotgan ariqcha ham, sokin esayotgan shamol ham, parvoz qilib guldan-gulga qo’nayotgan kapalak ham muhabbat va hayot tilida so’zlashga majbur bo’lsin». g) Tilning aniqligi, ravonligi, tushunarliligi va emocionalligi. Bolalarga atalgan badiiy asarning tili umumbadiiy tilning normalariga va grammatik qurilishiga amal qilgani holda bolalarcha tafakkur qilishning o’ziga xos ifodaviy vositasi bo’lmog’i, shu bilan birga, bola nutq boyligini muttasil oshirib borishga xizmat qilmog’i shart. Bunda nuqul bolaga moslashib qolmay, balki uni ergashtirib borishga intilib, bolaga notanish so’z va iboralarni izohtalab qilib qoymay, kontekstdayoq anglashilarli etib ifodalashga e’tibor bermoq lozim. Eng muhimi, N.G.Chernishevskiy ta’kidlaganidek: «Bolalarga juda ko’p narsalarni osongina qilib tushuntirish mumkin, bunda avvalo o’sha tushuntiruvchining o’zi nimani gapirmoqchiligini o’zi anglab etkan va uni inson tilida ravshan ifodalay ololsin». Yozuvchi qaysi yoshdagi bolani mo’ljallab asar yozayotganini hisobga olib, o’sha yoshdagi kichkintoy lug’at boyligi imkoniyatlarini ko’zda tutgan holda ish tutmog’i lozim. Aks holda uning asari adresatini tayinlash mumkin bo’lmay qoladi. Chunonchi, Sh.Sa’dullaning «Yil fasllari» she’ridagi: Milt etib chiqdi quyosh, Dedi:-Do’stlar, qish odosh,- satrlariga boqqan zahoti-ularning maktabgacha yoshdagi bolalarga mo’ljallanganini sezish qiyin emas. Chunki mazkur satrlardagi so’zlar maktabgacha yoshdagi bolalar nutqiga xos lug’at aks etgan. Shoir bunday ekspressiv nutq zamirida bahor faslining shu yoshdagi kichkintoylar hali sezishga ulgurmagan ikki xususiyatini-bahor qishdan so’ng kelib, qishga xotima («qish odosh») yasashini hamda endilikda haroratli kunlar («quyosh chiqishi»ni) boshlanishini, aniqrog’i, bahor fasli tabiatining belgili xossalarini saviyaga muvofiqlashtirib ma’lum qilmoqda. Bolalar lug’at boyligi-ular saviyasining mezoni. Bolalar ulg’aygani sayin voqelikni o’zlashtirish imkoniyatlari ham kengaya boradi, binobarin, ular so’zni o’zlashtirish evaziga ularning saviyalari ham ko’tariladi,didlari o’sa va dunyoqarashlari shakllana va to’lisha boradi. So’zni tushunish va o’zlashtirish bolalarda tasavvurni chuqurlashtiradi, narsa va hodisalar haqida o’z fikrini tug’diradi. Bolalar uchun ijod etuvchilar ana shu holat bilan hisoblashmoqlari shart. Zotan, bolaga atalgan asarning tili qancha aniq, ifodalari teran, qisqa va obrazli bo’lsa voqea ham, ifodasi ham ixcham, yorqin va sodda bo’lsa asar shuncha ta’sirchan bo’ladi, unda ilgari surilgan g’oya xotiraga mustahkam o’rnashgan syujetni idrok qilish asosida yosh kitobxonning intellektual dunyosi mahsuliga aylanadi. Bolalar murakkab qurilmali gaplardagi mazmunni ilg’ashga qiynaladilar, xususan, bunday gaplarda izohtalab arxaik so’zlar qalashib kelsa-taqatlari toq bo’ladi. Binobarin, gaplar ham sodda, mantiqdor, jonli, hayajanbaxsh va savodli qurilmog’i, g’ashga teguvchi qaytariqlar va mavhum iboralardan xoli bo’lmog’i lozim. Poetik obrazlar mavhum yoki qalashib ketgan sifatlashlar (epitetlar) asosida qurilmasligi darkor, bolalar kitobida har bir ifoda tabiiy, yorqin ma’noli va zavqovar bo’lishi-uni tushunib o’qish va uqib olishning muhim sharti hisoblanadi. Bolalar kitobatchiligining o’ziga xosligi. «Uchdan o’n ikki yoshgacha har qanday bolada o’z fikrini grafik usulda ifodalash malakasi etarli bo’ladi,-deb yozgan edi mashhur kitob bezovchi musavvir I.Kuzmin uzoq yillik tajribalariga tayanib,-keyin ijod psixologiyasida nimadir kechadi-da, murakkab kompozicion vazifalarini ham erkin bajara oladigan o’shal kechagi ijodkor aylana yoki kvadratni chizish uchun pargor va chizg’ichga yopishib oladi». Binobarin, ana shu davrdayoq jajji qo’llariga kitob tutib, uni o’zicha varaqlashga intilmagan, rasmlarga qarab undan ma’no ilg’ash malakasi kurtak yozmagan bola kitobga befarq bo’lib ulg’ayadi. Holbuki, bolalar kitobatchiligi-bolalar kitobxonligining asosi bo’lib, uyda ham, bog’chada ham, maktabda ham bolalar o’qishiga mo’ljallangan rang-barang mazmun va shaklga ega kitoblar chop qilinishiga erishmoq lozim. Bunda kitoblarning aksaran oyinchoq timsolida bo’lmog’i muhim ahamiyatga ega. Shaklan esa mazmuni yoki maqsadiga muvofiq bichimga-chidamli qalin qog’oz yoki kartondan foydanilgan taxlamga ega bo’lmog’i, suvratli kitobchalar, oyinchoq kitobchalar, yig’ma kitobchalar, animal kitobchalar,1 kesma kitobchalar kabi turlarda yaratilmog’i darkor. Bu xildagi kitoblar komikslar2 deb yuritilib, badiiy matni adib yoki 1 Анимал китобчалар ҳайвонлар, қушлар, ҳашаротлар расмлари асосида тартиб берилган рангли китоблар. 2 Комикс силсилали расмлардан иборат китоблар былиб, гощ матнли, гощ матнсиздир, АҚШда асримизнинг 20-йилларидан бошлаб кенг анъанага айланган бундай китобларда зўравонлик shoirga taalluqli bo’lsa, taxlamini bichishda noshir (poligrafist) va badiiy bezatilishida musavvir ishtirok etadi, binobarin, ularning bunyodga keltirilishida shoir yoki adibga musavvir va noshir teng huquqli hammuallif sanaladilar. Ularning hamjihatlikdagi ijodiy faoliyatlari tufayli bolalar kitobi ko’rimli, sevimli va o’qimishli mo’’jizaga aylanadi. Bunda shunisi muhimki, musavvir ham, noshir ham yozuvchi yo shoir yaratgan matnni aynan ifodalabgina qoya qolmaydilar, balki o’sha matnni to’ldiruvchi, muallif aytolmay qolgan nuqtalarni ilg’agan holda ifodalay olishlari lozim. Bu nozik ijodiy jarayondir, uning mohiyatini S.Y. Marshak musavvir va noshirning «qo’shimcha badiiy iztirob chekishi» deya to’g’ri ta’riflagan. Rost, bolalar kitobida yozuvchi yoki shoir yaratgan badiiy matn etakchi bo’lib, musavvir va noshirni boshqarib turadi. Noshir kitob shakl-shamoyilini, harflari, hoshiyalari, sarlavhalari, taglavhalari, yonlavhalari, qismlari va boblarini ajratib ko’rsatuvchi belgilarni matn mazmuni va kitob bichimiga muvofiqlashtirsa, musavvir yuksak mas’uliyat bilan asar matnini chuqur o’rganishi, uning ruhigagina emas, balki asar yaratilgan zamon ruhiga, asar qahramoni va uning muhiti ruhiga, asar muallifi ruhiga kirgan holda bolalar yosh xususiyatlarini, saviyasini, olamni idrok qila bilish iqtidori va malakalarini imkoniyat va darajalarini hisobga olib rasm va bezaklar chizmog’i darkor. U yozuvchi matnda aytmagan va aytolmagan, ko’rsatmagan va ko’rsatolmagan, lekin ham aytilishi, ham ko’rsatilishi shart bo’lgan nuqtalar, ruhiy holatlarni ifodalash orqali qahramon xarakterini yaratishi, ham qahramon, ham asar, ham yozuvchi ruhiga mos manzaralar chizib, ularda takrorlanmas milliy koloritni singdirishi va shu asosida kitobning mazmun-mundarijasini to’ldirishi lozim. Musavvir kitobdagi har bir personaj tashqi qiyofasini faqat