BOLALAR O‘YININI TASHKIL ETISHDA PEDAGOGNING O‘RNI (O’YINNING MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI PEDAGOGIK JARAYONIDAGI O’RNI, Bolalar o’yinlarida pedagogning rahbarlik qilishi)

Yuklangan vaqt

2024-04-26

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

38

Faytl hajmi

199,0 KB


Ilmiybaza.uz BOLALAR O‘YININI TASHKIL ETISHDA PEDAGOGNING O‘RNI KURS ISHI Ilmiybaza.uz BOLALAR O‘YININI TASHKIL ETISHDA PEDAGOGNING O‘RNI KURS ISHI Ilmiybaza.uz 1 MUNDARIJA KIRISH I BOB O’YINNING MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI PEDAGOGIK JARAYONIDAGI O’RNI. 1.1.O’yin faoliyati nazariyasi, bolaning psixik o’sishida o’yinning ahamiyati. 1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalar hayotini tashkil etishda o’yinning roli. II BOB BOLALAR O’YINIGA PEDAGOGNING RAHBARLIK QILISHI. 2.1. Bolalar o’yinlarida pedagogning rahbarlik qilishi. 2.2. Pedagogning rahbarligi yordamida o’yinlar orqali jamoa qilib tarbiyalash. XULOSA VA TAVSIYALAR. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. Ilmiybaza.uz 1 MUNDARIJA KIRISH I BOB O’YINNING MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI PEDAGOGIK JARAYONIDAGI O’RNI. 1.1.O’yin faoliyati nazariyasi, bolaning psixik o’sishida o’yinning ahamiyati. 1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalar hayotini tashkil etishda o’yinning roli. II BOB BOLALAR O’YINIGA PEDAGOGNING RAHBARLIK QILISHI. 2.1. Bolalar o’yinlarida pedagogning rahbarlik qilishi. 2.2. Pedagogning rahbarligi yordamida o’yinlar orqali jamoa qilib tarbiyalash. XULOSA VA TAVSIYALAR. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. Ilmiybaza.uz 2 KIRISH KIRISH. Mavzuning dolzarbligi: Yangi O'zbekiston Taraqqiyot strategiyasining 100- maqsadida maktabgacha ta'lim tizimida ta'lim sifatini yangi bosqichga olib chiqish ustuvor vazifalardan biri etib belgilangani ham katta e'tiborga molik. Mamlakatimizda maktabgacha ta'lim uzluksiz ta'lim tizimining ajralmas qismiga aylangan. Ta'limning mazkur bo'g'inini rivojlantirish, shu asnoda bolaning intellektual shaxsini shakllantirish, ta'lim xizmatlarini yaratish orqali sifat darajasini oshirishga alohida e'tibor qaratilayotgani sohadagi izchil islohotlarning natijasi bo'lmoqda. Jumladan, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida1 ham maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama, intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, bolalarning sifatli maktabgacha taʼlim bilan qamrovini oshirish, undan teng foydalanish imkoniyatlarini taʼminlash, mazkur soxada davlat-xususiy sherikligini rivojlantirish, maktabgacha taʼlim tizimiga innovatsiyalarni, ilgʻor pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, maktabgacha taʼlimni boshqarish tizimini takomillashtirish, maktabgacha taʼlim muassasalari faoliyatini moliyalashtirish shaffofligi va samaradorliginy taʼminlash, maktabgacha taʼlim tizimiga maktabgacha taʼlim tizimi xodimlarini tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish, tanlab olish va rivojlantirishga mutlaqo yangi yondashuvlarni joriy etish, maktabgacha taʼlim muassasalarida bolalarning sogʻlom va balanslashtirilgan ovqatlanishini, sifatli tibbiy parvarishini taʼminlash kabi bir qator maqsadlar ilgari surilgan va bugubgi kunga kelib sohada qator o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Haqiqatdan ham o‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi hayotni va kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni har tomonlama bilib olishga qaratilgan faoliyatidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning 1 O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida http://lex.uz//docs/-4327235 Ilmiybaza.uz 2 KIRISH KIRISH. Mavzuning dolzarbligi: Yangi O'zbekiston Taraqqiyot strategiyasining 100- maqsadida maktabgacha ta'lim tizimida ta'lim sifatini yangi bosqichga olib chiqish ustuvor vazifalardan biri etib belgilangani ham katta e'tiborga molik. Mamlakatimizda maktabgacha ta'lim uzluksiz ta'lim tizimining ajralmas qismiga aylangan. Ta'limning mazkur bo'g'inini rivojlantirish, shu asnoda bolaning intellektual shaxsini shakllantirish, ta'lim xizmatlarini yaratish orqali sifat darajasini oshirishga alohida e'tibor qaratilayotgani sohadagi izchil islohotlarning natijasi bo'lmoqda. Jumladan, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida1 ham maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama, intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, bolalarning sifatli maktabgacha taʼlim bilan qamrovini oshirish, undan teng foydalanish imkoniyatlarini taʼminlash, mazkur soxada davlat-xususiy sherikligini rivojlantirish, maktabgacha taʼlim tizimiga innovatsiyalarni, ilgʻor pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, maktabgacha taʼlimni boshqarish tizimini takomillashtirish, maktabgacha taʼlim muassasalari faoliyatini moliyalashtirish shaffofligi va samaradorliginy taʼminlash, maktabgacha taʼlim tizimiga maktabgacha taʼlim tizimi xodimlarini tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish, tanlab olish va rivojlantirishga mutlaqo yangi yondashuvlarni joriy etish, maktabgacha taʼlim muassasalarida bolalarning sogʻlom va balanslashtirilgan ovqatlanishini, sifatli tibbiy parvarishini taʼminlash kabi bir qator maqsadlar ilgari surilgan va bugubgi kunga kelib sohada qator o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Haqiqatdan ham o‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi hayotni va kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni har tomonlama bilib olishga qaratilgan faoliyatidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning 1 O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida http://lex.uz//docs/-4327235 Ilmiybaza.uz 3 o‘yin faoliyati mazmun jihatdan har kungi vaziyatga qarab o‘zgarib turadi. O‘yin doimo o‘zgarib turganligi tufayli bola o‘ynab charchamaydi, zerikmaydi. Bolaning atrof muhitga kishilarga, narsalarga va o‘ziga bo‘lgan turli munosabatlari mazmun hamda shakl jihatdan har doim o‘zgarib turadigan o‘yin jarayonida namoyon bo‘ladi. Bolalarning turli ehtiyojlari, istak va qiziqishlari, qobiliyatlari hamda bir qancha shaxsiy fazilatlari o‘yin jarayonida bevosita rivojlanadi. O‘yin jarayonidagi bolalar faol faoliyatining psixik taraqqiyot uchun ahamiyati shundaki, bolalarning turli sifat va fazilatlari o‘yin jarayonida faqat namoyon bo‘libgina qolmasdan, bunda sifat va fazilatlar mustahkamlanadi, o‘zlashtiriladi. SHuning uchun psixologiya nuqtai nazardan oqilona ya’ni to‘g‘ri tashqil qilingan o‘yin bola shaxsini har tomonlama o‘stiradi va shuning bilan birga bolaning butun psixik jarayonlarida -sezish, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, xayol va irodani ildam rivojlanishiga yordam beradi. O‘yin o‘z mohiyati jihatidan katta kishilarning hatti -harakatlari va xulq- atvorlariga faol taqlid qilishdan iborat bo‘lishi tufayli bolalarda ma’naviy sifatlarning mustahkamlanishi uchun va odob - axloq qoidalarini bilib olishlari uchun keng imkoniyatlar beradi. Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin jarayonida tabiblik yoki muallimlik rolini bajarayotgan bo‘lsa, shu kasbga tegishli barcha sifatlarni namoyon qilishga intiladi. Ular o‘yinga juda berilib ketsalar, bajarayotgan rollariga xos sifatlar shunchalik samimiy, ijodiy tarzda namoyon bo‘ladi. Bolalar uchun o‘yin mazmunining hech bir chegarasi yo‘q. Maktabgacha yoshdagi bolalar kattalar hayotini hamma tomonlarini o‘z o‘yinlarida aks ettira oladilar. O‘yinning ahamiyati bola shaxsining o‘sib kamolotga etishiga ta’sir ko‘rsatishdan iboratdir. O‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi dunyoni va kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi. Bolaning moddiy dunyoga, kishilarga o‘z-o‘ziga munosabati o‘zgarayotgan o‘yinda namoyon bo‘ladi. Bolalarning ehtiyojlari, istak, qiziqish (xavas) lari bevosita o‘yinda ifodalanadi. O‘yin bolalarning xayolparastligi tufaydi narsalar va Ilmiybaza.uz 3 o‘yin faoliyati mazmun jihatdan har kungi vaziyatga qarab o‘zgarib turadi. O‘yin doimo o‘zgarib turganligi tufayli bola o‘ynab charchamaydi, zerikmaydi. Bolaning atrof muhitga kishilarga, narsalarga va o‘ziga bo‘lgan turli munosabatlari mazmun hamda shakl jihatdan har doim o‘zgarib turadigan o‘yin jarayonida namoyon bo‘ladi. Bolalarning turli ehtiyojlari, istak va qiziqishlari, qobiliyatlari hamda bir qancha shaxsiy fazilatlari o‘yin jarayonida bevosita rivojlanadi. O‘yin jarayonidagi bolalar faol faoliyatining psixik taraqqiyot uchun ahamiyati shundaki, bolalarning turli sifat va fazilatlari o‘yin jarayonida faqat namoyon bo‘libgina qolmasdan, bunda sifat va fazilatlar mustahkamlanadi, o‘zlashtiriladi. SHuning uchun psixologiya nuqtai nazardan oqilona ya’ni to‘g‘ri tashqil qilingan o‘yin bola shaxsini har tomonlama o‘stiradi va shuning bilan birga bolaning butun psixik jarayonlarida -sezish, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, xayol va irodani ildam rivojlanishiga yordam beradi. O‘yin o‘z mohiyati jihatidan katta kishilarning hatti -harakatlari va xulq- atvorlariga faol taqlid qilishdan iborat bo‘lishi tufayli bolalarda ma’naviy sifatlarning mustahkamlanishi uchun va odob - axloq qoidalarini bilib olishlari uchun keng imkoniyatlar beradi. Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin jarayonida tabiblik yoki muallimlik rolini bajarayotgan bo‘lsa, shu kasbga tegishli barcha sifatlarni namoyon qilishga intiladi. Ular o‘yinga juda berilib ketsalar, bajarayotgan rollariga xos sifatlar shunchalik samimiy, ijodiy tarzda namoyon bo‘ladi. Bolalar uchun o‘yin mazmunining hech bir chegarasi yo‘q. Maktabgacha yoshdagi bolalar kattalar hayotini hamma tomonlarini o‘z o‘yinlarida aks ettira oladilar. O‘yinning ahamiyati bola shaxsining o‘sib kamolotga etishiga ta’sir ko‘rsatishdan iboratdir. O‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi dunyoni va kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi. Bolaning moddiy dunyoga, kishilarga o‘z-o‘ziga munosabati o‘zgarayotgan o‘yinda namoyon bo‘ladi. Bolalarning ehtiyojlari, istak, qiziqish (xavas) lari bevosita o‘yinda ifodalanadi. O‘yin bolalarning xayolparastligi tufaydi narsalar va Ilmiybaza.uz 4 kishilar dunyosini ular uchun ma’qul tomonga “o‘zgartirish” imkoniyatini beradigan faoliyatdir. Ma’lumki, bolalarning asosiy vaqti o‘yin bilan o‘tadi. O‘yin maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlanishining muhim. vositasi, ularning asosiy faoliyati bo‘lib hisoblanadi. O‘yin jarayonida bola shaxsi faoliyat sub’ekti sifatida shakllana boshlaydi. O‘yin uzoq davrlardan beri mashhur olimlar, pedagog-psixologlar, faylasuflar, sotsiologlar, etnograflar va madaniyat arboblari diqqatini o‘ziga qaratib kelingan dolzarb mavzudagi muamolardan biridir . Kurs ishining maqsadi: Bolalarni o’yinini tashkil etishda pedagogning o’rni va ahamiyatini o’rganish. Kurs ishining vazifalari:  Bolalar hayotini tashkil etishda o’yinning roli.  Ijodiy o’yinlar va ularning turlari  Bolalar o’yinlarida tarbiyachining rahbarlik qilishi.  Tarbiyachining rahbarligi yordamida o’yinlar orqali jamoa qilib tarbiyalash. Kurs ishi obyekti: Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisining tarbiyalanuvchilar bilan olib boradigan o’yin faoliyati. Kurs ishi predmeti: Qoidali o’yinlar bolalarga talim berish shakli o’ziga xosligining mazmuni. Kurs ishi metodlari: ishimizni tayyorlashda quyidagi metodlardan foydalandik. 