o’zigagina xos xarakterini gavda a’zolari qanday taqozo etsa, shu xilda ko’rsatishi, bunda matn mazmuni mantiqidan kelib chiqishi lozim. Matn mazmunini ifodalovchi manzaralarni chizganda ham shunday yo’l tutmog’i darkor. Bordiyu musavvir kitobni grafik usulda bezashga kirishda, unda grafikadagi obrazlari to’g’ri, siniq va to’lqinli chiziqlarda, naqshlarda, shriftlarda, turfa ranglarda jilolanuvchi fon va soyalarda, dog’larda, kontr suvratlarda yorqin ifodalab, jozibadorlikda erishmog’i va qalblarni yashnatmog’i zarur. Toki bunday illyustraciyalar o’quvchi fantaziyasi- ақидалари тарғиб қилинади. taxayyulotini harakatga keltirsin. «...bolaga mo’ljallangan suvrat-unga tushunarli bo’lmog’i shart,-deb yozgan edi bolalar kitoblarining mashhur bezovchisi V.V.Lebedev,- lekin u shunday suvrat bo’lsinki, bola musavvirning bu ishiga kira bilsin, aniqrog’i, suvrat qanaqa tirgaklarga turganligini va uning qurilishining qanday kechganlagini tushuna olsin». Shundagina bolalar kitobidagi rasm va bezaklar bolaning matn mazmunini teranroq tushunishi va fikrini harakatga sola bilishiga yo’l ochadi. Shundagina bolalar kitobi o’z oldiga qoyilgan ijtimoiy-estetik va axloqiy- tarbiyaviy vazifasini to’la-to’kis bajaradi va yosh avlodning ma’nan sog’lom bo’lib chiniqishiga ta’sir ko’rsata oladi. Bolalar adabiyotining boshqa fanlar bilan hamkorligi yoxud adresliligi. Bolalar adabiyotining kamolotida uning barcha fanlar bilan aloqadorligi muhim ahamiyatga ega. Bu M.Gorkiyning «Mavzular to’g’risida» maqolasida yorqin ifodalangan bo’lib, bolalar adabiyotining rang-barang mavzular hisobiga boyib, xilma-xil obrazlar hisobiga to’lishib borishini ta’minlashdan tashqari ma’lum darajada o’zligiga daxldor xossalarini ham oydinlashtiradi. Shu ma’noda, aytish mumkinki, bolalarga o’zlarini qurshagan olam va uning sirlaridan voqif bo’lishda, narsa va hodisalar mohiyatini idrok etishda, ularni anglash va bilib olishda, o’rganish va o’zlashtirishda bolalar adabiyoti o’ziga xos hayot darsligi vazifasini o’taydi. Aytaylik, elektr nima? Quyosh-chi? Oy-chi?Yulduzlar nega faqat kechasi ko’rinadi?Momaqaldiroq nimadan paydo bo’ladi? Yashin-chi? Suv nima? Shamol nimadan hosil bo’ladi? Tuproq nima? Yomg’ir nima? Qor nima? O’simliklar, hasharotlar nega xilmma-xil? Xullas, bunday savollarning cheku-chegarasi yo’q. Lekin bolalar bularning barchasini bilishidan iborat ehtiyojlarini qondirmay qoymaydilar. Ularning ma’naviy ulg’ayishlari ana shu istakni qondirish evaziga amalga oshadi. Binobarin, bolalar adabiyoti ana shu savollarga javob berish maqsadida fizika, astranomiya, geologiya, geografiya, kimyo, matematika, botanika, biologiya, qoying-chi kishilik jamiyati yaratgan barcha bilimlar bilan ijodiy hamkorlik qiladi. Bunda u mazkur bilimga xos sovuq ilmiy muhokama va mantiqiylikni emas, balki har qanday ilmiy tushunchaning insonni sharaflovchi badiiy obrazli ifoda etilishi orqali erishadi. Bunday obrazli ifoda pirovard-oqibatda uning qiziqarliligini (zanimatelnost) va ma’rifiyligini (poznavatelnost) ta’minlaydi. «Qiziqarli botanika», «Qiziqarli fizika», «Qiziqarli biologiya», «Qiziqarli geologiya», «Qiziqarli kimyo» yoki «Yosh tilshunos», «Yosh adabiyotshunos», «Yosh fizik» qomuslari singari bolalarbop rang-barang kitoblar, shuningdek, turli-tuman kasb- korlar, aniqrog’i, shishapazlik, chinnisozlik, yog’och va ganch oymakorligi, misgarlik va mis oymakorligi, temirchilik, kulolchilik, boyraboflik, gilamboflik, temirchilik, haykaltaroshlik, kashtachilik, zargarlik, zardo’zlik, rangpazlik, qog’oz tayyorlash va hokazolarning kelib chiqishi tarixiga oid zavqovar badia va hikoyalar yosh avlodning ular haqidagi bilimlarini chuqurlashtiribgina qoymaydi, balki ularda ajdodlar tajribalari va an’analarini o’zlashtira turib e’zozlashni, demakki, qadriyatlarni anglash jarayonida o’zliklarini anglashlariga, eng muhimi, kelajakda kim bo’lishdan iborat havaslarini uyg’otibgina qoymaydi, balki shu havasning qat’iyatga aylanishida yordam beradi. Shu mantiqqa muvofiq bolalarni yosh xususiyatlariga ko’ra uch guruhga bo’lish an’anaga aylanganki, bu ularga mo’ljallab badiiy asarlar yozishda ham rost keladi: 1). Maktabgacha tarbiya bosqichi: tug’ilgandan to 6-7 yoshgacha; 2). Kichik yoshdagi o’quvchilik davri: 6-7 yoshdan 11-12 yoshgacha yoki muchalni to’ldirguncha; 3). O’smirlik davri yoki o’rta va katta yoshdagi o’quvchilik bosqichi: 12-13 yoshdan 17- 18 yoshgacha. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga oid kitoblarning xususiyatlari. Bola yetti yoshga to’lguniga qadar atrofdagi yangiliklarni tez ilg’aydigan bo’lib o’sa baradi. Bu jarayonni bolaning kelajakka tayyorlanishi tarzida tushunish kamlik qiladi, albatta. Negaki, inson shaxsiyatidagi barcha ijobiy va salbiy xususiyatlar xuddi shu davrda shakllana boshlaydi, xarakteriga singa baradi. «Axir men hozir nimalarda yashayotganimni o’shanda kashf qilmaganmidim?,-deya xotirlagandi Lev Tolstoy yetmish yillik umriga sarhisob qila turib.-Shuncha ko’p, shuncha tez kashf etgan narsalarimning yuzdan birini ham, qolgan butun umrim davomida kashf eta oldimmi? Aslo! Besh yashar boladan mengacha-faqat bir qadam, yangi tug’ilgan chaqaloqdan besh yashar bolagacha-dahshatli masofa!» Chindan-da, chaqaloq besh yoshga to’lguniga qadar til chiqaradi, ongi kurtak yoza boshlaydi, tuyg’ulari shakllanish jarayoniga kiradi, oyoq chiqarib mustaqil yura boshlaydi-keyingi butun umri davomida, asosan, shu jarayonlar takomillashadi. Shuning uchun bolalarni juda kichkinaliklaridanoq, so’z san’ati sehrida tarbiyalash beqiyos ijtimoiy-estetik qimmatga molik. Bu xalqning asriy tajribasida sinalgan haqiqatdir. Xalq ijodiyotidagi erkalash motivlariga limmo-lim aytim-olqishlar, allalar, erkalamalar, ovutmachoqlar, qiziqmachoqlar, qaytarmachoqlar, ermaklar asrlar davomida ana shunday vazifani ado etib kelayotgani barchaga ayon. Ularda xalqimizning bolalarparvarlik mehri tovlanib turadi, murg’akkina jonlarni so’z ohanglarida ardoqlash an’analari yorqin namoyon bo’lgan. Maktabgacha yoshdagi bolalar hali kitob o’qiy olmaydi, ular uchun olam noma’lumlik sirlarini bilishga, o’zlashtirishga intilish, qiziqish kuchli bo’ladi. Yozuvchining vazifasi uning xuddi shu intilishini hisobga olib, qiziqishini alangalatishga qaratilgan holda ish tutishdan iborat. Bunda u maktabgacha yoshdagi kichkintoy tabiatiga xos taqlidchilik xususiyatini ko’zda tutib, hayotdagi xarakterli voqea va hodisalarni uning tasavvuriga mos badiiy obrazlarda ifodalovchi asarlar yaratmog’i lozim. Ma’lumki, maktabgacha yoshdagi kichkintoylar tevarak-atrofidagi har bir narsaga taqlid qilishdan charchashmaydi. Ular taqlidchilik vositasida hayotni o’zlashtiradilar. Shu boisdan ularga atalgan asarlarning personajlari-hayvonlar, qushlar, hasharotlar, o’simliklar va boshqa narsalar bo’lishsa-da, odamlarga taqlidiy sifatlarga ega: Odamlarday gapirishadi, fikr yuritishadi. Shu taqlidda ularning har biri o’z xislatlari xususidagi oddiy ma’lumotlar bilan kichkintoylarning intellektual dunyosiga aylanadi, ularda hayotga qarashning o’ziga xos kurtaklari vazifasini o’tashga kirishadi. «Bolada so’zni tushunishdan ko’ra tovush yoki ohangni sezish ancha erta boshlanadi, aslida xuddi shu tovush yoki ohangni sezish-uni so’zni-tushunchani anglash sari etaklaydi, binobarin, u sog’lom o’ssa, 7-9 oylardaligidayoq ayrim so’zlar ifodalagan ma’noni anglay boshlaydi: «ashshalom», qo’lingni ber», «o’tir» kabi so’zlarga harakati bilan javob qaytaradi. Bir yoshga to’lganida esa, o’ntacha so’zni tushunadi va ayta oladi. Ikkinchi yoshi davomida bola anglaydigan va ayta oladigan so’zlar miqdori 300 tagacha etadi. Bu davrda u ochlikni, chanqoqlikni, issiq-sovuqni, og’riqni tuyadigan bo’ladi, shu tuyg’ularni ifodalash ehtiyoji tovush tiliga ko’chadi: g’udranadi, ingshayadi, xullas, allaqanday tovushlar yig’indisidan iborat so’qma so’zlar vositasida «gapirgan» bo’ladi. Shu jarayonda nutq organlari rivojlana boradi va yangi-yangi tovushlarni aytishga chog’lanadi yoki aytishni o’zlashtiradi. Tasavvur qila bilasizmi-chaqaloq dunyoga kelganida «ing’a» yoki «inga» deya yig’laganida nutq a’zolari atigi uchtagina tovushni aytishga qodir bo’lgani holda endilikda 300 tacha so’zni ifodalash qadar nutq tovushlarini o’zlashtirishga erishadi! Ular lug’atidagi so’zlarning aksariyati bir yoki ikki bo’g’inli bo’lib, asosan, unli tovushlarning faolligi bilan ajralib turadi. Buning sababi-unli tovushlarning cho’ziluvchanligi va musiqiyligida. Bola dastlab u yoki bu unli tovushni cho’zibroq ayta turib, o’z nutq a’zolarining shakllanishini ta’minlaydi, shu yo’l bilan inson nutqiga xos boshqa tovushlarni jumladan, undoshlarni ham o’zlashtira boradi. Shu asnoda nutq tovushlarini insoniy mantiqdorlik qonuniyati taqozosi bilan bir-biriga ulab, o’zi idrok eta olgan u yoki bu tushunchani ifoda etuvchi so’zga aylantira boradi, boshda u hech qanaqa ma’no anglatmaydigan so’qma so’z bo’lishi mumkin, lekin bora-bora ma’no anglatuvchi so’zga aylanib qoladi, shu zaylda u so’zlar tushunchalar olamini zabt eta boshlaydi. Bu hol, o’z navbatida, uning ongiga ravnaq yo’lini ochadi-tasavvuri, idroki va yana talay sezgilarini jumbishga keltiradi. Ana shu harakat mantiqi bola lug’at xazinasidagi har bir so’zga, dastlabki paytlarda, asosan ot va fe’l anglatuvchi ma’nolarni birato’la mujassamlashtira boradi, natijada so’zlar bola nutqida atov gap shaklida namoyon bo’la boshlaydi. Bola «mamm» yoki «mama» deganda «ko’krak ber» yoki «ovqat ber», «buv» yoki «buvva» deganda «suv ber» talabini ifoda etganday bo’ladi. Shu tariqa chaqaloq nutqida otlar o’z ma’nosiga omuxtalashgan harakatni ham ifoda etadi. Ikki-uch yoshlardagi bolalar lug’at jamg’armasidagi so’zlarning aksariyati hayvonlar yoki aniq narsalarning tovushlariga taqlidiy xarakteriga ega: «qu-qu» yoki «av-av» kabi. Bola tovushlarni har xil qabul qilganidan taqlidiy so’zlarning sinonimik qatori yuzaga kelgan: «av-av//hav-hav//hav// baba» yoki «bi-bib// dit// bi-bib// du-dut» kabi. Bu bolalarning o’zlari ko’rgan narsalar tovushlarni turlicha eshitishlari va idrok qilishlari zamirida vujudga kelgan so’zlarning badiiy shakllaridir. «Qariyb har bir oila so’zlashuvi taomilida aslida kichkina bolalardan o’tgan va boshqalarga ma’lum bo’lmagan o’z so’zlari bor. Kattalar nutqiga bolalar ta’siri ma’lum hodisa. Bunday hodisani to’g’risi, kamdan-kam hollardagina kichkintoylar tajribasiga suyanib she’r yozganda va katta bolalar yoki oilaning katta a’zolari nutqida uchratish mumkin». Shunisi e’tiborliki, bolalar kashf etgan ayrim so’zlar termin darajasigacha etgan, buni «alla» so’zi misolida ko’rsa bo’ladi; bu so’z o’z lug’aviy ma’nosidan tashqari yana folklordagi qo’shiqning bir janrini ifodalaydi. Ko’rinadiki, bolalar ham o’z ona tillarining lug’at boyligini oshirishga munosib hissa qo’sha olganlar. So’z o’rganish, so’zni anglash va aytish ehtiyoji, ayniqsa, bola uch yasharligida jiddiy tus oladi, «Uch yashar bola, - deb yozgandi K.Chukovskiy, - har bir narsa u yoki bu belgilangan harakatga mo’ljallanganligiga, binobarin, bunday harakatdan tashqarida noaniq narsaga aylanishiga ishonadi». Natijada u bu davrda o’rganganadigan va tushunadigan so’zlar 1200-1300 tagacha etib boradi. Bola hech qanaqa grammatik qoidadan xabarsiz bo’lsa-da, so’zlarni mantiqan to’g’ri aloqaga kiritib, o’z fikri va istagini izhor qila boshlaydi, hatto qay bir tushunchalarni ifodalovchi so’zni hali bilmasa- da, o’zicha so’z yasab uni ifodalagan bo’ladi, shu tariqa o’z lug’atini aks ettiruvchi tili yuzaga keladi. Xuddi shunday bir vaziyatda bolaga hayvonlar, qushlar va hasharotlarning yorqin rasmlari, ularga daxldor voqelikni ifodaluvchi voqeaband rasmlardan tashkil topgan pishiq kartondan ishlangan animal kitobchalar, hayvonlar haqidagi ertaklar mazmunini ifodalovchi dekorativ kitobchalar, kesma yoxud yig’ma kitobchalar berilmog’i, u bu rangli kitobchalarni o’zi ochib varag’lamog’i rasmlariga qarab, tasvirdagi narsalarni, ularning holatlarini, rangini, shaklini, a’zolarini, aytmog’i yoxud kattalar yordamida shularni o’rganib qayta so’lamog’i shart. Bunday kitobchalar bolada hajm, shakl va rangni his qilishda muhim rol oynaydi. Xususan, «O’zing boya» ruknidagi kontur suratli kitobchalar bu jarayonni yanada faollashtiradi, bolalar bu kitoblarni boyab turib konturlarda ifodalangan ma’nolarni, shakllar va ularning hammalarini ranglar garmoniyasida o’qib idrok qiladigan bo’ladilar. Bu holat ularda so’zga, so’zlashga rag’batni yanada kuchaytiradi. Natijada ular 4-5 yoshga etganlarida 2000-2500 tacha so’zni iste’mol qila boshlaydilar, bu davrda so’z ular uchun o’z ma’nosidagina anglashiladigan bo’ladi, ko’chma ma’nosini hali ular anglay olmaydilar. Endilikda nisbatan aniq harakatni ifodalovchi fe’l turkumiga mansub so’zlar miqdori orta boradi, og’riqni, quvonchni, xafalikni ifodaluvchi undov so’zlar ham bola nutqida o’zlasha boshlaydi. Biroq bularning barchasi bola tasavvurining aniqligiga mavhumlikni ko’tara olmasligiga boysungan holda namoyon bo’ladi. Bolalar hayvonlar haqidagi ertaklarni hayajon bilan tinglab, ular mazmunini ifodalovchi rasmlarga hayrat bilan qarashadi, rasmlar ma’nosini o’zlaricha tushunadi va tushuntirishga intiladi. Bunday intilish zamirida kichkintoy nutqida o’zgacha emocionallashuv jarayoni sezila boshlanadi. Bolalardagi