1) Kuzatish 2) Suhbat. 3) Savol javob. 4) Tajriba Kurs ishining amaliy va ilmiy ahamiyati: Ushbu ishimizda, O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta`lim tizimi konsepsiyasi mohiyatini va uning ahamiyatini o`rganib chiqamiz va tahlil qilib ma`lumotlar yig`amiz. To`plangan Ilmiybaza.uz 4 kishilar dunyosini ular uchun ma’qul tomonga “o‘zgartirish” imkoniyatini beradigan faoliyatdir. Ma’lumki, bolalarning asosiy vaqti o‘yin bilan o‘tadi. O‘yin maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlanishining muhim. vositasi, ularning asosiy faoliyati bo‘lib hisoblanadi. O‘yin jarayonida bola shaxsi faoliyat sub’ekti sifatida shakllana boshlaydi. O‘yin uzoq davrlardan beri mashhur olimlar, pedagog-psixologlar, faylasuflar, sotsiologlar, etnograflar va madaniyat arboblari diqqatini o‘ziga qaratib kelingan dolzarb mavzudagi muamolardan biridir . Kurs ishining maqsadi: Bolalarni o’yinini tashkil etishda pedagogning o’rni va ahamiyatini o’rganish. Kurs ishining vazifalari:  Bolalar hayotini tashkil etishda o’yinning roli.  Ijodiy o’yinlar va ularning turlari  Bolalar o’yinlarida tarbiyachining rahbarlik qilishi.  Tarbiyachining rahbarligi yordamida o’yinlar orqali jamoa qilib tarbiyalash. Kurs ishi obyekti: Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisining tarbiyalanuvchilar bilan olib boradigan o’yin faoliyati. Kurs ishi predmeti: Qoidali o’yinlar bolalarga talim berish shakli o’ziga xosligining mazmuni. Kurs ishi metodlari: ishimizni tayyorlashda quyidagi metodlardan foydalandik. 1) Kuzatish 2) Suhbat. 3) Savol javob. 4) Tajriba Kurs ishining amaliy va ilmiy ahamiyati: Ushbu ishimizda, O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta`lim tizimi konsepsiyasi mohiyatini va uning ahamiyatini o`rganib chiqamiz va tahlil qilib ma`lumotlar yig`amiz. To`plangan Ilmiybaza.uz 5 ma`lumotlardan ertangi kunda tarbiyachilar va bo’lajak mudiralar foydalanishlari mumkin bo’ladi. Kurs ishi tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rtta paragraf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. I BOB O’YINNING MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI PEDAGOGIK JARAYONIDAGI O’RNI. 1.1.O’yin faoliyati nazariyasi, bolaning psixik o’sishida o’yinning ahamiyati. Jamiyatning ma’naviy takomili unda amalga oshiriladigan ta’lim - tarbiya ishlarining mazmuni, shakl va mohiyatiga bog’liqdir. Shu boisdan ham ta’limdagi yangilanishni, respublikamizda amalga oshirilayotgan boshichma - boshich ta’lim tizimini pedagogik talqin qilish, bu jarayonni samaradorli kechishini ta’minlash zaruriyati yuzaga keladi. Haqiqatdan ham o‘yin har bir yosh boshichda bolaning tevarak atrofdagi hayotni va kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni har tomonlama bilib olishga qaratilgan faoliyatidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning o‘yin faoliyati mazmun jihatdan har kungi vaziyatga qarab o‘zgarib turadi. O‘yin doimo o‘zgarib turganligi tufayli bola o‘ynab charchamaydi, zerikmaydi. Bolaning atrof muhitga kishilarga, narsalarga va o‘ziga bo‘lgan turli munosabatlari mazmun hamda shakl jihatdan har doim o‘zgarib turadigan o‘yin jarayonida namoyon bo‘ladi. Bolalarning turli ehtiyojlari, istak va qiziqishlari, qobiliyatlari hamda bir qancha shaxsiy fazilatlari o‘yin jarayonida bevosita rivojlanadi. O‘yin jarayonidagi bolalar faol faoliyatining psixik taraqqiyot uchun ahamiyati shundaki, bolalarning turli sifat va fazilatlari o‘yin jarayonida faqat namoyon bo‘libgina qolmasdan, bunda sifat va fazilatlar mustahkamlanadi, o‘zlashtiriladi. Shuning uchun psixologiya nuqtai nazardan oqilona ya’ni to‘g‘ri tashkil qilingan o‘yin bola shaxsini har tomonlama o‘stiradi va shuning bilan birga bolaning butun psixik jarayonlarida –sezish, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, xayol va irodani ildam rivojlanishiga yordam beradi. Ilmiybaza.uz 5 ma`lumotlardan ertangi kunda tarbiyachilar va bo’lajak mudiralar foydalanishlari mumkin bo’ladi. Kurs ishi tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rtta paragraf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. I BOB O’YINNING MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI PEDAGOGIK JARAYONIDAGI O’RNI. 1.1.O’yin faoliyati nazariyasi, bolaning psixik o’sishida o’yinning ahamiyati. Jamiyatning ma’naviy takomili unda amalga oshiriladigan ta’lim - tarbiya ishlarining mazmuni, shakl va mohiyatiga bog’liqdir. Shu boisdan ham ta’limdagi yangilanishni, respublikamizda amalga oshirilayotgan boshichma - boshich ta’lim tizimini pedagogik talqin qilish, bu jarayonni samaradorli kechishini ta’minlash zaruriyati yuzaga keladi. Haqiqatdan ham o‘yin har bir yosh boshichda bolaning tevarak atrofdagi hayotni va kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni har tomonlama bilib olishga qaratilgan faoliyatidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning o‘yin faoliyati mazmun jihatdan har kungi vaziyatga qarab o‘zgarib turadi. O‘yin doimo o‘zgarib turganligi tufayli bola o‘ynab charchamaydi, zerikmaydi. Bolaning atrof muhitga kishilarga, narsalarga va o‘ziga bo‘lgan turli munosabatlari mazmun hamda shakl jihatdan har doim o‘zgarib turadigan o‘yin jarayonida namoyon bo‘ladi. Bolalarning turli ehtiyojlari, istak va qiziqishlari, qobiliyatlari hamda bir qancha shaxsiy fazilatlari o‘yin jarayonida bevosita rivojlanadi. O‘yin jarayonidagi bolalar faol faoliyatining psixik taraqqiyot uchun ahamiyati shundaki, bolalarning turli sifat va fazilatlari o‘yin jarayonida faqat namoyon bo‘libgina qolmasdan, bunda sifat va fazilatlar mustahkamlanadi, o‘zlashtiriladi. Shuning uchun psixologiya nuqtai nazardan oqilona ya’ni to‘g‘ri tashkil qilingan o‘yin bola shaxsini har tomonlama o‘stiradi va shuning bilan birga bolaning butun psixik jarayonlarida –sezish, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, xayol va irodani ildam rivojlanishiga yordam beradi. Ilmiybaza.uz 6 O‘yin o‘z mohiyati jihatidan katta kishilarning hatti–harakatlari va xulq- atvorlariga faol taqlid qilishdan iborat bo‘lishi tufayli bolalarda ma’naviy sifatlarning mustahkamlanishi uchun va odob – axloq qoidalarini bilib olishlari uchun keng imkoniyatlar beradi. Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin jarayonida tabiblik yoki muallimlik rolini bajarayotgan bo‘lsa, shu kasbga tegishli barcha sifatlarni namoyon qilishga intiladi. Ular o‘yinga juda berilib ketsalar, bajarayotgan rollariga xos sifatlar shunchalik samimiy, ijodiy tarzda namoyon bo‘ladi. Bolalar uchun o‘yin mazmunining hech bir chegarasi yo‘q. Maktabgacha yoshdagi bolalar kattalar hayotini hamma tomonlarini o‘z o‘yinlarida aks ettira oladilar. O‘yinning ahamiyati bola shaxsining o‘sib kamolotga yetishiga ta’sir ko‘rsatishdin iboratdir. O‘yin har bir yosh boshichda bolaning tevarak atrofdagi dunyoni va kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi. Bolaning moddiy dunyoga, kishilarga o‘z-o‘ziga munosabati o‘zgarayotgan o‘yinda namoyon bo‘ladi. Bolalarning ehtiyojlari, istak, qiziqish (xavas) lari bevosita o‘yinda ifodalanadi. O‘yin bolalarning xayolparastligi tufaydi narsalar va kishilar dunyosini ular uchun ma’qul tomonga “o‘zgartirish” imkoniyatini beradigan faoliyatdir. Ma’lumki, bolalarning asosiy vaqti o‘yin bilan o‘tadi. O‘yin maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlanishining muhim. vositasi, ularning asosiy faoliyati bo‘lib hisoblanadi. O‘yin jarayonida bola shaxsi faoliyat sub’ekti sifatida shakllana boshlaydi. O‘yin uzoq davrlardan beri mashhur olimlar, pedagog-psixologlar, faylasuflar, sotsiologlar, etnograflar va madaniyat arboblari diqqatini o‘ziga qaratib kelingan dolzarb mavzudagi muamolardan biridir. O’yin faoliyati nazariyasi Go`dakning bir yoshgacha davrdagi psixologik xususiyatlarini o`rganish bo`yicha qator tadqiqotlar mavjud. Shular orasida N.L.Figurin, M.P.Dеnisova, M.Yu.Kistyakovskaya, A.Vallon, D.B.Elkonin, Е.A.Arkin, S.Fayans, Sh.Byulеr, F.I.Fradkinalarning asarlari aloqida ahamiyatga molikdir. S.Fayans tajribasida go`dakka chiroyli va jozibador o`yinchoqlar 9 sm masofadan ko`rsatilganda u butun vujudi bilan ularga intilgan, kеyinchalik oraliq 60 sm bo`lganida bolaning Ilmiybaza.uz 6 O‘yin o‘z mohiyati jihatidan katta kishilarning hatti–harakatlari va xulq- atvorlariga faol taqlid qilishdan iborat bo‘lishi tufayli bolalarda ma’naviy sifatlarning mustahkamlanishi uchun va odob – axloq qoidalarini bilib olishlari uchun keng imkoniyatlar beradi. Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin jarayonida tabiblik yoki muallimlik rolini bajarayotgan bo‘lsa, shu kasbga tegishli barcha sifatlarni namoyon qilishga intiladi. Ular o‘yinga juda berilib ketsalar, bajarayotgan rollariga xos sifatlar shunchalik samimiy, ijodiy tarzda namoyon bo‘ladi. Bolalar uchun o‘yin mazmunining hech bir chegarasi yo‘q. Maktabgacha yoshdagi bolalar kattalar hayotini hamma tomonlarini o‘z o‘yinlarida aks ettira oladilar. O‘yinning ahamiyati bola shaxsining o‘sib kamolotga yetishiga ta’sir ko‘rsatishdin iboratdir. O‘yin har bir yosh boshichda bolaning tevarak atrofdagi dunyoni va kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi. Bolaning moddiy dunyoga, kishilarga o‘z-o‘ziga munosabati o‘zgarayotgan o‘yinda namoyon bo‘ladi. Bolalarning ehtiyojlari, istak, qiziqish (xavas) lari bevosita o‘yinda ifodalanadi. O‘yin bolalarning xayolparastligi tufaydi narsalar va kishilar dunyosini ular uchun ma’qul tomonga “o‘zgartirish” imkoniyatini beradigan faoliyatdir. Ma’lumki, bolalarning asosiy vaqti o‘yin bilan o‘tadi. O‘yin maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlanishining muhim. vositasi, ularning asosiy faoliyati bo‘lib hisoblanadi. O‘yin jarayonida bola shaxsi faoliyat sub’ekti sifatida shakllana boshlaydi. O‘yin uzoq davrlardan beri mashhur olimlar, pedagog-psixologlar, faylasuflar, sotsiologlar, etnograflar va madaniyat arboblari diqqatini o‘ziga qaratib kelingan dolzarb mavzudagi muamolardan biridir. O’yin faoliyati nazariyasi Go`dakning bir yoshgacha davrdagi psixologik xususiyatlarini o`rganish bo`yicha qator tadqiqotlar mavjud. Shular orasida N.L.Figurin, M.P.Dеnisova, M.Yu.Kistyakovskaya, A.Vallon, D.B.Elkonin, Е.A.Arkin, S.Fayans, Sh.Byulеr, F.I.Fradkinalarning asarlari aloqida ahamiyatga molikdir. S.Fayans tajribasida go`dakka chiroyli va jozibador o`yinchoqlar 9 sm masofadan ko`rsatilganda u butun vujudi bilan ularga intilgan, kеyinchalik oraliq 60 sm bo`lganida bolaning Ilmiybaza.uz 7 intilishi, qo`l cho`zishi, sustlashgan, cho`zilishi, ixtiyorsiz harakati mutlaqo so`ngan. U o`yinchoq bilan bir qatorda turgan katta kishiga ham ana shunday bеfarq qaragan. Masofaga qanchalik qisharsa, bolaning unga intilishi, qiziqishi shunchalik kuchayib borishini kuzatish mumkin. Tadqiqotchi A.V.Yarmolеnko yarim yoshlik go`daklarda jozibali narsalarning o`zaro qiyosiy tasnifini tadqiq qilgan. Muallif olgan ma'lumotlarga qaraganda go`dak bеhisob jismlar orasida insonni (katta yoshli odamlarni) tobora aniqroq, ravshanroq ajrata boshlagan. Shu bilan birga harakatsiz ko`ruv qo`zqatuvchisiga diqqatni to`plash 26 sеkundddan 37 sеkundgacha harakat qilmayotgan odamga bolaning tikilishi, 34 sеkunddan 38 sеkundgacha, harakatdagi ko`ruv qo`zqatuvchisiga qarashi 41 sеkunddan 78 sеkundgacha, harakatdagi insonga e'tibor bеrishi 49 sеkunddan 88 sеkundgacha