bunday insoniy sezgirlikdan hayratlangan L.Tolstoy ayrim noshud yozuvchilarning tildagi no’noqliklariga ta’na qilib: «Bola so’z yasash qonunlarini sizdan ko’ra yaxshiroq anglaydi, chunki hech kim uningchalik tezlik bilan yangi so’z yasay olmaydi,» –degan edi. Bolalar tilini uzoq kuzatgan K.Chukovskiy ham bu fikrni tasdiqlaydi: «Ikki yoshidan boshlab har qanday bola qisqa muddat ichida «daho tilchi» darajasiga ko’tariladi,» - deya e’tirof etgan edi. Bolalar uchun asar yozganda ana shu fazilatlarini inobatga olib, ularga atroflarini o’rab olgan hayotni anglab olishlariga, hayotsevarlik tuyg’ularini shakllantirishga, narsalar haqida o’z tushunchalarining qaror topishiga, shularni imkoniyatlari ko’taradigan darajaga xizmat qiladigan so’z zaxiralarini muttasil boyitishga ko’maklashish maqsadi ko’zlanmog’i shart. Shundagina asarni o’z vazifasini muvaffaqiyatli bajargan deb hisoblash mumkin. Kichik yoshdagi o’quvchilarga mo’ljallangan asarlarga oid xususiyatlar. Bu yoshdagi bolalarning ichki olami ancha murakkab. Ular hali ko’p narsalarni bilmaydi, lekin bilishdan iborat ichki jarayonni kechishga kirishadi; bilish-ular uchun o’ziga xos ma’naviy ehtiyojga aylana boradi. Yanush Korchak ular tabiatiga xos ana shu xususiyatini ta’riflab yozgan edi: «Bolalarga o’zlari sezgan va oylaganlarini gapirib berish g’oyat qiyin, chunki ularni so’zda ifodalashga to’g’ri keladi. Bundan ham og’irrog’i esa-yozish. Lekin bolalar shoir va faylasufdirlar.» Chindan ham shunday. Bolalar tabiatidagi «shoirlik»-ularning hamma narsadan hayratlanishlari, har bir hodisadan hayajonlanishlari bo’lsa, «faylasuflik» - hayratni va hayajonni qo’zg’agan shu narsalar va hodisalarning asl mohiyatiga qiziqishlaridir. «Bu nima?», «Bu nega bunaqa?», «U nima deydi?», «U nega katta yoki nega kichik?», «U qanday o’sadi?», «Nega qattiq?», «Nega yumshoq?», «Suv nega qotadi?», «Quyosh qanday qizitadi?», xullas, shu xildagi sanoqsiz savollar bu yoshdagi bolalarning qiziqishlari hosilasi bo’lib, ana shu savollarga topgan va topolgan javoblari-olamni o’zlashtirish yo’llaridir. Olam ular uchun jumboqqa aylanarkan, ularning o’zlari ham «nimavoy»ga aylanishlari tabiiydir. Shu ma’noda N. Nosov yaratgan Pochemuchka (Nimavoy-o’zbek tilida Bilmasvoy tarzida tarjima qilingan)-bu yoshdagi bolalarning umumlashma obrazi darajasiga ko’tarilgan. Bunday umulashma obrazni Q.Muhammadiyning «Tabiat alifbesi» turkumiga kiruvchi lirik qahramon timsolida ham ko’rish mumkin. U ham butun vujudi bilan «Yong’oqni nega yong’oq deymiz?» yoki «Yong’oqning qobig’i nega qattiq?» «Olcha nega qip-qizil?», «O’rik nega sarg’ayib pishadi?», «Jiydaning shoxi nega egig?», «Shaftolining bargi nega achchiq?», «Sada nega meva qilmas?», « Dada, bog’bon nega tokni qirqib turadi?» yoki «Tok daraxti bir xilu uzumlari nega har xil?», «Mol nega kavsh qaytaradi?», «Chittak nega chittak?», singari son-sanoqsiz savollarga aylangan. Kimgadir bular g’ayritabiiy tuyulishi mumkin, shu boisdan ularning g’ashlari qo’zg’ab «katta bo’lganingda bilasan»,- deya bolani hatto jerkishgacha borishlari mumkin. Bunday qilish bola qiziqishlariga to’g’on solishga teng bo’lib, unda hamma narsaga befarq qarash maylini kuchaytiradi. Befarqlik esa bora-bora bolani ijtimoiy lanjlikka giriftor qiladi. Bola ma’naviy ehtiyoji hosilasi sifatida tug’ilgan mazkur savollariga ilmiy javobni ham u idrok qila olmaydi, aksincha, yana savoldan savol chiqaradi. Buning ijobiy tomoni shundaki, bolalardagi qiziqish so’nmaydi, bilaks yana rivojlanadi. Q.Muhammadiy bu savollarga poetik javob berish maqsadida «nima to’g’risida asar yaratmasin, nima haqda gapirmasin, doim o’sha narsadan inson hayotini ko’zda tutib, ma’no izlaydi. Shoir shu ma’noni topadi ham. Bu ma’no doim bolalarning hayotdan oladigan birinchi taassurotlarini izohlaydi, uning dunyoqarashi shakllanishiga xizmat qiladi.» Eng muhimi, bolada insonni sevish, kasbu koriga rag’bat bilan qarash, shu asosda hayotni anglash va sevish tuyg’usini ardoqlab o’stiradi. Buning yorqin dalili sifatida «Tok daraxti bir xilu uzumlari nega har xil?» savoliga javob tarzida bitilgan she’rni ko’zdan kechirish kifoY. Bolam, tok ham bog’boni biladi. Xizmatiga yarasha uni hurmat qiladi. Lekin rahmat aytmoqqa tokning tili yo’q, Tili tugul, hatto og’iz, dili yo’q. Yaproqlari shildirar, gaplari duduq. Shildirar-shildirar so’zlolmas aniq. Shuning uchun hosiliga zo’r berar, Mayiz, shinni, sharbatiga zeb berar. Tok oshiga kovatok yaproq tizimi, Rango-rang ajoyib ming xil uzumi... Xuddi bizning «rahmat» so’zimiz kabi. «Yasha», «tashakkur», «ofarin», «balli», «Qoyil», «tasanno» deganday bari Husayni, hasayni, sohibi degan, Qirmizka, echkiemar, toifi degan, Charosu, buvaki, shakarang guli, Kishmish, shivirg’oni, yakdona xili, Daroyi, chillaki, naychasi ham bor; Bir-biriga o’xshamas, raxmati-ming bol. Shunday, o’g’lim, toklarning uzumi har xil, Bu-tokning bog’bonga rahmatlari, bil! Shoir tokka insonga xos fazilatlarni ko’chirarkan, bog’bon mehnatini sharaflashi, pirovard – natijada esa bolalarda shu kasbga muhabbat uyg’otishni ko’zlaydi. Bu-masalaning axloqiy tomoni. Uning ma’rifiy tomonida esa, jonlantirilgan tok yaproqlari-yu uzum turlari va ulardan tayyorlanadigan mayiz, shinni, sharbatlar, qolaversa, «tok oshiga kovatok yaproq tizimi» haqidagi ma’lumotlar turadi. Shularning bari birgalikda bolakay ma’naviy dunyosiga aylana boradi. Ko’rinadiki, maktab yoshidagi kichkintoylar tabiatiga xos «shoirlik va faylasuflik» ular uchun yoziladigan asarlar mavzu doirasining keng, g’oyaviy-badiiy jihatdan sodda va tabiiy bo’lishini taqozo etadi, bu jarayon bola ulg’ayishi bilan oddiylikdan murakkablik tomon yo’g’rilib bormog’i darkor. Negaki, ruhshunoslarning ma’lumotlarga ko’ra, bu yoshdagi bolalar dastlabki bosqichda 3600 tacha so’zdan foydalanishadi. Etti-to’qqiz yasharliklarida hayvonlar, qushlar, hasharotlar, nobotot va boshqa narsalarga oid ertaklarga qancha qiziqishsa, insonlar va ularning o’zaro munosabatlarini ifodalovchi asarlarga qiziqishlari ham shuncha orta boradi. Bolalar yozuvchilarning vazifasi shu ishtiyoqni alangalatishdan iborat.Bunda shu yoshdagi o’quvchilarning hayot tajribalarini umumlashtirish negizida ijtimoiy voqelik mohiyatini ochib berish ular dunyoqarashining shakllanishiga ta’sir qo’rsatuvchi vosita sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Bu yoshdagi bolalar folklordan kengroq bahramand bo’la boshlaydilar: tez aytishlar mashqi bilan nutq tovushlari talaffuzini ravonlashtirsalar, chandish oynab so’zlar ohangdoshligini idrok qiladilar; guldur-guplar vositasida so’z va harakat uyg’unligini his etsalar, topishmoqlarni echish jarayonida zehnlarini charxlay boradilar. Hayvonlarga oid ertaklarga qiziqishlari sehrli-fantastik va hayotiy-maishiy ertaklarga omuxtalashib, ular hisobiga to’lisha boradi va xayollariga parvoz bag’ishlay boshlaydi. Hayotiy-maishiy ertaklarni o’qish jarayonida real hayot hodisalariga qiziqishlari uyg’ona boradi. Ertakka bu xildagi ma’naviy chanqoqlik turli xalqlar ertaklarini ham, shuningdek, yozma adabiy ertaklarni ham sevib o’qishga chog’laydi: Sharl Perro, aka-uka Grimmlar, Hans Kristian Andersen, Petr Ershov asarlarini, ayniqsa, bolalarga moslashtirib tabdil qilingan «Ellada qahramonlari», E. Rapsening «Baron Myunxauzenning sarguzashtlari», shuningdek, A. Tolstoyning «Oltin kalit yoki Buratinoning boshidan kechirganlari», Leonid Solovevning «Nasriddin afandi sarguzashtlari», Sh.Sa’dullaning «Yog’och qo’g’irchoq yoki Kachal polvon sarguzashtlari» ertak-qissalarini, Turg’unboy /oyibovning adabiy-nasriy ertaklarini zavqu shavq bilan o’qiydilar. Multfilmlarga va qo’g’irchoq teatrlari spektakllariga o’chliklari zamirida ham aslida ertakka extirosli qiziqishlari yotadi. Shu zaylda ular /./ulom, H.Olimjon, S.Jo’ra, Z.Diyor, Q.Muhammadiy, Sh.Sa’dulla, I.Muslim, A.Rahmat, Q. Hikmat, P.Mo’min, T.Adashboev, M.A’zam, A.Obidjon va boshqalarning quvnoq she’r va qo’shiqlarini, dostonlari va she’riy ertaklarini; H. Nazir, X.To’xtaboev, N.Fozilov, M.Osim, T.Malik, H.Shayxov, S.Barnoev, F.Musajon, O.Husanov va boshqalarning hikoya, qissa va ramanlarini o’qib, hayot hodisalari mohiyatini anglashga intiladilar, maktab turmushi, o’qish va mehnatning bola shaxsini shakllantirishi va toblashi, bolalar va kattalar munosabatlari asoslaridan badiiy zavq oladilar. Bu yoshdagi kichkintoylarga, ayniqsa, harbiy vatanparvarlik va Vatan tarixi haqidagi badiiy asarlar behad zarurdir. Ularga xorijdagi tengqurlari hayoti haqidagi asarlar ham alohida qiziqish uyg’otadi. Bu jihatdan ham milliy adabiyotda yaratilgan «Qonli barmoqlar», «Zafar va Zahro» (Oybek), «Dunyo bolalari» (A.Muxtor), «Mo’g’tilal» (Mirmuhsin), «Afg’on hikoyalari» (S.Barnoev) qatorida mashhur italyan bolalar adibi Janni Rodarining «Chipollinoning boshidan kechirganlari» , «Jelsomino yolg’onchilar mamlakatida», «Muzqaymoqdan qurilgan shahar», shved bolalar adibasi Astrid Lindgrenning «Mittivoy va tomda yashovchi Karlson haqila ikki qissa», polyak Yanush Korchakning «Qirol Matiush birinchi», shuningdek, qardosh xalqlar bolalar adabiyotlarining eng sara namunalari alohida qimmat kasb etadi. Bu xildagi asarlar bolalarda baynalmilal hamkorlik va hamdardlik tuyg’ularini tarbiyalaydi, ularning olam va odamlar haqidagi bilimlarini boyitadi, lug’at boyliklarini oshiradi, dunyoqarashlarining shakllanishiga, insoniy fazilatlarining tarkib topishiga, xarakterlarining toblanishiga ta’sir ko’rsatadi, qisqasi, badiiy adabiyot ular uchun chinakamiga «hayot darsligi»ga aylana boradi. O’smirlarga oid badiiy asarlarga qoyilgan talablar. O’smirlik kattalar olamiga nomzodlik bosqichi bo’lib, bolalik bmlan xayrlashish va kattalarga ergashishdan iborat oralig’dir. U birinchi muchalni to’ldirib, ikkinchisiga qadam qoyish bilan boshlanadi va o’rta yasharlik-o’smirlik pallasiga kirishning ilk bosqichi hamda katta yasharlik-yoshlikka tayyorlanish tarzida namoyon bo’ladi. Binobarin, o’smirlik ham jismoniy, ham ma’naviy-axloqiy balog’atga etishuv bo’sag’asidir. O’rta yosh boshlanishi bilan o’g’il va qiz bolalarda jinsiga daxldor xislatlar shiddat bilan rivojlana boshlaydi, avvalo, ovozlari farqlana boshlaydi: o’g’il bolalarda- erkaklik va qizlarda ayolikka xos biologik unsurlar ko’zga tez tashlana boshlaydi. Bu jarayon ma’naviy rivojlanishdan o’zadi, natijada o’smirlar hatti-harakatida, yurish- turishida o’zgachaliklar, aniqrog’i, beqarorlik, oqibatini oylamay ish qilish, mulohazasizlik, o’ziga bino qoyish holatlari uchray boshlaydi. Aslini olganda, bunday holat asosini bolalik olami bilan xayrlashish va kattalar olamiga da’vogarchilikdan iborat murakkabliklar tashkil etadi, o’smirlarda sodir bo’luvchi ma’naviy o’sishning jismoniy va biologik rivojlanishdan bir muddat orqada qolishi goho ularga pand beradi, ular bunday vaziyatda o’zlarini aql bilan boshqarolmay qoladilar, shu bois o’smirlar tarbiyasi og’ir kechadi. O’smirlarga mo’ljallangan badiiy adabiyotning vazifasi, avvalo, ana shu murakkab jarayonni chuqur va beran badiiy tadqiq etib, ularning ma’naviy kamoloti ehtiyojlarini qondirish, ularda chinakam insoniy fazilatlarning tarkib topishida faolroq ta’sir ko’rsata bilishdan iborat. Eng muhimi, o’smirlarga mo’ljallanib yozilgan badiiy, ma’rifiy, fantastik va publicistik asarlar ularni milliy istiqlol ruhida tarbiyalashi, dunyoqarashlarini shakllantirishi, yuksak axloqiy fazilatlarni singdirishga xizmat qilmog’i shart. Necha asrlar davomida ajdodlarimiz yaratgan boy madaniyat, mehnatkash xalqning o’z erki, Vatan mustaqilligi uchun olib borgan kurashlari, mehnatning barcha farovonliklar omili ekanligi, halollik, do’stlik, rostgoylik, qo’rqmaslik, fidoiylik va boshqa insoniy fazilatlar o’smirlar adabiyotining asosiy mavzulari bo’lishi mumkin. O’smirlik-o’ziga sig’a bilmaslik, jussaning to’lisha borayotgan kuchini racional boshqara olmaslik davri. Ha, goyo qo’lini cho’zsa, narvonsiz ham yulduzga etguday his etadi, goho o’smirlar o’zini. Ularga ana shu jarayonni ongli ravishda anglay olishlarida sehrli-fantastik ertaklarga bo’lgan rag’batlarini ilmiy-badiiy fantastikaga yo’g’irish samarali natija beradi. Aytaylik, Jyul Vernnning «Kapitan Grant bolalari», «Ostin-ustun», «Havo sharida besh hafta», «Sirli orol», «g’aroyib sarguzashtlar», A.Tolstoyning «Injener Garinning mo’’jizasi», «Aelita», A.Belyaevning «Jahongir», «Prafessor Douelning boshi», A.Kazancevning «Yonuvchi orol», I.Efremovning «Odam-amfibiya», «Andromeda tumanligi», ilmiy-fantastik romanlari qatorida o’zbek fantastikasi namunalarini tavsiya etish mumkin. O’zbek ilmiy-badiiy fantastikasi 20-yillarda Abdurauf Fitrat va Abdulla Qodiriylar ijodida kurtak yozgan bo’lsa-da, asosan, 60-yillardan e’tiboran chinakam jonlanish jarayoniga kirdi. Bugungi kunda o’zbek fantastikasining «Rene jumbog’i», «Ajdodlar xotirasi», «/aroyib ko’lanka», « Jodugarning eli», «Telba dunyo», «Ikki jahon ovorasi», «Tutash olamlar», (H.Shayxov), «Hikmat afandining o’limi», «Somon yo’li elchilari», «Falak», «Chorrahada qolgan odamlar» (T.Malik), «Men- men emas», «Mangu kuy izlab», «Teskari ko’zlilar sayyorasi», «Rayhondagi zarpechak», (M.Mahmudov), «Ming bir qiyofa», «Ko’zgu oldidagi odam» (O.Muxtor) singari e’tirofga sazovor qissa va romanlardan iborat namunalari paydo bo’ldi. Bu asarlar o’smirlar tafakkurini