ortgan. Tajribada go`dakning harakatlanayotgan odamga diqqatini to`plab turishi 4 marotaba ortgani aniqlangan. Go`dak jonsiz narsalarga qaraganda odamga diqqatini barqaror qaratishi uning kattalarga munosabati o`zgarganidan emas balki ular bilan aloqaga kirishganda sust rеtsеptor o`rnini faolrog’i egallaganidandir. Go`dakda fazoviy tassavvurning boyishida jumlalarning idrok qilishidagi farqlashning takomillashuvi muqim vosita hisoblanadi. hayotiy tajribasi ortib borishi mashqlar natijasida jismlarning alomatlari va bеlgilarni o`quvi paydo bo`ladi. Olimaning fikricha 3- oydan 6 oylikkacha bolada katta yoshdagi odamlar bilan tanlab munosabatda bo`lishi vujudga kеladi. Uch oylik go`dak bеgonalar orasidagi tuqqan onasini ajrata olsa, yarim yoshdan boshlab esa bеgonalar ichidagi qarindoshlarini qam farqlay boshlaydi. M.Yu.Kistayakovskaya ma'lumotiga ko`ra, 5-6 oylikda u muomala qilayotgan notanish shaxsga bir oz tikiladi, kеyin yo kulimsiraydi yoki undan yuzini o`giradi, xatto, qo`rqib yig’lab yuboradi. Bolada o`zini parvarish qilayotgan yaqin kishilariga bog’lanib qolishi sodir bo`ladi. Ana shu sababli onasini yoki enagasini ko`rsa qiyqirib qarshilaydi, unga talpinadi, qo`l- oyoqini ixtiyorsiz tipirchilatadi. U yarim yoshga to`lganda atrofdagi yaqin kishilari, qarindosh-uruqlariga, xatto qo`ni -qo`shnilarga qam bog’lanib (o`rganib) Ilmiybaza.uz 7 intilishi, qo`l cho`zishi, sustlashgan, cho`zilishi, ixtiyorsiz harakati mutlaqo so`ngan. U o`yinchoq bilan bir qatorda turgan katta kishiga ham ana shunday bеfarq qaragan. Masofaga qanchalik qisharsa, bolaning unga intilishi, qiziqishi shunchalik kuchayib borishini kuzatish mumkin. Tadqiqotchi A.V.Yarmolеnko yarim yoshlik go`daklarda jozibali narsalarning o`zaro qiyosiy tasnifini tadqiq qilgan. Muallif olgan ma'lumotlarga qaraganda go`dak bеhisob jismlar orasida insonni (katta yoshli odamlarni) tobora aniqroq, ravshanroq ajrata boshlagan. Shu bilan birga harakatsiz ko`ruv qo`zqatuvchisiga diqqatni to`plash 26 sеkundddan 37 sеkundgacha harakat qilmayotgan odamga bolaning tikilishi, 34 sеkunddan 38 sеkundgacha, harakatdagi ko`ruv qo`zqatuvchisiga qarashi 41 sеkunddan 78 sеkundgacha, harakatdagi insonga e'tibor bеrishi 49 sеkunddan 88 sеkundgacha ortgan. Tajribada go`dakning harakatlanayotgan odamga diqqatini to`plab turishi 4 marotaba ortgani aniqlangan. Go`dak jonsiz narsalarga qaraganda odamga diqqatini barqaror qaratishi uning kattalarga munosabati o`zgarganidan emas balki ular bilan aloqaga kirishganda sust rеtsеptor o`rnini faolrog’i egallaganidandir. Go`dakda fazoviy tassavvurning boyishida jumlalarning idrok qilishidagi farqlashning takomillashuvi muqim vosita hisoblanadi. hayotiy tajribasi ortib borishi mashqlar natijasida jismlarning alomatlari va bеlgilarni o`quvi paydo bo`ladi. Olimaning fikricha 3- oydan 6 oylikkacha bolada katta yoshdagi odamlar bilan tanlab munosabatda bo`lishi vujudga kеladi. Uch oylik go`dak bеgonalar orasidagi tuqqan onasini ajrata olsa, yarim yoshdan boshlab esa bеgonalar ichidagi qarindoshlarini qam farqlay boshlaydi. M.Yu.Kistayakovskaya ma'lumotiga ko`ra, 5-6 oylikda u muomala qilayotgan notanish shaxsga bir oz tikiladi, kеyin yo kulimsiraydi yoki undan yuzini o`giradi, xatto, qo`rqib yig’lab yuboradi. Bolada o`zini parvarish qilayotgan yaqin kishilariga bog’lanib qolishi sodir bo`ladi. Ana shu sababli onasini yoki enagasini ko`rsa qiyqirib qarshilaydi, unga talpinadi, qo`l- oyoqini ixtiyorsiz tipirchilatadi. U yarim yoshga to`lganda atrofdagi yaqin kishilari, qarindosh-uruqlariga, xatto qo`ni -qo`shnilarga qam bog’lanib (o`rganib) Ilmiybaza.uz 8 ko`nikib qoladi. Taxminan 8-9 oyligidan kattalar bilan dastlabki o`yin faoliyatini boshlaydi. O`yin faoliyatidagi tabassum, jonlanish, shodlik, tuyg’ulari avval faqat kattalar ishtirokida namayon bo`ladi, vaqt o`tishi bilan o’yinning o`zi bolaga quvonch bag’ishlaydi. Go`dak bir yoshga yaqinlashgan sari kattalarning xatti- harakatlarini izchil kuzatishdan tashqari unda asta-sеkin ularning ko`mak bеrish ishtiyoqi tug’iladi. Natijada bola individual faoliyat turidan hamkorlikdagi faoliyatga qam o`ta boshlaydi. Ma'lum, hamkorlikdagi faoliyat muloqot ko`lamini kеngaytirishga yordam bеradi. Bolaning umumpsixologik taraqqiyoti faqat o`yin jarayonidagi (A.Lеontеv) amalga oshishini inobatga olib ularning o`yinlarining mazmunan boyitishiga katta e'tibor qaratishimiz lozim. Boq`cha yoshidagi bolalarning syujеtli va rollarga bo`linib, o`ynaladigan o`yinlari dеyarli hamma vaqt jamoa holda amalga oshiriladi. Syujеtli va rollarga bo`linib o`ynaladigan o`yinlar bolalarning ko`pgina psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik sifatlarini rivojlantirishga yordam bеradi. O`yin sharoitining o`ziyoq bolalar diqqatini atrofdagi narsa va hodisalarga faol yo’naltirishini talab qiladi. Bu esa, o`yin faoliyati davomida bolalarni nihoyatda faollashtiradi, ya'ni ular kuzatuvchan, tеz esda olib qoladigan, har bir narsani atroflicha va chuqur tahlil qiladigan bo`ladilar. Syujеtli va rollarga bo`linib, o`ynaladigan o`yinlar o`yin jarayonida bolalarning bir birlari bilan faol munosabatda bo`lishlariga imkon yaratadi. Bu bolalar nutqining tеz rivojlanishiga olib kеladi. Ma'lumki, syujеtli va rollarga bo`linib o`ynaladigan o`yinlarning o`z qonun - qoidalari mavjud. Bu qonun – qoidalarga rioya qilishda bolalar o`z iroda kuchlarini ishga soladilar. Binobarin, o`yin faoliyati davomida bolalarning irodaviy sifatlari ham rivojlanadi. Turli yoshdagi bog’cha bolalarining o`yin faoliyatlari ularning bog’cha aks ettirish, ya'ni psixik jarayonlarini, aqliy imkoniyatlarini, shaxsiy psixologik sifatlarini, haraktеr xislatlarini tarkib toptirib, rivojlantiradi. Shu narsa haraktеrliki, bog’cha yoshidagi bolalarning turli - tuman o`yin faoliyatlari sеkin - astalik bilan ularni o`qish faoliyatiga tayyorlaydi. Ilmiybaza.uz 8 ko`nikib qoladi. Taxminan 8-9 oyligidan kattalar bilan dastlabki o`yin faoliyatini boshlaydi. O`yin faoliyatidagi tabassum, jonlanish, shodlik, tuyg’ulari avval faqat kattalar ishtirokida namayon bo`ladi, vaqt o`tishi bilan o’yinning o`zi bolaga quvonch bag’ishlaydi. Go`dak bir yoshga yaqinlashgan sari kattalarning xatti- harakatlarini izchil kuzatishdan tashqari unda asta-sеkin ularning ko`mak bеrish ishtiyoqi tug’iladi. Natijada bola individual faoliyat turidan hamkorlikdagi faoliyatga qam o`ta boshlaydi. Ma'lum, hamkorlikdagi faoliyat muloqot ko`lamini kеngaytirishga yordam bеradi. Bolaning umumpsixologik taraqqiyoti faqat o`yin jarayonidagi (A.Lеontеv) amalga oshishini inobatga olib ularning o`yinlarining mazmunan boyitishiga katta e'tibor qaratishimiz lozim. Boq`cha yoshidagi bolalarning syujеtli va rollarga bo`linib, o`ynaladigan o`yinlari dеyarli hamma vaqt jamoa holda amalga oshiriladi. Syujеtli va rollarga bo`linib o`ynaladigan o`yinlar bolalarning ko`pgina psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik sifatlarini rivojlantirishga yordam bеradi. O`yin sharoitining o`ziyoq bolalar diqqatini atrofdagi narsa va hodisalarga faol yo’naltirishini talab qiladi. Bu esa, o`yin faoliyati davomida bolalarni nihoyatda faollashtiradi, ya'ni ular kuzatuvchan, tеz esda olib qoladigan, har bir narsani atroflicha va chuqur tahlil qiladigan bo`ladilar. Syujеtli va rollarga bo`linib, o`ynaladigan o`yinlar o`yin jarayonida bolalarning bir birlari bilan faol munosabatda bo`lishlariga imkon yaratadi. Bu bolalar nutqining tеz rivojlanishiga olib kеladi. Ma'lumki, syujеtli va rollarga bo`linib o`ynaladigan o`yinlarning o`z qonun - qoidalari mavjud. Bu qonun – qoidalarga rioya qilishda bolalar o`z iroda kuchlarini ishga soladilar. Binobarin, o`yin faoliyati davomida bolalarning irodaviy sifatlari ham rivojlanadi. Turli yoshdagi bog’cha bolalarining o`yin faoliyatlari ularning bog’cha aks ettirish, ya'ni psixik jarayonlarini, aqliy imkoniyatlarini, shaxsiy psixologik sifatlarini, haraktеr xislatlarini tarkib toptirib, rivojlantiradi. Shu narsa haraktеrliki, bog’cha yoshidagi bolalarning turli - tuman o`yin faoliyatlari sеkin - astalik bilan ularni o`qish faoliyatiga tayyorlaydi. Ilmiybaza.uz 9 Roli o’yin mazkur yosh davrdagi bolalarning eng muhim faoliyati bo’lib, ular bunday o’yinda go’yo katta yoshdagi odamlarning barcha vazifali va ishlarni amalda bevosita bajaradilar. Shu boisdan o’yin voqealari, oilaviy turmush hodisalari shaxslararo munosabatlarni umumlashtirgan holda aks ettirishga harakat qiladilar . Bolalar kattalarning turmush tarzi , his-tuyg’u ,o’zaro muomala va muloqotlarning xususiyatlarni o’ziga va o’zgalarga atrof muhitiga munosabatlarni yaqol voqelik tarzida ijro etishi uchun turli o’yinchoqlardan, shuningdek, ularning vazifasini o’tovchi narsalarda ham foydalaniladi. Bolaning ongida uni qurshab turgan voqelik to’g’risidagi xilma-xil o’yin faoliyatni takomillashtiradigan sharoitlarni tadqiq qilgan N.M. Aksarinaning ta’kidlashicha o’yin o’z-o’zidan vujudga kelmaydi buning uchun kamida uchta sharoit bo’lishi lozim bunga 1) taasurotlar tarkib topish. har –xil ko’rinishdagi o’yinchoqlar va tarbiyaviy ta’sir vositalarning muhayyoligi. bolalarning kattalar bilan tez-tez muomala va muloqatga kirishuvi .Bunda kattalarning bolaga bevosita ta’sir ko’rsatish uslubi hal qiluvchi rol o’ynaydi. D.B.Elkonin o’z tadqiqotida rolli o’yinning syujeti bilan bir qatorda ,uning mazmuni ham mavjud ekanini yozadi. Uning fikricha o’yinda bola kattalar faoliyatining asosiy jihatini aniqroq aks ettirishi o’yinni mazmunini A.P.Usovaning tatqiqotlarida ta’kidlanishicha, rolli o’yin ishtirokchilarni safi yosh ulg’ayishiga qarab jinsiy tofovutlariga binoan kengayib boradi. uch yoshli bolalar ichki uchtadan guruhga birlashib , uch besh daqqiqa birga o’ynab oladilar, 4-5 yoshli guruhi 2-3 tadan ishtirokchidan iborat bo’lib ularning hamkorligidagi faoliyati 40-50 daqiqa davom etadi. O’yin davomida qatnashchilar soni ham ortib boradi:6-7 yoshli bolalarda rolli o’yini guruh yoki jamoa bo’lib birga o’ynash istagi vujidga keladi, avval rollar taqsimlanadi o’yining qoidalari va shartlari tushintiriladi (o’yin davomida bolalar bir –i harakatini qattiq nazorat qiladilar). D.B.Elkonin o’z tadqiqotida rolli o‘yinning syujeti bilan bir qatorda, uning mazmuni ham mavjud ekanini yozadi. Uning fikricha, o‘yinda bola kattalar Ilmiybaza.uz 9 Roli o’yin mazkur yosh davrdagi bolalarning eng muhim faoliyati bo’lib, ular bunday o’yinda go’yo katta yoshdagi odamlarning barcha vazifali va ishlarni amalda bevosita bajaradilar. Shu boisdan o’yin voqealari, oilaviy turmush hodisalari shaxslararo munosabatlarni umumlashtirgan holda aks ettirishga harakat qiladilar . Bolalar kattalarning turmush tarzi , his-tuyg’u ,o’zaro muomala va muloqotlarning xususiyatlarni o’ziga va o’zgalarga atrof muhitiga munosabatlarni yaqol voqelik tarzida ijro etishi uchun turli o’yinchoqlardan, shuningdek, ularning vazifasini o’tovchi narsalarda ham foydalaniladi. Bolaning ongida uni qurshab turgan voqelik to’g’risidagi xilma-xil o’yin faoliyatni takomillashtiradigan sharoitlarni tadqiq qilgan N.M. Aksarinaning ta’kidlashicha o’yin o’z-o’zidan vujudga kelmaydi buning uchun kamida uchta sharoit bo’lishi lozim bunga 1) taasurotlar tarkib topish. har –xil ko’rinishdagi o’yinchoqlar va tarbiyaviy ta’sir vositalarning muhayyoligi. bolalarning kattalar bilan tez-tez muomala va muloqatga kirishuvi .Bunda kattalarning bolaga bevosita ta’sir ko’rsatish uslubi hal qiluvchi rol o’ynaydi. D.B.Elkonin o’z tadqiqotida rolli o’yinning syujeti bilan bir qatorda ,uning mazmuni ham mavjud ekanini yozadi. Uning fikricha o’yinda bola kattalar faoliyatining asosiy jihatini aniqroq aks ettirishi o’yinni mazmunini A.P.Usovaning tatqiqotlarida ta’kidlanishicha, rolli o’yin ishtirokchilarni safi yosh ulg’ayishiga qarab jinsiy tofovutlariga binoan kengayib boradi. uch yoshli bolalar ichki uchtadan guruhga birlashib , uch besh daqqiqa birga o’ynab oladilar, 4-5 yoshli guruhi 2-3 tadan ishtirokchidan iborat bo’lib ularning hamkorligidagi faoliyati 40-50 daqiqa davom etadi. O’yin davomida qatnashchilar soni ham ortib boradi:6-7 yoshli bolalarda rolli o’yini guruh yoki jamoa bo’lib birga o’ynash istagi vujidga keladi, avval rollar taqsimlanadi o’yining qoidalari va shartlari tushintiriladi (o’yin davomida bolalar bir –i harakatini qattiq nazorat qiladilar). D.B.Elkonin o’z tadqiqotida rolli o‘yinning syujeti bilan bir qatorda, uning mazmuni ham mavjud ekanini yozadi. Uning fikricha, o‘yinda bola kattalar Ilmiybaza.uz 10 faoliyatining asosiy jihatini aniqroq aks ettirishi o‘yinning mazmunini tashkil qiladi. A.P.Usovaning tadqiqotlarida ta’kidlanishicha, rolli o‘yin ishtirokchilarining safi yosh ulgayishiga qarab, jinsiy tafovutlarga binoan kengayib boradi: uch yoshli bolalar 2-3 tadan guruhga birlashib, 3-5 daqiqa birga o’ynay oladilar; 4-5 yoshlilar guruhi 2-5 ishtirokchidan iborat bo’lib, ularning hamkorlikdagi faoliyati 40-50 daqiqa davom etadi, o‘yin davomida qatnashchilar soni ortib ham boradi; v) 6-7 yoshli bolalarda rolli o‘yinni guruh yoki jamoa bo’lib birga o’ynash istagi vujudga keladi, natijada avval rollar taqsimlanadi, o’yinning koidalari va shartlari tushuntiriladi (o’yin davomida bolalar bir-birlarining harakatini qattiq nazorat qiladilar) D.B.Elkonin harakatli o‘yinning qoidalari mazmuni o‘zaro bog‘liqligidan kelib chiqib ularni besh guruhga ajratadi: 1) harakatga taqlid qilish; 2) muayyan syujetni drammalashtirilgan o‘yinlar; 3) syujeti oddiy o‘yinlar; 4) syujetsiz qoidali o‘yinlar; 5) aniq maqsadga qaratilgan mashqlardan iborat sport o‘yinlari. Bolani o‘yinga undamagan omil uning katta yoshdagi odamlarning borliq to‘g‘risidagi va shaxslararo munosabati haqidagi tasavvuri va ularni o‘z shaxsiy faoliyatida sinab ko‘rish istagidir, shuningdek, jamoa bo‘lib o‘ynayotgan tengqurlari bilan bevosita muloqotga kirishish ishtiyoqidir. Bolalar psixologiyasi fanida to‘plangan ma’lumotlar tahliliga asoslanib, mazkur yosh davri bo‘yicha quyidagi xulosani chiqarish mumkin: 1) o‘yin faoliyatida bola turli harakatlarni to‘laligicha namoyish etishga, ularni bajarish usullarini ko‘rsatishga ishtiyoqmand bo‘ladi; 2) keyinchalik esa barcha xatti-harakatlarni umumlashtirib aks ettirishga urinadi. Bola o‘sib borgan sayin narsalar va o‘yinchoqlarning nomini o‘zgartirish, yangi nom bilan atash yengillashadi. Shuningdek, faqat yangi vaziyatda jismlar nomini o‘zgartirish bilan kifoyalanib qolmay, ularni yangi nomga muvofiq qo‘llash imkoniyati ham vujudga keladi. O‘yin faoliyatida foydalaniladigan narsalarni yangicha nomlash qator muammoli vaziyatlarni vujudga keltiradi. Ilmiybaza.uz 10 faoliyatining asosiy jihatini aniqroq aks ettirishi o‘yinning mazmunini tashkil qiladi. A.P.Usovaning tadqiqotlarida ta’kidlanishicha, rolli o‘yin ishtirokchilarining safi yosh ulgayishiga qarab, jinsiy tafovutlarga binoan kengayib boradi: uch yoshli bolalar 2-3 tadan guruhga birlashib, 3-5 daqiqa birga o’ynay oladilar; 4-5 yoshlilar guruhi 2-5 ishtirokchidan iborat bo’lib, ularning hamkorlikdagi faoliyati 40-50 daqiqa davom etadi, o‘yin davomida qatnashchilar soni ortib ham boradi; v) 6-7 yoshli bolalarda rolli o‘yinni guruh yoki jamoa bo’lib birga o’ynash istagi vujudga keladi, natijada avval rollar taqsimlanadi, o’yinning koidalari va shartlari tushuntiriladi (o’yin davomida bolalar bir-birlarining harakatini qattiq nazorat qiladilar) D.B.Elkonin harakatli o‘yinning qoidalari mazmuni o‘zaro bog‘liqligidan kelib chiqib ularni besh guruhga ajratadi: 1) harakatga taqlid qilish; 2) muayyan syujetni drammalashtirilgan o‘yinlar; 3) syujeti oddiy o‘yinlar; 4) syujetsiz qoidali o‘yinlar; 5) aniq maqsadga qaratilgan mashqlardan iborat sport o‘yinlari. Bolani o‘yinga undamagan omil uning katta yoshdagi odamlarning borliq to‘g‘risidagi va shaxslararo munosabati haqidagi tasavvuri va ularni o‘z shaxsiy faoliyatida sinab ko‘rish istagidir, shuningdek, jamoa bo‘lib o‘ynayotgan tengqurlari bilan bevosita muloqotga kirishish ishtiyoqidir. Bolalar psixologiyasi fanida to‘plangan ma’lumotlar tahliliga asoslanib, mazkur yosh davri bo‘yicha quyidagi xulosani chiqarish mumkin: 1) o‘yin faoliyatida bola turli harakatlarni to‘laligicha namoyish etishga, ularni bajarish usullarini ko‘rsatishga ishtiyoqmand bo‘ladi; 2) keyinchalik esa barcha xatti-harakatlarni umumlashtirib aks ettirishga urinadi. Bola o‘sib borgan sayin narsalar va o‘yinchoqlarning nomini o‘zgartirish, yangi nom bilan atash yengillashadi. Shuningdek, faqat yangi vaziyatda jismlar nomini o‘zgartirish bilan kifoyalanib qolmay, ularni yangi nomga muvofiq qo‘llash imkoniyati ham vujudga keladi. O‘yin faoliyatida foydalaniladigan narsalarni yangicha nomlash qator muammoli vaziyatlarni vujudga keltiradi. Ilmiybaza.uz 11 O‘yin faoliyatida narsalar nomini o‘zgartirish o‘zining psixologik mohiyati bilan murakkab holat hisoblanadi. Ayniqsa, so‘z bilan predmetning o‘zaro munosabatida ularga uzviy bog‘liq harakatlar alohida ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagi mulohazalar asosida aytish mumkinki, katta kishilar hayoti va faoliyatining o‘rnini bosuvchi ashyolar ularning harakatini umumlashgan holda ifodalashning moddiy tayanchi hisoblanadi. Shunday ekan, o‘yin faoliyatida bola harakatining rivojlanishi o‘yin mazmuniga ko‘proq bog‘liqdir. Chunki bolaning xatti-harakati qanchalik ihcham va umumlashgan bo‘lsa, u kattalarning faoliyati mazmunini aks ettirishdan shunchalik yiroqlashadi. Binobarin, u odamlarning narsalarga va bir-biriga munosabatini amalda bajarishga o‘tadi va shuning uchun narsalar bilan harakat qilishda kattalarning ijtimoiy munosabatlarini to‘g‘ri ifodalashga intiladi. Har qanday o‘yinning va o‘yin faoliyatining markazida bola katta kishilarning faoliyati va o‘zaro munosabatini, muomalasini o‘ziga xos tarzda aks ettirishi, takrorlashi imkoniyati turadi. Shunga ko‘ra o‘yin ijtimoiy ahamiyat kasb etib, bola insoniyat tomonidan asrlar davomida yaratilgan qimmatli bilimlar, amaliy ko‘nikmalar, malakalar va odatlarni o‘rganishga imkon yaratadi, oqibatda uni shaxslararo muloqotning mohiyatiga olib kiradi. Shunday qilib, psixolog adabiyotlar tahliliga tayanib maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: bola odamlarning faoliyati, ularning predmetlarga munosabati va o‘zaro muomalasiga qiziqadi; bolalar rolli o‘yinda atrofdagi voqelikning eng tashqi ifodali, jo‘shqin xis- tuyg‘uli jihatlarini aks ettiradilar; rolli o‘yinda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda yashayotganini his etgan holda o‘z istagini amaliyotga tadbiq qiladi; kattalar hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari tariqasida namoyon bo‘lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida o‘chmas iz qoldiradi. Ilmiybaza.uz 11 O‘yin faoliyatida narsalar nomini o‘zgartirish o‘zining psixologik mohiyati bilan murakkab holat hisoblanadi. Ayniqsa, so‘z bilan predmetning o‘zaro munosabatida ularga uzviy bog‘liq harakatlar alohida ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagi mulohazalar asosida aytish mumkinki, katta kishilar hayoti va faoliyatining o‘rnini bosuvchi ashyolar ularning harakatini umumlashgan holda ifodalashning moddiy tayanchi hisoblanadi. Shunday ekan, o‘yin faoliyatida bola harakatining rivojlanishi o‘yin mazmuniga ko‘proq bog‘liqdir. Chunki bolaning xatti-harakati qanchalik ihcham va umumlashgan bo‘lsa, u kattalarning faoliyati mazmunini aks ettirishdan shunchalik yiroqlashadi. Binobarin, u odamlarning narsalarga va bir-biriga munosabatini amalda bajarishga o‘tadi va shuning uchun narsalar bilan harakat qilishda kattalarning ijtimoiy munosabatlarini to‘g‘ri ifodalashga intiladi. Har qanday o‘yinning va o‘yin faoliyatining markazida bola katta kishilarning faoliyati va o‘zaro munosabatini, muomalasini o‘ziga xos tarzda aks ettirishi, takrorlashi imkoniyati turadi. Shunga ko‘ra o‘yin ijtimoiy ahamiyat kasb etib, bola insoniyat tomonidan asrlar davomida yaratilgan qimmatli bilimlar, amaliy ko‘nikmalar, malakalar va odatlarni o‘rganishga imkon yaratadi, oqibatda uni shaxslararo muloqotning mohiyatiga olib kiradi. Shunday qilib, psixolog adabiyotlar tahliliga tayanib maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: bola odamlarning faoliyati, ularning predmetlarga munosabati va o‘zaro muomalasiga qiziqadi; bolalar rolli o‘yinda atrofdagi voqelikning eng tashqi ifodali, jo‘shqin xis- tuyg‘uli jihatlarini aks ettiradilar; rolli o‘yinda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda yashayotganini his etgan holda o‘z istagini amaliyotga tadbiq qiladi; kattalar hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari tariqasida namoyon bo‘lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida o‘chmas iz qoldiradi. Ilmiybaza.uz 12 Bola psixikasining taraqqiy etishda o‘yinning roli beqiyosdir. Biz bolaning psixik taraqqiyotini o‘yinsiz tasavvur qilishimiz qiyin. Chunki, o‘yin orqali bola faqat jismoniy tomondan emas, balki psixologik tomondan ham rivojlanadi. O‘yin orqali bola olamni, undagi narsa hodisalarni, ularga xos xususiyatlarni o‘rganibgina qolmay, balki nutq so‘zlashga, mustaqil fikrlashga xayol qilishga, ijod qilishga, muomala madaniyatiga o‘rganadi. 1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalar hayotini tashkil etishda o’yinning roli. O’yinning bola tarbiyasidagi asosiy roli bolalar tashkilotisi hayotini u bilan boyitishni talab etadi. Shuning uchun ham o’yin bolalar hayotining kun tartibiga doimiy qilib kiritilgan. O’yinlar uchun nonushtagacha va undan keyin, mashg’ulotlardan so’ng, sayrlardan so’ng, kechqurun uyga ketishdan oldin vaqt ajratiladi. Ertalab o’ta harakatchanlikni talab qilmaydigan o’yinlar uchun sharoit yaratish maqsadga muvofiqdir. Mazmunan ko’proq didaktik o’yinchoqlar, stol ustida o’ynaladigan stol-bosma o’yinlari, syujetli-rolli o’yinlarni o’ynagan ma’qul2. O’yin bola uchun haqiqiy hayotdir. Agar tarbiyachi bolalar o’yinini oqilona tashkil eta olsagina u ijobiy natijalarga erishishi mumkin. A. P. Usova shunday degan edi: «Bolalar hayoti va faoliyatini to’g’ri tashkil etish — ularni to’g’ri tarbiyalash demakdir. Bolalarni 502 tarbiyalashning o’yin shakli shuning uchun ham samarali natija beradiki, o’yinda bola yashashni o’rgapmaydi, balki o’z hayoti bilan yashaydi». O’yin tanlay bilish ham muhim ahamiyatga ega. Nonushta bilan mashg’ulot o’rtasida bolalar o’yiniga 8—10 daqiqa vaqt beriladi. Bunda bolalar ko’pincha avval boshlagan o’yinlarini davom ettiradilar. Sayrda bolalarning o’ynashlari uchun 1 soat—1 soatu 20 daqiqa vaqt ajratiladi. Kunduzgi uyqu va kechki nonushtadan keyin ham bolalar o’yiniga vaqt beriladi. Bunda bolalar ko’proq syujetli-rolli o’yinlarni, qurilish materiallari, qo’g’irchoqlar bilan, stol usti o’yinchoqlari o’ynashlari mumkin. Shu bilan birga ermak o’yinlardan ham 2 G’afforova T “Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnalogiyalar” “Boshlang’ich ta’lim jurnali” 2010-2011 yil. Ilmiybaza.uz 12 Bola psixikasining taraqqiy etishda o‘yinning roli beqiyosdir. Biz bolaning psixik taraqqiyotini o‘yinsiz tasavvur qilishimiz qiyin. Chunki, o‘yin orqali bola faqat jismoniy tomondan emas, balki psixologik tomondan ham rivojlanadi. O‘yin orqali bola olamni, undagi narsa hodisalarni, ularga xos xususiyatlarni o‘rganibgina qolmay, balki nutq so‘zlashga, mustaqil fikrlashga xayol qilishga, ijod qilishga, muomala madaniyatiga o‘rganadi. 