teranlashtiradi, dunyoqarashlarining shakllanishiga, xayol qila bilish salohiyatlarining takomillashuviga, taxayyullotlarining uchqurlashuviga kuchli ta’sir ko’rsatadi. O’smirlar tabiatiga xos ilmiy-badiiy fantastikaga o’chlik, o’z navbatida, ma’rifiy-badiiy (poznavatelnoy) asarlarga qiziqishlarini inkor etmaydi, balki bu jarayon bir-biriga omuxta holda kechgandagina katta natijalar beradi. Taassufki, o’zbek bolalar yozuvchilari mahrifiy-badiiy asarlar yaratishda qarzdor bo’lib qolmoqdalar. Fan va badiiyat sintezidan iborat holda asarlar ijod etishda rus o’smirlar adabiyoti katta tajriba to’plagan, ularda ma’rifiy-badiiy asarlar alohida yo’nalishni tashkil etadi va turli-tuman mavzulardagi ko’rinishlarga ega adabiyot sifatida shakllangan. Kishilik bilimlarining barcha tarmoqlarida qiziqarli hikoyalar, qissalar va romanlar yaratilgan bo’lib, ularni mazmun-mundarijasiga ko’ra: tarixiy-badiiy, fizikaviy-badiiy, kimyoviy-badiiy, geologik-badiiy, biologik-badiiy va hokazo ko’rinishdagi asarlar guruhlariga bo’lish mumkin. Bu silsilaga mansub asarlardan dunyoda turli xildagi elatlar va xalqlarning paydo bo’lish sabablarini hikoya qiluvchi R. Podolniyning «Xalqlarning yo’llari», turli- tuman tillarning yuzaga kelish tarixini bayon etgan L.Uspenskiyning «Til yo’llari va so’qmoqlarida», Ed. Vartanyanning «So’zning tug’ilishi», jangovar harbiy san’at sabog’idan iborat V.Abchukning «Buyuk sarkardalar sinoati», Irina Uvarovaning «Tuproq, suv va olov», Viktor Komarovning «O’zligim bilan olishuv», Eduard Shimning «Yog’och kitob», G.Elizavetinning «Pulnoma», Viktor Drachukning «Yozuvlar-o’tmish sirlari shohidi» kabi o’nlab ko’rkam namunalarini ko’rsatish mumkin. Shuningdek, fanning turli tarmoqlarida o’smirlarbop qilib yaratilgan xilma-xil qomuslar, qiziqarli kitoblar va hatto maxsus «O’rgan va bajar» ruknida uzluksiz chop etilayotgan S.Gazaryanning «Go’zallik o’z qo’llarimizda» N. Kolpakovaning «Qo’shiq ovchilari» singari ma’rifiy-adabiy kitoblar hayot haqidagi ilmiy tasavvurlarini chuqurlashtirishdan tashqari kelajakda kim bo’lishlarini ham oylab ko’rishga undaydi. Shunisi ajablanarliki, o’zbek bolalar adabiyotida ma’rifiy-badiiy yo’nalishida ijod etish hamon oqsab kelayotir, bu sohadagi boshqa xalqlar adabiyotlaridagi ilg’or tajribalar sekinlik bilan o’zlashtirilayotir. O’smirlar hayotga mustaqil nazar solishga intiladilar. Ular hayotdagi har bir voqea va hodisaning ijtimoiy-axloqiy mohiyatini anglashga, undan o’zlariga saboq chiqarishga harakat qiladilar. Shu jarayonda ularda fuqarolik tuyg’ulari teranlasha va takomillasha boradi, jamiyat va Vatan oldidagi burch va mas’uliyatlarini anglash istagi uyg’ona boshlaydi. Bunda ularga S.Ayniy, Oybek, A.Qahhor, N.Safarov, O.Muxtor, T.Malik va boshqalar yozgan biografik va avtobiografik asarlar, memuarlar ayricha ta’sir ko’rsatadi. Shu tahsir chuqurlashgani sayin o’smirlar tabiat va jamiyat sirlaridan ogoh bo’lishni, jamiyat taraqqiyotiga sezilarli mehnati singgan kishilar hayotini o’rganishni xohlab qoladilar. O’smirlardagi bu ma’naviy ehtiyojni o’z zamonidayoq payqagan Maksim Gorkiyning XX asrning 30-yillarida «Ajoyib kishilar hayoti» ruknida badiiy- biografik asarlar ijod etish tashabbusi bilan chiqqan edi. Shu munosabat bilan ulug’ tabiatshunos olim K.Timiryazevga-Charlz Darvin, Romen Rollanga-Betxoven, Fritof Nansenga-Kolumb, Gerbert Uellsga-Edisson, Alfons Shatobrionga-Janna-d’ Ark, Ivan Buninga-Servantes biografiyalarini aks ettiruvchi ilmiy-badiiy badialar yozishni so’rab murojaat qilgan edi. O’zi esa Italiyaning milliy qahramoni Garribaldi haqida shunday asar yaratmoqchi bo’ldi. 1933-yilda qaror topgan bu ruknda mashhur yozuvchilar, olimlar, bastakorlar, davlat arboblari, harbiy sarkardalar, mashhur razvedkachilar, jahon urushlarining qahramonlari, mohir hunarmandlar, mehnat qahramonlari hayoti va ijod yo’lining badeasimon tadqiqotidan iborat mingga yaqin asar yuzaga keldi. Shunisi quvonchliki, yakunlangan asrning etmishinchi yillariga kelib, bu ruknda asarlar ijod etish an’anasi o’zbek ijodkorlari faoliyatida ham ko’rina boshladi.Endilikda Aziz Qayumovning «Alisher Navoiy», «Abu Rayhon Beruniy», «Abu Ali ibn Sino»; Laziz Qayumovning «Hamza»; Naim Karimovning «Hamid Olimjon», «Oybek», «Cho’lpon», «Usmon Nosir»; Adham Akbarovning «G’afur G’ulom»; Ozod Sharafiddinovning «Abdulla Qahhor»; Bo’riboy Ahmedovning «Mirzo Ulug’bek», «Amir Temur»; B.Reskov va G.Sedovlarning «Usmon Yusupov»; Radiy Fishning «Jaloliddin Rumiy»; Otayorning «Mirtemir», «Islom shoir»; Habib Karimovning «O’ral Tansiqboev» singari asarlari shu yo’nalishdagi izlanishlarning samaralari bo’lib, o’zbek voqeligini ilmiy- ma’rifiy asosda badiiy tadqiq etganligi bilan e’tibor qozonib borayotir. Bunday asarlar o’smirlarni insonparvarlik ruhida, tarixiy qadriyatlarga muhabbat ruhida tarbiyalaydi, ularning kasb tanlashlariga ko’maklashadi, ajdodlar jasoratidan iftixor qilish tuyg’ularini qo’zg’atadi, chinakam vatanparvar va mehnatkash inson sifatida kamol topishlariga ta’sir ko’rsatadi. O’smirlik-qizlar va o’g’il bolalar o’rtasida bir-birlariga nisbatan o’rtoqlik, havas va muhabbat bilan talpina boshlash pallasi. Binobarin, ularda sevish-sevilish mavzuidagi asarlarni o’qishga alohida rag’bat bilan qarash kuchayadi. Shu rag’batni qondirishda H. Nazirning «Lochin qanotlari», «Kenjatoy», «Tohir-Zuhra qissasi», shuningdek, A.Aleksinning «Akam klarnet chaladi», «Kolya Olyaga yozadi, Olya Kolyaga yozadi» singari asarlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu asarlar o’smirlikka xos tuyg’ularning yuksak axloqiy ideal darajasida kamol topishiga tahsir ko’rsatadi. Modomiki, o’smirlar kattalar safini to’ldiruvchi avlod sifatida tarix sahnasiga chiqib borisharkan, kattalar olamiga xos ma’naviy fazilatlarini kasb etmoqlari zaruriyatga aylanadi. Shu ma’naviy zaruriyat tufayli ular o’qishi doirasiga kattalar adabiyoti namunalari ham kira boradi va o’smirlar kitobxonligi doirasini kengaytiradi. Bunda nafaqat o’zbek adabiyoti vakillari, balki jahon adabiyotining barcha zabardast namoyandalarining kishilik ma’naviyati taraqqiyotida muhim qimmat kasb etgan asarlarini o’qish, ulardan saboq va zavq olish, shu asosda jahon xalqlari turmushi, orzu- intilishlari, kurashi va mag’lubiyatlaridan ogoh bo’lish – o’smirlar dunyoqarashi o’sishining asosiy omiliga aylanadi. Har bir avlod farzandlariga o’z tajribalarini singdirishga intilishi ayon haqiqat, binobarin, o’smirlar ham o’z ota-onalari to’plagan hayotiy tajriba va an’analardan oziqlanib yashaydilar, biroq har bir avlodning yangi tarixiy sharoitda yashashiga, o’sishiga va kurashishiga to’g’ri keladi. Shunday bir jarayonda