1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalar hayotini tashkil etishda o’yinning roli. O’yinning bola tarbiyasidagi asosiy roli bolalar tashkilotisi hayotini u bilan boyitishni talab etadi. Shuning uchun ham o’yin bolalar hayotining kun tartibiga doimiy qilib kiritilgan. O’yinlar uchun nonushtagacha va undan keyin, mashg’ulotlardan so’ng, sayrlardan so’ng, kechqurun uyga ketishdan oldin vaqt ajratiladi. Ertalab o’ta harakatchanlikni talab qilmaydigan o’yinlar uchun sharoit yaratish maqsadga muvofiqdir. Mazmunan ko’proq didaktik o’yinchoqlar, stol ustida o’ynaladigan stol-bosma o’yinlari, syujetli-rolli o’yinlarni o’ynagan ma’qul2. O’yin bola uchun haqiqiy hayotdir. Agar tarbiyachi bolalar o’yinini oqilona tashkil eta olsagina u ijobiy natijalarga erishishi mumkin. A. P. Usova shunday degan edi: «Bolalar hayoti va faoliyatini to’g’ri tashkil etish — ularni to’g’ri tarbiyalash demakdir. Bolalarni 502 tarbiyalashning o’yin shakli shuning uchun ham samarali natija beradiki, o’yinda bola yashashni o’rgapmaydi, balki o’z hayoti bilan yashaydi». O’yin tanlay bilish ham muhim ahamiyatga ega. Nonushta bilan mashg’ulot o’rtasida bolalar o’yiniga 8—10 daqiqa vaqt beriladi. Bunda bolalar ko’pincha avval boshlagan o’yinlarini davom ettiradilar. Sayrda bolalarning o’ynashlari uchun 1 soat—1 soatu 20 daqiqa vaqt ajratiladi. Kunduzgi uyqu va kechki nonushtadan keyin ham bolalar o’yiniga vaqt beriladi. Bunda bolalar ko’proq syujetli-rolli o’yinlarni, qurilish materiallari, qo’g’irchoqlar bilan, stol usti o’yinchoqlari o’ynashlari mumkin. Shu bilan birga ermak o’yinlardan ham 2 G’afforova T “Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnalogiyalar” “Boshlang’ich ta’lim jurnali” 2010-2011 yil. Ilmiybaza.uz 13 foydalaniladi. Ammo o’yin bilan ta’lim o’rtasidagi bog’liqlik bola ulg’aygan sari o’zgarib boradi. Kichik guruhda o’yin ta’lim berishning asosiy shakli hisoblansa, katta guruhga borganda esa mashg’ulotlarda ta’limning roli ortadi. Tayyorlov guruhiga borganda bolalarning o’zlarida maktabdagi o’qishga ishtiyoq uyg’onib qoladi. Ammo bolalar uchun o’yinning qadri yo’qolmaydi, balki mazmuni o’zgaradi. Endi bolalarni ko’proq fikriy faollikni talab etuvchi o’yinlar, sport tarzidagi (musobaqa jihatlari bor) o’yinlar qiziqtira boshlaydi. Pedagogika fani o’yinni bola shaxsini tarbiyalashning asosiy vositasi deb hisoblaydi. O’yin orqali bolalar kattalarning mehnat tajribasini, bilim, malaka va ko’nikmalari, harakat usullarini, axloq normalari va qoidalarini, mulohaza va muhokamalarini egallab oladilar. O’yinda bolaning o’z tengdoshlari va kattalar bilan bo’ladigan munosabat usullari shakllanadi, his va didlari tarbiyalanadi. Bolalarning o’yinda birlashishlari bir necha bosqichga bo’linadi. Birinchi bosqich bolalarning «yonma-yon» o’yinining shakllanib borishidir. Bu ilk yoshli va kichik guruh bolalariga xosdir. Bunday o’yinda bolalar o’rtog’ining o’yiniga qiziqish bilan qaraydilar, birga o’ynab, «yonma-yon» o’tirganlaridan xursand bo’ladilar. Bu yoshdagi bolalarning o’yini kattalar rahbarligida ularning xulqiga ta’sir etish orqali tashkil etiladi. Ikkinchi bosqichda bolalar o’yin orqali mexanik ravishda birlasha boshlaydilar. Bunday birlashishlar qisqa muddatli bo’ladi. Bu davrga kelib bolalardan kimning qaysi o’yinga qiziqishi aniq bo’la boshlaydi, bir xil bolalar didaktik o’yinga qiziqsalar, ikkinchilari harakatli o’yinni yoqtiradilar, uchinchilariga ijodiy o’yinlar ma’qulroq bo’ladi va h.k. Tarbiyachining vazifasi bolalarni u yoki bu o’yin bilan uzoqroq o’ynashga o’rgatishdir. Uchinchi bosqichda o’ynovchi bolalar guruhi bir- biriga do’stona munosabat va o’zaro yoqtirish orqali birlashadilar. Birga o’ynovchilar soni ko’p bo’lmasa-da, bolalar qiziqib o’ynaydilar. Bu davrga kelib bir birlariga baho berish umumiy talabi yuzaga keladi. Bu bosqichda tarbiyachi bolalarning o’yinda birlashishlarining axloqiy asosini yuzaga keltirishi, ularda o’zaro yordam, o’rtoqlik, do’stlik munosabatlarini shakllantirishi lozim. Bolalarning o’yinlari qiziqarli, mazmunli bo’lishi uchun o’yinning hamma turlaridan o’rinli foydalanilsa, bolalarga ta’lim berish va ularni tarbiyalashda ijobiy Ilmiybaza.uz 13 foydalaniladi. Ammo o’yin bilan ta’lim o’rtasidagi bog’liqlik bola ulg’aygan sari o’zgarib boradi. Kichik guruhda o’yin ta’lim berishning asosiy shakli hisoblansa, katta guruhga borganda esa mashg’ulotlarda ta’limning roli ortadi. Tayyorlov guruhiga borganda bolalarning o’zlarida maktabdagi o’qishga ishtiyoq uyg’onib qoladi. Ammo bolalar uchun o’yinning qadri yo’qolmaydi, balki mazmuni o’zgaradi. Endi bolalarni ko’proq fikriy faollikni talab etuvchi o’yinlar, sport tarzidagi (musobaqa jihatlari bor) o’yinlar qiziqtira boshlaydi. Pedagogika fani o’yinni bola shaxsini tarbiyalashning asosiy vositasi deb hisoblaydi. O’yin orqali bolalar kattalarning mehnat tajribasini, bilim, malaka va ko’nikmalari, harakat usullarini, axloq normalari va qoidalarini, mulohaza va muhokamalarini egallab oladilar. O’yinda bolaning o’z tengdoshlari va kattalar bilan bo’ladigan munosabat usullari shakllanadi, his va didlari tarbiyalanadi. Bolalarning o’yinda birlashishlari bir necha bosqichga bo’linadi. Birinchi bosqich bolalarning «yonma-yon» o’yinining shakllanib borishidir. Bu ilk yoshli va kichik guruh bolalariga xosdir. Bunday o’yinda bolalar o’rtog’ining o’yiniga qiziqish bilan qaraydilar, birga o’ynab, «yonma-yon» o’tirganlaridan xursand bo’ladilar. Bu yoshdagi bolalarning o’yini kattalar rahbarligida ularning xulqiga ta’sir etish orqali tashkil etiladi. Ikkinchi bosqichda bolalar o’yin orqali mexanik ravishda birlasha boshlaydilar. Bunday birlashishlar qisqa muddatli bo’ladi. Bu davrga kelib bolalardan kimning qaysi o’yinga qiziqishi aniq bo’la boshlaydi, bir xil bolalar didaktik o’yinga qiziqsalar, ikkinchilari harakatli o’yinni yoqtiradilar, uchinchilariga ijodiy o’yinlar ma’qulroq bo’ladi va h.k. Tarbiyachining vazifasi bolalarni u yoki bu o’yin bilan uzoqroq o’ynashga o’rgatishdir. Uchinchi bosqichda o’ynovchi bolalar guruhi bir- biriga do’stona munosabat va o’zaro yoqtirish orqali birlashadilar. Birga o’ynovchilar soni ko’p bo’lmasa-da, bolalar qiziqib o’ynaydilar. Bu davrga kelib bir birlariga baho berish umumiy talabi yuzaga keladi. Bu bosqichda tarbiyachi bolalarning o’yinda birlashishlarining axloqiy asosini yuzaga keltirishi, ularda o’zaro yordam, o’rtoqlik, do’stlik munosabatlarini shakllantirishi lozim. Bolalarning o’yinlari qiziqarli, mazmunli bo’lishi uchun o’yinning hamma turlaridan o’rinli foydalanilsa, bolalarga ta’lim berish va ularni tarbiyalashda ijobiy Ilmiybaza.uz 14 natijalarga erishiladi. Tarbiyachining o’yin jarayoniga rahbarlik qilish metodikasini egallagan bo’lishi o’yinlarni muvaffaqiyatli o’tkazishning asosiy sharti hisoblanadi. Pedagog o’yin faoliyatiga rahbarlik qilar ekan, bolalarni asta – sekin va “sezdirmasdan” qiziqarli o’yin vazifalarini bajarishda mustaqillik va topqirlik ko’rsatish, yuzaga kelgan o’yin vaziyatida chaqqon va intilib harakat qilish, o’rtoqlik yordami berish, hamma uchun umumiy bo’lgan maqsadga erishishga va bunday quvonishga o’rgatib boradi. Tarbiyachining vazifasi har bir bolani faol o’yinga jalb qilish, bolalar o’rtasida do’stlikka, haqqoniylikka, o’rtoqlarini javobgarlikni sezishga asoslaigan munosabatlar o’rnatishdan iboratdir. O’yinni bolalar o’z ixtiyorlari bilan o’ynaydilar, ammo boshqa hech bir faoliyatda o’yindagi singari bolalarning xulqi bilan bog’liq bo’lgan qat’iy qoida yo’q. Bunday qat’iy qoida ijodiy o’yinga ham, qoidali o’yinga ham, qoidani bolalar o’zlari o’rnatadigan o’yinga ham tegishlidir. Sayr davomida harakatli o’yinlarni, qurish-yasash o’yinlarini tashkil etish foydalidir. Kun tartibida o’yin uchun maxsus vaqt belgilash o’yinning mustaqil faoliyat sifatida mavjud bo’lishining va uni bolalar hayotini tashkil etish shakli sifatida, tarbiya vositasi sifatida qo’llanilishining eng muhim pedagogik shartidir. Bolalar o’yinning o’ziga xosligi shundaki, u tevarak-atrofdagi hayotni, kishilarning faoliyati, ishlari, harakatlarini, ularning ish jarayonidagi o’zaro munosabatlarini aks ettiradi. O’yin paytida xona bolalar uchun dengiz, o’rmon, metro, temir yo’l vagoni bo’lishi mumkin.3 Bola hech qachon jim o’ynamaydi, bitta o’zi o’ynasa ham u o’yinchoq bilan gaplashadi, o’zi tasvirlayotgan qahramon bilan muloqot o’rnatadi, onasi, bemor, shifokor xullas hamma- hammaning o’rniga o’zi gapiraveradi. So’z obrazning yaxshiroq ochilishiga yordam beradi. Nutq o’yin jarayonida juda katta ahamiyatga ega. Nutq orqali bolalar fikr almashadi, o’z his-tuyg’u, kechinmalarini o’rtoqlashadi. So’z bolalar o’rtasida do’stona munosabatlar o’rnatilishiga, tevarak-atrofdagi hayot voqealariga bir xilda 3 R.Mavlonova, N.Rahmonqulova, B.Normurodova, K.Matnazarova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. Darslik. 2014- yil. TDPU Riziografida nashr qilingan. Ilmiybaza.uz 14 natijalarga erishiladi. Tarbiyachining o’yin jarayoniga rahbarlik qilish metodikasini egallagan bo’lishi o’yinlarni muvaffaqiyatli o’tkazishning asosiy sharti hisoblanadi. Pedagog o’yin faoliyatiga rahbarlik qilar ekan, bolalarni asta – sekin va “sezdirmasdan” qiziqarli o’yin vazifalarini bajarishda mustaqillik va topqirlik ko’rsatish, yuzaga kelgan o’yin vaziyatida chaqqon va intilib harakat qilish, o’rtoqlik yordami berish, hamma uchun umumiy bo’lgan maqsadga erishishga va bunday quvonishga o’rgatib boradi. Tarbiyachining vazifasi har bir bolani faol o’yinga jalb qilish, bolalar o’rtasida do’stlikka, haqqoniylikka, o’rtoqlarini javobgarlikni sezishga asoslaigan munosabatlar o’rnatishdan iboratdir. O’yinni bolalar o’z ixtiyorlari bilan o’ynaydilar, ammo boshqa hech bir faoliyatda o’yindagi singari bolalarning xulqi bilan bog’liq bo’lgan qat’iy qoida yo’q. Bunday qat’iy qoida ijodiy o’yinga ham, qoidali o’yinga ham, qoidani bolalar o’zlari o’rnatadigan o’yinga ham tegishlidir. Sayr davomida harakatli o’yinlarni, qurish-yasash o’yinlarini tashkil etish foydalidir. Kun tartibida o’yin uchun maxsus vaqt belgilash o’yinning mustaqil faoliyat sifatida mavjud bo’lishining va uni bolalar hayotini tashkil etish shakli sifatida, tarbiya vositasi sifatida qo’llanilishining eng muhim pedagogik shartidir. Bolalar o’yinning o’ziga xosligi shundaki, u tevarak-atrofdagi hayotni, kishilarning faoliyati, ishlari, harakatlarini, ularning ish jarayonidagi o’zaro munosabatlarini aks ettiradi. O’yin paytida xona bolalar uchun dengiz, o’rmon, metro, temir yo’l vagoni bo’lishi mumkin.3 Bola hech qachon jim o’ynamaydi, bitta o’zi o’ynasa ham u o’yinchoq bilan gaplashadi, o’zi tasvirlayotgan qahramon bilan muloqot o’rnatadi, onasi, bemor, shifokor xullas hamma- hammaning o’rniga o’zi gapiraveradi. So’z obrazning yaxshiroq ochilishiga yordam beradi. Nutq o’yin jarayonida juda katta ahamiyatga ega. Nutq orqali bolalar fikr almashadi, o’z his-tuyg’u, kechinmalarini o’rtoqlashadi. So’z bolalar o’rtasida do’stona munosabatlar o’rnatilishiga, tevarak-atrofdagi hayot voqealariga bir xilda 3 R.Mavlonova, N.Rahmonqulova, B.Normurodova, K.Matnazarova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. Darslik. 