navqiron avlod ajdodlari hayotiy tajribalaridan nimalarnidir o’zlashtiradi, nimalarnidir rad etadi va o’zi ham nimalardir yaratishga intiladi, shu zaylda kattalarning murakkab olamida o’z mavjudligini tan oldirish uchun kurashishiga to’g’ri keladiki, bu jamiyatda avlodlar almashinuvi jarayoniga xos abadiy muammo-«otalar va bolalar» muammosini har bir zamonning o’zigagina xos qilib kun tartibiga qoyaveradi. Bu esa, o’smirlar adabiyoti oldiga yosh avlodni kelajakka ishonch bilan qaray bilishga, hayotda o’z o’rnini topa olishga o’rgatish vazifasini qoyadi, natijada bolalar adabiyotida ham zamonaviylik dolzarb muammoga aylanadi; zamonaviylik uning ham qalbi darajasida mohiyat kasb etadi. Bolalar adabiyotidagi zamonaviylik tarixiylikni inkor etmaydi. Bolalar adibi xalq va Vatan o’tmishi haqida hikoya qila turib, bugunning haqiqatini tasdiqlaydi, shu fazilati bilan zamonaviylik tarixiylik zamirida voqe bo’ladi. U bolalarning qobiliyatini nazarda tutib o’tmishni ham, bugunni ham, kelajakni ham keng va aniq ko’rsatadi, teran ifoda etadi. Yuqoridagi mulohazalar shuni ko’rsatayotirki, bolalarga mo’ljallangan «kitob bir-biridan ajralib turuvchi uch tilda yaratilmog’i darkor, ne uchunki bola besh yasharligida bir tilda gapirsa, o’n yasharligida boshqacha bir tilda va o’n besh yasharligida uchinchi bir tilda so’zlaydi.» Shu bois kitob qaysi yoshdagi bolaga mo’ljallangan bo’lsa, o’sha yoshdaligida o’qilganda ijtimoiy-estetik ta’siri kutilgan darajada bo’ladi, kechikib o’qilganda esa bunday ta’sir kuchiga ega bo’lmaydi, aniqrog’i, ta’siri zaiflashadi. Bolalar adabiyotining yoshga nisbatan mo’ljallanganligi qotib qolgan hodisa ham emas, u zamon va insonlar o’zgarishi bilan didaktik mohiyat kasb eta boradi. Binobarin, bolalar kitobining adresliligi doimiy harakatda bo’ladi: aytaylik,ijtimoiy- estetik taraqqiyot chuqurlasha borishi bilan bolalarning yosh xususiyatlari ham o’zgaradi,davr o’zgarishi bilan avlodlar o’zgaradi, insoniyat mutassil to’lishib, yasharib borarkan, uning qiziqishlarida ham bu zuhur topadi. Natijada qachonlardir kattalar ma’naviy mulki sanalgan ertaklar va topishmoqlar endilikda, asosan, bolalar ma’naviy ehtiyojlari qondirgichiga aylangani kabi yozma adabiyotda ham aslida kattalarda mo’ljallanib yaratilgan Ubayd Zokoniyning «Mushuk ila sichqon qissasi», Sayido Nasafiyning «Kim zo’r» kabi asarlari, shuningdek, A.S.Pushkinning qotor she’riy adabiy ertaklari bolalar o’qishi doirasiga kirib borgani tabiiydir. Rost, bolalarga atalgan kitoblar orasida shunday namunalari ham borki, bir o’qigandayoq vazifasini o’tab bo’ladi, ularni ikkinchi o’qishga ehtiyoj qolmaydi; biroq shunday namunalari ham mavjudki, belgilangan adresati yoshiga nisbatan ma’naviy o’sish sari yo’naltira biladigan imkoniyati cheksiz. Bunday asarlar ko’p qatlamli bo’lib, qaysi yoshdalikda o’qilishidan qathiy nazar, o’quvchiga g’oyaviy-estetik zavq bag’ishlay oladi. Bunday kitoblar yuksak talant bilan yaratilgan ma’naviy obidalar sifatida bolalarning yangi va yangi avlodlarini to’lqinlantiravervdi, shu zaminda avlodlarni bir- birlariga tutashtiruvchi ma’naviy ko’prikka aylandi. O’zbek bolalar adabiyoti-bolalar hayotining o’ziga xos qomusi, unda bolalarning oilada, bog’chada, maktabda va tengqurlar davralarida, shuningdek, oyinda,o’qishda, mehnatda, tengqurlari yoki kattalar bilan munosabatdan iborat jo’shqin hayoti aks etgan. Binobarin, u xalq turmushining ham ko’zgusidir. Chunki bolalar taqdiri xalq va Vatan taqdiri bilan uzviy bog’langan. Bolalar adabiyoti shu aloqadorlikni butun go’zalligi va murakkabligi bilan ifodalaydi, bu esa uninig mahrifiy qimmatini belgilaydi. Bolalar adabiyoti muayyan g’oyalarni mavhum tushunchalarda emas, balki bolalarning «predmetli» tafakkuriga va tasavvuriga mos badiiy obrazlarda ifodalab, ular ongiga his tuyg’ulariga va xayolotiga ta’sir ko’rsatadi, ularning kelajagi buyuk ozod va obod Vatanning, erkin va demokratik jamiyat qurayotgan xalqning bunyodkor va kurashchi farzandlari qilib tarbiyalashga xizmat qilaveradi. MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR 1. Bolalar adabiyoti istilohi dastlab qaerda va qachon qo’llanila boshlandi? Fan sifatida-chi? 2. O’zbek bolalar adabiyotiga oid darsliklar haqida fikr yuriting.? 3. O’zbek bolalar adabiyotining paydo bo’lish omillarini bosqichma-bosqich tavsiflang? 4. Bolalar adabiyotining paydo bo’lishidagi ijtimoiy voqelikning roli deganda nimani tushunasiz? Genezis , deganda-chi? 5. Bolalar adabiyoti va kitobxonligi tushunchalari haqida nimalarni bilasiz? 6. Bolalar kitobxonligiga doir keng va tor ma’nolar mohiyati nimalarda zuhur topgan? 7. Ulug’ munaqqid V.G.Belinskiy quruq pand-nasihatdan iborat didaktik adabiyotga qanday munosabat bildiradi? 8. Bolalar adabiyotining asosiy maqsad va vazifalari haqida nimalarni bilsiz? 9. Bolalar adabiyoti va umumbadiiy adabiyot o’rtasidagi farqli va mushtarak xususiyatlar nimalardan iborat? 10. Bolalar adabiyotining ikki yo’nalishdaligi nimada ko’rinadi? 11. Bolalar adabiyotidagi tasvirning o’ziga xosligini qanday izohlaysiz? 12. Korney Chukovskiyning «Ikkidan beshgacha» asari qanday munosabat bilan yozilgan? Asar g’oyaviy mundarijasi haqida fikr yuriting? 13. Lirik yoxud komik maylning kuchliligi asarlarda qanday ko’rinadi? 14. Bolalarbop asarlardagi xarakter va hodisalar ifodasida dinamikaning yorqinligini misollar asosida tushuntiring? 15. Bolalar kitobatchiligi haqida nimalarni bilasiz? 16. Animal kitob nima? Komikslar-chi? 17. Bolalar kitoblarini bezashda musavvir qanday mas’uliyatga ega? Noshir va adiblarchi? 18. Bolalar adabiyoti boshqa fanlar bilan o’zaro qanday munosabatda bo’ladi? 19. Ilmiy-ma’rifiy adabiyot haqida nima deya olasiz? 20. Bolalar adabiyotidagi adreslilikni qanday izohlaysiz? 21. Pedagogika va psixologiyada bolalarning yosh xususiyatlariga ko’ra guruhlanishini tushuntiring? 22. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar kitobxonligi haqida nimalarni bilasiz? 23. Kichik maktab yoshidagi bolalarga mo’ljallangan badiiy asarlar qanday specifik xarakterga ega? 24. O’smirlar kitobxonligida qaysi yo’nalishdagi asarlar yetakchi ahamiyat kasb etadi? 25. O’zbek bolalar adabiyotining yetuk nazariyotchilari, tadqiqotchi olimlaridan kimlarni bilasiz va ularning qanday asarlari sizga ma’lum? 26. O’zbek bolalar adabiyoti tarixi fanining dolzarb ahamiyati to’g’risida mulohaza yuriting? MAVZUGA DOIR TEST SAVOLLARI: 1.«Bolalar adabiyoti» istilohi dastlab qachon va qaerda qo’llanilgan? A. eng qadimgi davrlarda, xalq ijodida; B. o’rta asrlarda, yozma adabiyotda; C. XX asrning 20-yillarida,davriy matbuot maqolalarida; D. mustaqillik yillarida, tadqiqotchilar ishida. 