2014- yil. TDPU Riziografida nashr qilingan. Ilmiybaza.uz 15 munosabatda bo’lishga yordam beradi. Bolalarning o’zi yaratgan o’yindan kelib chiqadigan yoki kattalar tomonidan taklif etilgan o’yinning g’oyasi, mazmuni, o’yin harakatlari, rollar, o’yin qoidalari uning tuzilishini tashkil etuvchi qirralardir. O’yinlarning bunday bo’lishi albatta shartli bo’lib, bir o’yinda har xil hayotiy voqealar aks etishi ham mumkin. G’oya o’yinning mazmuni, jonli to’qimasi, uning rivojla- nishini, o’yin harakatlarini, bolalar munosabatlarining har xilligi va o’zaro bog’lanishini belgilab beradi. O’yinning qiziqarli bo’lishi va unda bolalarning qanday ishtirok etishlari o’yinning mazmuniga bog’liq. O’yinda bola ijro etadigan rol o’yinning asosiy o’zagi va tarkibiy qismidir. Shuning uchun ham bu o’yinlar rolli yoki syujetli-rolli o’yinlar nomini olgan. Bolalar o’yiniga tarbiyachining rahbarlik qilishi. O’yin bolalarning qiziqarli ermagigina bo’lib qolmay, shu bilan bir qatorda u bolalarni rivojlantirish va tarbiyalashning muhim vositasi hamdir. Ammo o’yin kattalar tomonidan tashkil etilib, unga rahbarlik qilingandagina ijobiy natija beradi. Pedagog bolalar o’yiniga rahbarlik qilar ekan, quyidagi talablarga e’tibor berishi zarur: o’yin mazmunining ta’lim- tarbiya beruvchi ahamiyatga ega bo’lishi, aks ettirilayotgan narsalar haqidagi tasavvurlar to’g’ri va to’la bo’lishi, o’yin harakatlariga faol, ma’lum maqsadga qaratilgan, ijodiy xususiyatga ega bo’lishi kerak. Hamma va ayrim bolalarning qiziqishlarini e’tiborga olgan holda o’yinga rahbarlik qilish, o’yinchoqlarni va boshqa kerakli materiallardan maqsadga muvofiq foydalanish, bolalarning o’yinda xayrixoh va xursand bo’lishlarini ta’minlash lozim. Pedagog bolalar o’yiniga rahbarlik qilar ekan, bola shaxsi- ning hamma tomonlariga: ongiga, his-tuyg’ulariga, irodasiga, xulqiga ta’sir etishi va bundan bolalarni aqliy, axloqiy, estetik va jismoniy tomondan tarbiyalashda foydalanishi lozim. O’yinda bola kishilarning axloq-odob normalarini, mehnatga munosabatlarini bilib oladi. Tarbiyachi bolalar o’yiniga rahbarlik qilayotib, ularni jamoa orqali ham Ilmiybaza.uz 15 munosabatda bo’lishga yordam beradi. Bolalarning o’zi yaratgan o’yindan kelib chiqadigan yoki kattalar tomonidan taklif etilgan o’yinning g’oyasi, mazmuni, o’yin harakatlari, rollar, o’yin qoidalari uning tuzilishini tashkil etuvchi qirralardir. O’yinlarning bunday bo’lishi albatta shartli bo’lib, bir o’yinda har xil hayotiy voqealar aks etishi ham mumkin. G’oya o’yinning mazmuni, jonli to’qimasi, uning rivojla- nishini, o’yin harakatlarini, bolalar munosabatlarining har xilligi va o’zaro bog’lanishini belgilab beradi. O’yinning qiziqarli bo’lishi va unda bolalarning qanday ishtirok etishlari o’yinning mazmuniga bog’liq. O’yinda bola ijro etadigan rol o’yinning asosiy o’zagi va tarkibiy qismidir. Shuning uchun ham bu o’yinlar rolli yoki syujetli-rolli o’yinlar nomini olgan. Bolalar o’yiniga tarbiyachining rahbarlik qilishi. O’yin bolalarning qiziqarli ermagigina bo’lib qolmay, shu bilan bir qatorda u bolalarni rivojlantirish va tarbiyalashning muhim vositasi hamdir. Ammo o’yin kattalar tomonidan tashkil etilib, unga rahbarlik qilingandagina ijobiy natija beradi. Pedagog bolalar o’yiniga rahbarlik qilar ekan, quyidagi talablarga e’tibor berishi zarur: o’yin mazmunining ta’lim- tarbiya beruvchi ahamiyatga ega bo’lishi, aks ettirilayotgan narsalar haqidagi tasavvurlar to’g’ri va to’la bo’lishi, o’yin harakatlariga faol, ma’lum maqsadga qaratilgan, ijodiy xususiyatga ega bo’lishi kerak. Hamma va ayrim bolalarning qiziqishlarini e’tiborga olgan holda o’yinga rahbarlik qilish, o’yinchoqlarni va boshqa kerakli materiallardan maqsadga muvofiq foydalanish, bolalarning o’yinda xayrixoh va xursand bo’lishlarini ta’minlash lozim. Pedagog bolalar o’yiniga rahbarlik qilar ekan, bola shaxsi- ning hamma tomonlariga: ongiga, his-tuyg’ulariga, irodasiga, xulqiga ta’sir etishi va bundan bolalarni aqliy, axloqiy, estetik va jismoniy tomondan tarbiyalashda foydalanishi lozim. O’yinda bola kishilarning axloq-odob normalarini, mehnatga munosabatlarini bilib oladi. Tarbiyachi bolalar o’yiniga rahbarlik qilayotib, ularni jamoa orqali ham Ilmiybaza.uz 16 tarbiyalab boradi. O’yin jarayonida bolalar o’z xohishlarini jamoa xohishi bilan kelishib olishga, o’yinda o’rnatilgan qoidalarga rioya qilishga o’rganadilar.Ammo o’yinga to’g’ri rahbarlik qilinmasa, u noxush oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Tarbiyachi bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashda o’yindan keng foydalanadi. Juda ko’pchilik o’yinlar bolalardan faol harakat qilishni talab etadi, bu esa o’z navbatida organizmda modda almashinishini yaxshilaydi, qon aylanishini tezlashtiradi. Bundan tashqari faol harakat qilish bola gavdasining to’g’ri o’sishini, harakatlari chiroyli bo’lishini ham ta’minlaydi. O’yin orqali tarbiyachi bolalarda quvnoq kayfiyat yaratadi, ijobiy ruhiyat hosil qiladi, bu esa bolaning asab-ruhiy, jismoniy tarbiyasini yaxshilaydi. O’yin bolalarga estetik tarbiya berish vositasi sifatida ham keng qo’llaniladi. Bolalar tevarak-atrofdagi hayotni, voqelikni obrazlar, rollar orqali ham aks ettiradilar. O’yinda bolalarning avval olgan taassurotlari orqali obraz yaratishlari - xayol juda ham katta ahamiyatga ega. Bolalar juda ko’p o’yinlarda avval o’rgangan ashula, she’r, raqs, topishmoqlardan keng foydalanadilar. Bundan tarbiyachi bolalarda estetik did, zavqni tarbiyalashda foydalanadi. O’yin vaqtini tanlay bilish ham muhim ahamiyatga ega. Nonushta bilan mashg’ulot o’rtasida bolalar o’yiniga 8-10 daqiqa vaqt beriladi. Bunda bolalar ko’pincha avval boshlagan o’yinlarini davom ettiradilar. Sayrda bolalarning o’ynashlari uchun 1 soat - 1 soat 20 minut vaqt ajratiladi. Kunduzgi uyqu va kechki nonushtadan keyin ham bolalar o’yiniga vaqt beriladi. Bunda bolalar ko’proq syujetli-rolli o’yinlarni, qurilish materiallari, qo’g’irchoqlar bilan, stol usti o’yinchoqlari o’ynashlari mumkin. Shu bilan birga ermak o’yinlardan ham foydalaniladi. Ammo o’yin bilan ta’lim o’rtasidagi bog’liqlikbola ulg’aygan sari o’zgarib boradi. Kichik guruhda o’yin ta’lim berishning .isosiy shakli hisoblansa, katta guruhga borganda esa mashg’ulotlarda ta’limning roli ortadi. Tayyorlov guruhiga borganda bolalarning o’zlarida maktabdagi o’qishga ishtiyoq uyg’onib qoladi. Ammo bolalar uchun o’yinning qadri yo’qolmaydi, balki mazmuni o’zgaradi. Endi bolalarni ko’proq fikriy faollikni talab etuvchi o’yinlar, sport tarzidagi Ilmiybaza.uz 16 tarbiyalab boradi. O’yin jarayonida bolalar o’z xohishlarini jamoa xohishi bilan kelishib olishga, o’yinda o’rnatilgan qoidalarga rioya qilishga o’rganadilar.Ammo o’yinga to’g’ri rahbarlik qilinmasa, u noxush oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Tarbiyachi bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashda o’yindan keng foydalanadi. Juda ko’pchilik o’yinlar bolalardan faol harakat qilishni talab etadi, bu esa o’z navbatida organizmda modda almashinishini yaxshilaydi, qon aylanishini tezlashtiradi. Bundan tashqari faol harakat qilish bola gavdasining to’g’ri o’sishini, harakatlari chiroyli bo’lishini ham ta’minlaydi. O’yin orqali tarbiyachi bolalarda quvnoq kayfiyat yaratadi, ijobiy ruhiyat hosil qiladi, bu esa bolaning asab-ruhiy, jismoniy tarbiyasini yaxshilaydi. O’yin bolalarga estetik tarbiya berish vositasi sifatida ham keng qo’llaniladi. Bolalar tevarak-atrofdagi hayotni, voqelikni obrazlar, rollar orqali ham aks ettiradilar. O’yinda bolalarning avval olgan taassurotlari orqali obraz yaratishlari - xayol juda ham katta ahamiyatga ega. Bolalar juda ko’p o’yinlarda avval o’rgangan ashula, she’r, raqs, topishmoqlardan keng foydalanadilar. Bundan tarbiyachi bolalarda estetik did, zavqni tarbiyalashda foydalanadi. O’yin vaqtini tanlay bilish ham muhim ahamiyatga ega. Nonushta bilan mashg’ulot o’rtasida bolalar o’yiniga 8-10 daqiqa vaqt beriladi. Bunda bolalar ko’pincha avval boshlagan o’yinlarini davom ettiradilar. Sayrda bolalarning o’ynashlari uchun 1 soat - 1 soat 20 minut vaqt ajratiladi. Kunduzgi uyqu va kechki nonushtadan keyin ham bolalar o’yiniga vaqt beriladi. Bunda bolalar ko’proq syujetli-rolli o’yinlarni, qurilish materiallari, qo’g’irchoqlar bilan, stol usti o’yinchoqlari o’ynashlari mumkin. Shu bilan birga ermak o’yinlardan ham foydalaniladi. Ammo o’yin bilan ta’lim o’rtasidagi bog’liqlikbola ulg’aygan sari o’zgarib boradi. Kichik guruhda o’yin ta’lim berishning .isosiy shakli hisoblansa, katta guruhga borganda esa mashg’ulotlarda ta’limning roli ortadi. Tayyorlov guruhiga borganda bolalarning o’zlarida maktabdagi o’qishga ishtiyoq uyg’onib qoladi. Ammo bolalar uchun o’yinning qadri yo’qolmaydi, balki mazmuni o’zgaradi. Endi bolalarni ko’proq fikriy faollikni talab etuvchi o’yinlar, sport tarzidagi Ilmiybaza.uz 17 o’yinlar qiziqtira boshlaydi. Shunday qilib, pedagogika fani o’yinga bola shaxsini har tomonlama shakllantirish vositasi va ular hayotini tashkil etish shakli, bolalar jamoasini shakllantirish vositasi deb qaraydi. II BOB BOLALAR O’YINIGA PEDAGOGNING RAHBARLIK QILISHI. 2.1. Bolalar o’yinlarida pedagogning rahbarlik qilishi. O’yin bolalarning qiziqarli ermagigina bo’lib qolmay, shu bilan bir qatorda u bolalarni rivojlantirish va tarbiyalashning muhim vositasi hamdir. Ammo o’yin kattalar tomonidan tashkil etilib, unga rahbarlik qilingandagina ijobiy natija beradi. Pedagog bolalar o’yinini tashkil etar ekan, quyidagi talablarga e’tibor berishi zarur: a). O’yin mazmuni ta’lim-tarbiya beruvchi ahamiyatga ega bo’lishi; b). Aks ettirilayotgan narsalar haqidagi tasavvurlar to’g’ri va to’la bo’lishi; v). O’yin harakatlari faol, ma’lum maqsadga qaratilgan, ijodiy xususiyatga ega bo’lishi kerak; g). Hamma va ayrim bolalarning qiziqishlarini e’tiborga olgan holda o’yniga rahbarlik qilish; d). O’yinchoqlar va boshqa kerakli materiallardan maqsadga muvofiq foydalanish, bolalarning o’yinda xayrixoh va xursand bo’lishlarini ta’minlash lozim. Pedagog bolalar o’yiniga rahbarlik qilar ekan, bola shaxsining hamma tomonlariga: ongiga, histuyg’ulariga, irodasiga, xulqiga ta’sir etishi va bundan bolalarni aqliy, axloqiy, estetik va jismoniy tomondan tarbiyalashda foydalanishi lozim. O’yin jarayonida bolalarning bilimlari va tasavvurlari boyib, chuqurlashib boradi. O’yinda u yoki bu rolni bajarayotib, bola o’zining butun diqqatini o’yinga qaratishi lozim. Bola o’ynayotganda kishilar mehnati, ularning aniq harakatlari, munosabatlari to’g’risidagi tasavvuri yetarli emasligini sezib qoladi, buning natijasida kattalarga savol boshlaydi. Tarbiyachi bolalarning bunday savollariga javob berib, ularning bilimlariga aniqlik kiritadi, boyitadi. Shunday qilib, o’yin bolalardagi bilim va tasavvurlarni mustahkamlaydi. Bunda pedagogning to’g’ri Ilmiybaza.uz 17 o’yinlar qiziqtira boshlaydi. Shunday qilib, pedagogika fani o’yinga bola shaxsini har tomonlama shakllantirish vositasi va ular hayotini tashkil etish shakli, bolalar jamoasini shakllantirish vositasi deb qaraydi. II BOB BOLALAR O’YINIGA PEDAGOGNING RAHBARLIK QILISHI. 2.1. Bolalar o’yinlarida pedagogning rahbarlik qilishi. O’yin bolalarning qiziqarli ermagigina bo’lib qolmay, shu bilan bir qatorda u bolalarni rivojlantirish va tarbiyalashning muhim vositasi hamdir. Ammo o’yin kattalar tomonidan tashkil etilib, unga rahbarlik qilingandagina ijobiy natija beradi. Pedagog bolalar o’yinini tashkil etar ekan, quyidagi talablarga e’tibor berishi zarur: a). O’yin mazmuni ta’lim-tarbiya beruvchi ahamiyatga ega bo’lishi; b). Aks ettirilayotgan narsalar haqidagi tasavvurlar to’g’ri va to’la bo’lishi; v). O’yin harakatlari faol, ma’lum maqsadga qaratilgan, ijodiy xususiyatga ega bo’lishi kerak; g). Hamma va ayrim bolalarning qiziqishlarini e’tiborga olgan holda o’yniga rahbarlik qilish; d). O’yinchoqlar va boshqa kerakli materiallardan maqsadga muvofiq foydalanish, bolalarning o’yinda xayrixoh va xursand bo’lishlarini ta’minlash lozim. Pedagog bolalar o’yiniga rahbarlik qilar ekan, bola shaxsining hamma tomonlariga: ongiga, histuyg’ulariga, irodasiga, xulqiga ta’sir etishi va bundan bolalarni aqliy, axloqiy, estetik va jismoniy tomondan tarbiyalashda foydalanishi lozim. O’yin jarayonida bolalarning bilimlari va tasavvurlari boyib, chuqurlashib boradi. O’yinda u yoki bu rolni bajarayotib, bola o’zining butun diqqatini o’yinga qaratishi lozim. Bola o’ynayotganda kishilar mehnati, ularning aniq harakatlari, munosabatlari to’g’risidagi tasavvuri yetarli emasligini sezib qoladi, buning natijasida kattalarga savol boshlaydi. Tarbiyachi bolalarning bunday savollariga javob berib, ularning bilimlariga aniqlik kiritadi, boyitadi. Shunday qilib, o’yin bolalardagi bilim va tasavvurlarni mustahkamlaydi. Bunda pedagogning to’g’ri Ilmiybaza.uz 18 rahbarligida uning tushunchalari kengayadi. Tarbiyachi o’yin orqali bolalarda ona- vatanga, o’z xalqiga boshqa millat kishilariga ijobiy munosabatni shakllantiradi, mustahkamlaydi. O’yin orqali tarbiyachi bolalarda jasurlik, to’g’rilik, o’zini tuta bilishlik, tashabbuskorlik kabi sifatlarni tarbiyalaydi. O’yin bolalarda ijtimoiy axloqni, ularning hayotga, bir-biriga bo’lgan munosabatini shakllantiruvchi o’ziga xos maktabdir. O’yinda bola kishilarning axloq-odob normalarini, mehnatga munosabatlarini, jamiyat mulkiga, boshqalarga munosabatlarini bilib oladi. Tarbiyachi bolalar o’yiniga rahbarlik qilayotib ularni jamoa orqali ham tarbiyalab boradi. O’yin jarayonida bolalar o’z xohishlarini jamoa xohishi bilan kelishib olishga, o’yinda o’rnatilgan qoidalarga rioya qilishga o’rganadilar. Ammo o’yinga to’g’ri rahbarlik qilinmasa, u noxush oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Tarbiyachi bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashda o’yindan keng foydalanadi. Juda ko’pchilik o’yinlar bolalardan faol harakat qilishni talab etadi, bu esa o’z navbatida organizmda modda almashinishini yaxshilaydi, qon aylanishini tezlashtiradi. Bundan tashqari faol harakat qilish bola gavdasining to’g’ri o’sishini, harakatlari chiroyli bo’lishini ham ta’minlaydi. Ammo o’yin pedagogning rahbarligisiz o’z-o’zidan jismoniy tarbiya vositasi bo’lolmaydi, chunki ortiqcha harakat qilib yuborish yoki uzoq vaqt bir vaziyatda o’tirish bolaning sog’lig’iga zarar keltirishi mumkin. Bundan tashqari, o’yin paytida gigienik shart-sharoit tug’dirish uchun alohida g’amxo’rlik qilish lozim. O’yin orqali tarbiyachi bolalarda quvnoq kayfiyat yaratadi, ijobiy ruhiyat hosil qiladi, bu esa bolaning asab-ruhiy, jismoniy tarbiyasini yaxshilaydi. O’yin bolalarga estetik tarbiya berish vositasi sifatida ham keng qo’llaniladi. Bolalar tevarak-atrofdagi hayotni, voqelikni obrazlar, rollar orqali ham aks ettiradilar. O’yinda bolalarning avval olgan taassurotlari orqali obraz yaratishlari — xayol juda katta ahamiyatga ega. Bolalar juda ko’p o’yinlarda avval o’rgangan ashula, she’r, raqs, topishmoqlardan keng foydalanadilar. Bundan tarbiyachi bolalarda estetik did, zavqni tarbiyalashda foydalanadi. Bolalarning o’ynashlari uchun ma’lum vositalar kerak. Rolli o’yinlarda bolalar har xil vositalardan foydalanadilar, ulardan asosiylari quyidagilar: bolalarning o’z harakatlari; o’yinchoq va boshqa Ilmiybaza.uz 18 rahbarligida uning tushunchalari kengayadi. Tarbiyachi o’yin orqali bolalarda ona- vatanga, o’z xalqiga boshqa millat kishilariga ijobiy munosabatni shakllantiradi, mustahkamlaydi. O’yin orqali tarbiyachi bolalarda jasurlik, to’g’rilik, o’zini tuta bilishlik, tashabbuskorlik kabi sifatlarni tarbiyalaydi. O’yin bolalarda ijtimoiy axloqni, ularning hayotga, bir-biriga bo’lgan munosabatini shakllantiruvchi o’ziga xos maktabdir. O’yinda bola kishilarning axloq-odob normalarini, mehnatga munosabatlarini, jamiyat mulkiga, boshqalarga munosabatlarini bilib oladi. Tarbiyachi bolalar o’yiniga rahbarlik qilayotib ularni jamoa orqali ham tarbiyalab boradi. O’yin jarayonida bolalar o’z xohishlarini jamoa xohishi bilan kelishib olishga, o’yinda o’rnatilgan qoidalarga rioya qilishga o’rganadilar. Ammo o’yinga to’g’ri rahbarlik qilinmasa, u noxush oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Tarbiyachi bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashda o’yindan keng foydalanadi. Juda ko’pchilik o’yinlar bolalardan faol harakat qilishni talab etadi, bu esa o’z navbatida organizmda modda almashinishini yaxshilaydi, qon aylanishini tezlashtiradi. Bundan tashqari faol harakat qilish bola gavdasining to’g’ri o’sishini, harakatlari chiroyli bo’lishini ham ta’minlaydi. Ammo o’yin pedagogning rahbarligisiz o’z-o’zidan jismoniy tarbiya vositasi bo’lolmaydi, chunki ortiqcha harakat qilib yuborish yoki uzoq vaqt bir vaziyatda o’tirish bolaning sog’lig’iga zarar keltirishi mumkin. Bundan tashqari, o’yin paytida gigienik shart-sharoit tug’dirish uchun alohida g’amxo’rlik qilish lozim. O’yin orqali tarbiyachi bolalarda quvnoq kayfiyat yaratadi, ijobiy ruhiyat hosil qiladi, bu esa bolaning asab-ruhiy, jismoniy tarbiyasini yaxshilaydi. O’yin bolalarga estetik tarbiya berish vositasi sifatida ham keng qo’llaniladi. Bolalar tevarak-atrofdagi hayotni, voqelikni obrazlar, rollar orqali ham aks ettiradilar. O’yinda bolalarning avval olgan taassurotlari orqali obraz yaratishlari — xayol juda katta ahamiyatga ega. Bolalar juda ko’p o’yinlarda avval o’rgangan ashula, she’r, raqs, topishmoqlardan keng foydalanadilar. Bundan tarbiyachi bolalarda estetik did, zavqni tarbiyalashda foydalanadi. Bolalarning o’ynashlari uchun ma’lum vositalar kerak. Rolli o’yinlarda bolalar har xil vositalardan foydalanadilar, ulardan asosiylari quyidagilar: bolalarning o’z harakatlari; o’yinchoq va boshqa Ilmiybaza.uz 19 materiallar; so’z. Bolalarning asosiy tasvirlovchi vositalari o’zlarining harakatidir. Masalan, bola ikki oyog’ida sakrab quyonchaga laqlid qiladi. Ikki qo’lini qimirlatib, pishillab parovoz bo’ladi va h.k. Bolalarning ko’p harakatlari qurish, yasash bilan bog’liq bo’ladi, ular soatlab parovoz, paroxod, elektrovoz quradilar, ularni o’ziga o’xshatishga urinadilar. Ko’pincha qurish o’yinning boshlanishi bo’lib xizmat qiladi. Taqlid vositasiga o’yinchoq ham kiradi. O’yinchoq bola harakatini to’ldiradi, o’ylagan obrazi va fikrini amalga oshirishga yordam beradi. Kiyimlar va ularning qismlari ham bolaning olgan rolini yaxshiroq bajarishga va uni yanada aniqroq ijro etishga imkon t ug’diradi. Bolalar o’yin jarayonida ba’zi bir narsalarni xohlagan narsalari nomi bilan atab ham xuddi o’sha xohlagan narsalarini laraz qilib juda yaxshi o’ynaydilar, masalan, taomni “konfet", qumni "shakar”, stulni "mashina” deb atashlari mumkin. So’z yordamida bolalar qanday o’yin o’ynashlarini kelishib oladilar. So’z yordamida bir-biri bilan muomalada bo’lib, o’z likrlarini izhor etishadi. So’z har xil taassurotlarni ifodalash imkonini beradi. Bolalar hamma vositalardan ko’pincha bir vaqtda foydalanadilar.4 Aks ettiruvchi vosita qanchalik ko’p bo’lsa, o’yin mazmuni shunchalik boyroq bo’ladi hamda tevarak-atrofdagi voqea- lardan taassurot shunchalik to’laroq aks ettiriladi. O’yin mazmunining rivojlanib borishi bilan murakkab j,irayon bo’lgan bolalar jamoasi ham shakllana boshlaydi. O’yin bolalarning mustaqil faoliyati bo’lgani uchun uning syujetini bolalar o’zlari o’ylab topishadi va o’zlari tashkil etishadi. O’yinda bolalar o’zlarining kichkina jamiyatning a’zosi deb hisoblashadi, o’zaro kelishib harakat qilishga o’rganishadi. Ijtimoiy tarbiya olayotgan sharoitda har bir bola o’ynayotgan bolalar jamoasiga kira olishi, u yerda o’z o’rnini topa olishi va shu jamoada o’rnashib olishi lozim. Tarbiyachi ilk yoshli bolalarda ularning narsalar bilan o’ynay olishi, diqqatini shunga to’play olish qobiliyatini tarkib toptiradi. Bu boshqa bolalar bilan yonma- yon tinch o’ynay olish malakasining shakllanishiga yordam beradi. Bolalar 4 F.Qodirova va boshqalar “Maktabgacha pedagogika” Toshkent 2019 yil Ilmiybaza.uz 19 materiallar; so’z. Bolalarning asosiy tasvirlovchi vositalari o’zlarining harakatidir. Masalan, bola ikki oyog’ida sakrab quyonchaga laqlid qiladi. Ikki qo’lini qimirlatib, pishillab parovoz bo’ladi va h.k. Bolalarning ko’p harakatlari qurish, yasash bilan bog’liq bo’ladi, ular soatlab parovoz, paroxod, elektrovoz quradilar, ularni o’ziga o’xshatishga urinadilar. Ko’pincha qurish o’yinning boshlanishi bo’lib xizmat qiladi. Taqlid vositasiga o’yinchoq ham kiradi. O’yinchoq bola harakatini to’ldiradi, o’ylagan obrazi va fikrini amalga oshirishga yordam beradi. Kiyimlar va ularning qismlari ham bolaning olgan rolini yaxshiroq bajarishga va uni yanada aniqroq ijro etishga imkon t ug’diradi. Bolalar o’yin jarayonida ba’zi bir narsalarni xohlagan narsalari nomi bilan atab ham xuddi o’sha xohlagan narsalarini laraz qilib juda yaxshi o’ynaydilar, masalan, taomni “konfet", qumni "shakar”, stulni "mashina” deb atashlari mumkin. So’z yordamida bolalar qanday o’yin o’ynashlarini kelishib oladilar. So’z yordamida bir-biri bilan muomalada bo’lib, o’z likrlarini izhor etishadi. So’z har xil taassurotlarni ifodalash imkonini beradi. Bolalar hamma vositalardan ko’pincha bir vaqtda foydalanadilar.4 Aks ettiruvchi vosita qanchalik ko’p bo’lsa, o’yin mazmuni shunchalik boyroq bo’ladi hamda tevarak-atrofdagi voqea- lardan taassurot shunchalik to’laroq aks ettiriladi. O’yin mazmunining rivojlanib borishi bilan murakkab j,irayon bo’lgan bolalar jamoasi ham shakllana boshlaydi. O’yin bolalarning mustaqil faoliyati bo’lgani uchun uning syujetini bolalar o’zlari o’ylab topishadi va o’zlari tashkil etishadi. O’yinda bolalar o’zlarining kichkina jamiyatning a’zosi deb hisoblashadi, o’zaro kelishib harakat qilishga o’rganishadi. Ijtimoiy tarbiya olayotgan sharoitda har bir bola o’ynayotgan bolalar jamoasiga kira olishi, u yerda o’z o’rnini topa olishi va shu jamoada o’rnashib olishi lozim. Tarbiyachi ilk yoshli bolalarda ularning narsalar bilan o’ynay olishi, diqqatini shunga to’play olish qobiliyatini tarkib toptiradi. Bu boshqa bolalar bilan yonma- yon tinch o’ynay olish malakasining shakllanishiga yordam beradi. Bolalar 4 F.Qodirova va boshqalar “Maktabgacha pedagogika” Toshkent 2019 yil Ilmiybaza.uz 20 birgalikda o’ynashga o’tganlarida bir-birlari bilan ma’lum munosabat o’rnatishlari lozim bo’ladi. Xudda mana shu munosabat jamoatchilikni shakllantiradi. Bunga tarbiyachi bolalarni kelishib o’ynashga o’rgatish orqali erishadi. Sahnalashtirilgan o’yinlar ijodiy o’yinlar sarasiga