2. O’zbek bolalar adabiyotining fan sifatida takomillashuvi va unga doir darsliklarning chop qilinishi to’g’ri qayd etilgan javobni aniqlang? A. XX asrning o’rtalari, 1953, 1967, 1973, 1976,1978, 1981,1989; B. XX asr boshlari.1905,1910,1937,1953,1981,1989; C. X1X asr oxiri.1889,1898,1900,1913,1917. D. to’g’ri javob yo’q. 3. O’zbek bolalar adabiyotining paydo bo’lish omillari qaysi javobda bosqichma-bosqich to’g’ri ifodalangan? A. folklor, jahon adabiyoti, rus adabiyoti, mumtoz adabiyot, jadid adabiyoti,mustaqillik davri adabiyoti; B. ijtimoiy voqelik, xalq og’zaki badiiy ijodi, o’zbek mumtoz adabiyoti,yangi realistik o’zbek adabiyoti, jahon va rus xalqlari bolalar adabiyotini o’rganish va o’zlashtirish, ilk maktab darsliklari; C. yozma yodgorliklar,xalq og’zaki ijodi, sho’ro davri mafkurasi, mustaqillik davri adabiyoti; D. barcha javoblar to’g’ri. 4. Bolalar kitobxonligi haqidagi tushuncha qaysi javobda batafsilroq qayd etilgan? A. umuman, kitob o’qish hodisasi,kattalar didi,hayotiy tajribasi dunyoqarashiga mos holda yaratilib, bolalarning ham o’qish doirasida amal qilgan hammmabop badiiy - ilmiy hamda professional bolalar adabiyoti; B. bolalarning o’zlari tomonidan ijod etilgan adabiyot namunalari; C. kattalar uchungina daxldor badiiy adabiyot; D. faqat bolalarga ixtisoslashgan, ulargagina mo’ljallangan adabiyot namunalari. 5. Bolalar kitobxonligi va adabiyoti orasidagi tafovut qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan? A. bolalar kitobxonligi og’zaki, adabiyoti esa yozma shaklda bo’lishi; B. bolalar kitobxonligi kattalarga, adabiyoti bolalargagina mo’ljallanganligi; C. bolalar kitobxonligida didaktikaning ustivorligi, adabiyotida esa uning ko’zga tashlanmasligi; D. bolalar kitobxonligi ijtimoiy-estetik hodisa sanalib unda mantiqiy tafakkurning ustivorligi, bolalar adabiyotida esa obrazli badiiy tafakkur amal qilib, adabiy-estetik hodisa hisoblanishi. 5. boshdan-oxirigacha pand-nasihat asosida bitilgan asarlar bolalarni kichkina keksalarga aylantirib qoyadi, bu ularni mustaqil fikrlash, tashabbuskor bo’lishlari va ijodkorliklariga salbiy ta’sir qiladi,» -degan fikrni qaysi munaqqid ilgari surgan? A. V.G.Belinskiy; B. N.L.Chernishevkiy; C. N.A. Dobrolyubov; D. P.Shermuhammedov. 6. Bolalar kitobxonligi mundarijasi qaysi variantda to’g’ri ko’rsatilgan? A.bolalar she’riyati, prozasi, dramaturgiyasi; B. hammabop mumtoz nasihatnomalar,hikmatlar, ilmiy- ma’rifiy yo’nalishdagi asarlar, bolalar badiiy adabiyoti; C. xalq pedagogikasi , diniy-axloqiy adabiyot namunalari, bolalar o’qishiga mo’ljallangan asarlar; D. to’g’ri javob yo’q. 7. Badiiy adabiyotda obraz yaratuvchi yagona vosita qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan? A. yozuv; B. so’z ; C. til; D. tovushlar. 8. «Bolalar adabiyoti bu..» ushbu mulohaza qaysi javobda to’g’ri davom ettirilgan A. bolalarning o’zlari o’qishlari mumkin bo’lgan adabiyot; B. ota-onalar o’qishiga mo’ljallangan adabiyot; C. sodda mazmunga ega rasmli kitoblar majmui; D. bolalarning yosh xususiyatlariga ko’ra ularga ixtisoslashgan professional badiiy adabiyot namunalari; 9. Bolalar adabiyoti fanining ob’ekti qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan? A. bolalar uchun yozilgan yuksak badiiy ijod namunalari va adiblar ijodi; B. maktab darsliklari; C. bolalar matbuoti; D. kichkintoylar psixologiyasi. 10.Bolalar badiiy adabiyotining umumbadiiy adabiyot bilan munosabati qaysi javobda o’z ifodasini topgan? A. ular bir-biri bilan mutlaqo bog’liq emas, har biri alohida hodisa; B. ularning har ikkalasi bir hodisa, alohida xususiyatlari yo’q; C. bolalar adabiyoti umumbadiiy adabiyotning ajralmas tarkibiy qismi; D. to’g’ri javob yo’q. 11. Bolalar adabiyotining umumbadiiy adabiyot bilan mushtarak xususiyatlari to’g’ri ko’rsatilgan javobni aniqlang? A. so’z san’ati; B. adabiy tur va janrlarning amal qilishi; C. xalqchillik, haqqoniylik principlarining mavjudligi, yuksak badiiylik; D.barcha javoblar to’g’ri. 12.Bolalar badiiy adabiyotining umumbadiiy adabiyotdan tafovuti to’g’ri ko’rsatilgan javobni aniqlang? A. narsa va hodisalarga bolalar ko’zi bilan qaray bilish; B. voqelikni bolalarcha idrok eta olish; C. ularga bolalarcha munosabat ko’rsatish, hayratlanish; D. barcha javoblar to’g’ri. 13. «..bolalarni ertaklarning fabulasi hammadan ko’proq qiziqtirsa, kattalar uchun ularga singdirilgan g’oya muhimdir». Ushbu mulohaza muallifi hamda u qanday munosabat bilan aytilganligi qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan? A. A.P.Chexov. «Uyda» hikoyasining qahramoni misolida; B. K.I.Chukovskiy. «Ikkidan beshgacha» asarida; C. V.G.Belinskiy, rus bolalar adabiyoti namunalarini kuzatishi munosabati bilan; D. X.K.Andersen, bolalar adabiyotining ikki yo’nalishligini asoslash munosabati bilan. 14.Bolalar adabiyotida tasvirning o’ziga xos xususiyatlari qaysi javobda to’g’ri qayd etilgan? A. badiiy obraz, voqelikning aniq va ko’rimliligi; B. lirik va komik maylning kuchliligi; C. tilning aniq va ravonligi, emocionalligi; D. barcha javoblar to’g’ri. Foydalanilgan asosiy adabiyotlar: 1. Arzamasceva I.N., Nikolaeva S.A. Detskaya literatura.M.:Akademiya, 2000. 2. Barakaev R. Abdulla Avloniy va bolalar adabiyoti. T.: Fan, 2004. 3. Barto A. O literature dlya detey. Detskaya literatura- 1970.-M.,1970.-S.3-28. 4. Belinskiy V.G., Chernishevskiy N.G., Dobrolyubov N.A. O detskoy literature.M.: Det.lit.1983. 5. Ibragimova Z. Ideyno-xudojestvenno’e osobennosti uzbekskoy detskoy prozo’ doshkolnogo vozrasta: AD KFN. –T.,1990, s.27 6.Zubareva E.E.Stanovlenie teorii i kritiki detskoy literaturo’ v Rossii. V kn: «Detskaya literatura»,M.,1985, str.75-87. 7.Safarov O. O’zbek bolalar adabiyotining specifik xususiyatlari.Kitobda:O’zbek bolalar adabiyoti va adabiy jarayon.T.:Fan, 1989, 4-18-betlar; Yana: Oliy o’quv yurtida «Bolalar adabiyoti» fani muammolari. «Til va adabiyot ta’limi» j.,1994, 2-3-son,4-6-betlar.Yana: O’zbek bolalar adabiyoti tarixi mundarijasini belgilashga doir.-O’TA, 1998, 6-son, 63- 66-b., yana: Bolaning tili chiqdi.-Maktabgacha tarbiY. 1992, 1-son, 40-41-b.; yana: Bolalar kitobatiga bir nazar. –Sog’lom avlod uchun.1997, 11-son, 22-24-b. 8.Svetlovskaya N.N., Piche-ool T.S. Detskaya kniga i detskoe chtenie. M.,1999. 9.Suyumov A.,Jumaboev M. Bolalar adabiyoti .Qo’llanma. T.:O’qituvchi, 1995. 10.Chukovskiy K. «Ot dvux do pyati», M., 1979. 11.Shermuhamedov P., Tursunov J., Safarov O., Egamov X. O’zbek bolalar adabiyoti. Darslik- xrestomatiY.T.:O’qituvchi, 1976. 12. Qo’shjonov M. Katta hayot va jo’shqin lirika.-Kitobda:Quddus Muhammadiy. Tabiat alifbesi. She’rlar. T.:Yosh gvardiya,1971, 3-b.