kiradi. Unga ijodiy o’yinning quyidagi asosiy: niyatning mavjudligi, roli va mavjud harakatlar, xayol qilingan vaziyatning va boshqa elementlarning uyg’unligi, bolalarning mustaqillik va o’z-o’zini uyushtira olish jihatari xos. Sahnalashtirilgan o’yin badiiy asar asosida quriladi: o’yin syujeti, rollar, qahramonlarning xatti- harakatlari, ularning nutqi asar matniga ko’ra belgilanadi. Sahnalashtirilgan o’yin bolalarning eshitgan asar yoki ertakdan olgan tasavvurlarini mustaqil ifodalash hamda mashq qilish imkonini beradi. Bu o’yinlar bolalarda iroda, intizom, o’z harakatlarini boshqalarning harakatiga muvofiq amalga oshirish kabi sifatlarni tarbiyalashda samarali vosita hisoblanadi. Sahnalashtirish bolalarni qayta so’zlashga o’rgatish usullaridan biridir. Ba’zi bir bolalarda badiiy asardan olingan parchani qayta so’zlab berishga xohish ham, qiziqish ham bo’lmaydi, ammo unga o’yin usuli kirtilishi bilan bola asardagi rolga kirib, o’sha asar mazmunini juda yaxshi aytib berishga harakat qiladi. Bunday o’yinda bola o’zini o’sha asardagi qahramon o’rnida his etib, uning sezgi, kechinmalari dunyosiga chuqurroq kirib boradi. Badiiy asarlarni qahramonlar tilida so’zlab berish boladagi xayolni rivojlantirishga yordam beradi va asar qahramonida mavjud bo’lgan ijodiy sifatlarni egallashga intiladi. Sahnalashtirilgan o’yinda badiiy asarning g’oyaviy mazmuni bolalar tomonidan chuqurroq anglab olinadi. Ertak yoki hikoyadagi mazmun bolalarga yaqin, ularning yoshi va qiziqishiga mos, tushunarli bo’lib, bola unga kirishib ketgan taqdirdagina asardagi obraz va harakatlar to’g’ri aks ettiriladi. Shuning uchun u yoki bu badiiy asar bo’yicha sahnalashtirilgan o’yin o’tkazishdan oldin tarbiyachi asarning mazmunini aks ettirishga yordam beradigan tayyorgarlik ishini o’tkazishi kerak. Bu ish oldindan bir qator mashg’ulot va o’yinlar o’tkazish orqali amalga oshiriladi. Sahnalashtirilgan o’yinga tayyorlanish uchun ma’lum bir vaqt ajratiladi Ilmiybaza.uz 20 birgalikda o’ynashga o’tganlarida bir-birlari bilan ma’lum munosabat o’rnatishlari lozim bo’ladi. Xudda mana shu munosabat jamoatchilikni shakllantiradi. Bunga tarbiyachi bolalarni kelishib o’ynashga o’rgatish orqali erishadi. Sahnalashtirilgan o’yinlar ijodiy o’yinlar sarasiga kiradi. Unga ijodiy o’yinning quyidagi asosiy: niyatning mavjudligi, roli va mavjud harakatlar, xayol qilingan vaziyatning va boshqa elementlarning uyg’unligi, bolalarning mustaqillik va o’z-o’zini uyushtira olish jihatari xos. Sahnalashtirilgan o’yin badiiy asar asosida quriladi: o’yin syujeti, rollar, qahramonlarning xatti- harakatlari, ularning nutqi asar matniga ko’ra belgilanadi. Sahnalashtirilgan o’yin bolalarning eshitgan asar yoki ertakdan olgan tasavvurlarini mustaqil ifodalash hamda mashq qilish imkonini beradi. Bu o’yinlar bolalarda iroda, intizom, o’z harakatlarini boshqalarning harakatiga muvofiq amalga oshirish kabi sifatlarni tarbiyalashda samarali vosita hisoblanadi. Sahnalashtirish bolalarni qayta so’zlashga o’rgatish usullaridan biridir. Ba’zi bir bolalarda badiiy asardan olingan parchani qayta so’zlab berishga xohish ham, qiziqish ham bo’lmaydi, ammo unga o’yin usuli kirtilishi bilan bola asardagi rolga kirib, o’sha asar mazmunini juda yaxshi aytib berishga harakat qiladi. Bunday o’yinda bola o’zini o’sha asardagi qahramon o’rnida his etib, uning sezgi, kechinmalari dunyosiga chuqurroq kirib boradi. Badiiy asarlarni qahramonlar tilida so’zlab berish boladagi xayolni rivojlantirishga yordam beradi va asar qahramonida mavjud bo’lgan ijodiy sifatlarni egallashga intiladi. Sahnalashtirilgan o’yinda badiiy asarning g’oyaviy mazmuni bolalar tomonidan chuqurroq anglab olinadi. Ertak yoki hikoyadagi mazmun bolalarga yaqin, ularning yoshi va qiziqishiga mos, tushunarli bo’lib, bola unga kirishib ketgan taqdirdagina asardagi obraz va harakatlar to’g’ri aks ettiriladi. Shuning uchun u yoki bu badiiy asar bo’yicha sahnalashtirilgan o’yin o’tkazishdan oldin tarbiyachi asarning mazmunini aks ettirishga yordam beradigan tayyorgarlik ishini o’tkazishi kerak. Bu ish oldindan bir qator mashg’ulot va o’yinlar o’tkazish orqali amalga oshiriladi. Sahnalashtirilgan o’yinga tayyorlanish uchun ma’lum bir vaqt ajratiladi Ilmiybaza.uz 21 va har bir mashg’ulotda aniq masalalar hal etib boriladi. Masalan, tarbiyachi hazil she’r o’qiyotib jonli nutqqa yaqinlashadi, bolalarga so’zlarni, tovushlarni qanday talaffuz etish kerakligini tushuntiradi. Qaytarishda esa tarbiyachi bolalardan so’zlarni aniq, balandroq yoki past, sekinroq yoki tez talaffuz etishni talab etadi. Bu mashqlarda matnni eslab qolish uchun o’tkaziladigan liar bir mashg’ulotda 5-6 daqiqadan vaqt ajratiladi. Bolalar «Sholg’om», «Bo’g’irsoq», «Tulki, xo’roz va quyon» kabi ertakni sahnalashtirishni juda sevadilar. Ertak va hikoyalarni bolalar ko’pincha o’zlarining ijodiy rolli o’yinlarida sahnalashtiradilar, bu o’yinlarda tulki, sichqon, xo’roz, quyon kabi personajlarni o’yinlarda aks ettiradilar. Yozuvchilarning badiiy asarlarini ham bolalar sevib sahnalashtiradilar. Bolalar bilan suhbatlasha turib, tarbiyachi hikoya yoki ertak qahramonlarining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlashga harakat qiladi. Har xil she’r, ertak q.iliramonlarining o’ziga xos xususiyatlari mana shunday o’rganiladi. Sahnalashtirish ishini quyidagi bosqichlar bo’yicha o’tkazish mumkin: 1-bosqich. Adabiyotlarni tanlash. Sahnalashtirish uchun adabiyot tanlaganda quyidagi talabga rioya qilish kerak: 1.Ertak, hikoya yoki she’rda qatnashuvchilar ko’p bo’lishi kerak. 2.Asarda mazmun yaxshi bo’lib qolmasdan, harakatlarning xili ham ko’p bo’lishi kerak. 3.Asar ifodali o’qishga mos kelishi shart. 4.Mazmuni qiziqarli bo’lishi kerak. 5.Asar bolalarning yoshiga mos kelishi kerak. 2-bosqich.Sahnalashtirish uchun tanlangan hikoya, she’r yoki ertakning mazmunini o’qib berish yoki qo’g’irchoq, soya teatrida ko’rsatish orqali tanishtiriladi. 3-bosqich.Eslab qolish. Asarni bolalar eslab qolishlari uchun uni qayta o’qib berish, postanovka ko’rsatish, rasmlar namoyish etish, didaktik o’yinlardan foydalaniladi. 4-bosqich.O’yin qiziqarli o’tishi va uzoq davom etishi uchun o’yinga kerakli materiallar, kiyimlar tayyorlab berish va shu bilan birga to’g’ri Ilmiybaza.uz 21 va har bir mashg’ulotda aniq masalalar hal etib boriladi. Masalan, tarbiyachi hazil she’r o’qiyotib jonli nutqqa yaqinlashadi, bolalarga so’zlarni, tovushlarni qanday talaffuz etish kerakligini tushuntiradi. Qaytarishda esa tarbiyachi bolalardan so’zlarni aniq, balandroq yoki past, sekinroq yoki tez talaffuz etishni talab etadi. Bu mashqlarda matnni eslab qolish uchun o’tkaziladigan liar bir mashg’ulotda 5-6 daqiqadan vaqt ajratiladi. Bolalar «Sholg’om», «Bo’g’irsoq», «Tulki, xo’roz va quyon» kabi ertakni sahnalashtirishni juda sevadilar. Ertak va hikoyalarni bolalar ko’pincha o’zlarining ijodiy rolli o’yinlarida sahnalashtiradilar, bu o’yinlarda tulki, sichqon, xo’roz, quyon kabi personajlarni o’yinlarda aks ettiradilar. Yozuvchilarning badiiy asarlarini ham bolalar sevib sahnalashtiradilar. Bolalar bilan suhbatlasha turib, tarbiyachi hikoya yoki ertak qahramonlarining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlashga harakat qiladi. Har xil she’r, ertak q.iliramonlarining o’ziga xos xususiyatlari mana shunday o’rganiladi. Sahnalashtirish ishini quyidagi bosqichlar bo’yicha o’tkazish mumkin: 1-bosqich. Adabiyotlarni tanlash. Sahnalashtirish uchun adabiyot tanlaganda quyidagi talabga rioya qilish kerak: 1.Ertak, hikoya yoki she’rda qatnashuvchilar ko’p bo’lishi kerak. 2.Asarda mazmun yaxshi bo’lib qolmasdan, harakatlarning xili ham ko’p bo’lishi kerak. 3.Asar ifodali o’qishga mos kelishi shart. 4.Mazmuni qiziqarli bo’lishi kerak. 5.Asar bolalarning yoshiga mos kelishi kerak. 2-bosqich.Sahnalashtirish uchun tanlangan hikoya, she’r yoki ertakning mazmunini o’qib berish yoki qo’g’irchoq, soya teatrida ko’rsatish orqali tanishtiriladi. 3-bosqich.Eslab qolish. Asarni bolalar eslab qolishlari uchun uni qayta o’qib berish, postanovka ko’rsatish, rasmlar namoyish etish, didaktik o’yinlardan foydalaniladi. 4-bosqich.O’yin qiziqarli o’tishi va uzoq davom etishi uchun o’yinga kerakli materiallar, kiyimlar tayyorlab berish va shu bilan birga to’g’ri Ilmiybaza.uz 22 rahbarlik qilish kerak. Bu ishni tarbiyachi bajaradi, katta guruhda esa tarbiyachi yordamida u bilan birgalikda bolalar bajarishadi. Tarbiyachi bir qancha ertakka doir rasmlar ko’rsatadi. 1-Guruhda shu yoshli bolalarga xos bo’lgan ertaklar, hikoyalar ularga tanish bo’lib qolgandan keyingina sahnalashtirish boshlanadi. «Sholg’om», «Bo’g’irsoq» kabi ertaklar sahnalashtiriladi. Tayyorlov guruhida bu ish davom ettiriladi. Sahnalashtirish uchun ertaklargina olinmasdan, badiiy asarlar, xususan, she’rlar ham olinadi. Sahnalashtirish o’yinlariga guruhlariga qarab har xil rahbarlik qilinadi. Masalan, tarbiyachi o’rta guruh uchun asosan harakatni aks ettiruvchi asarlar tanlaydi, katta guruh bolalari uchun esa asar qahramonlarining ancha murakkab munosabatlari, ularning kechinmalari, qayg’ulari aks ettirilgan asarlar tanlanadi5. Tarbiyachi bajarilgan ishning hisobini olib boradi. Bolalarga qaysi asar yoqqanini, ular ko’proq qaysi asarni sahnalashtirishni yoqtirishlarini, qaysi bola topshirilgan rolni yaxshi ijro eta olganini, rollarni ijro etishda bolalarda qanday qiyinchiliklar vujudga kelganini yozib boradi. Mana shu asosda bo’lg’usi sahnalashtiriladigan o’yinlar jonlantiriladi. Qurilish o’yinlari ham ijodiy o’yinlar sirasiga kiradi. Ularda bolalar atrof-muhitdagi buyumli dunyo haqidagi taassurotlarini aks ettiradilar, mustaqil tarzda turli narsalar yasaydilar, bunyod etadilar.Qurish-yasash o’yinlarida bir xil buyumlarning boshqalari bilan almashinishi yuz beradi. Kichik va o’rta guruh yoshidagi bolalarda qurilish o’yinlari rolli o’yinlar bilan bog’lanib ketadi.Qurilish o’yinlari samarali faoliyat hisoblanib, bolalarda bunyod etilgan inshootni mavjud buyum va narsalar, inshootning qurilishiga asos bo’lib xizmat qilgan tasavvur bilan qiyoslash, taqqoslash ko’nikmalarini shakllantirishga imkon beradi. U bolalarda kuzatuvchanlikni rivojlantirishga yordam beradi. Qurilish materiallari turli xildagi geometrik shakllardan iborat. Bolalar 5 T.S. Usraanxodjayev, Sh.X. IsroUov, A.A. Pulatov, Sh.A. Pulatov “Milliy va harakatli o’yinlar” Toshkent «iqtisod-moliya» 2015 yil Ilmiybaza.uz 22 rahbarlik qilish kerak. Bu ishni tarbiyachi bajaradi, katta guruhda esa tarbiyachi yordamida u bilan birgalikda bolalar bajarishadi. Tarbiyachi bir qancha ertakka doir rasmlar ko’rsatadi. 1-Guruhda shu yoshli bolalarga xos bo’lgan ertaklar, hikoyalar ularga tanish bo’lib qolgandan keyingina sahnalashtirish boshlanadi. «Sholg’om», «Bo’g’irsoq» kabi ertaklar sahnalashtiriladi. Tayyorlov guruhida bu ish davom ettiriladi. Sahnalashtirish uchun ertaklargina olinmasdan, badiiy asarlar, xususan, she’rlar ham olinadi. Sahnalashtirish o’yinlariga guruhlariga qarab har xil rahbarlik qilinadi. Masalan, tarbiyachi o’rta guruh uchun asosan harakatni aks ettiruvchi asarlar tanlaydi, katta guruh bolalari uchun esa asar qahramonlarining ancha murakkab munosabatlari, ularning kechinmalari, qayg’ulari aks ettirilgan asarlar tanlanadi5. Tarbiyachi bajarilgan ishning hisobini olib boradi. Bolalarga qaysi asar yoqqanini, ular ko’proq qaysi asarni sahnalashtirishni yoqtirishlarini, qaysi bola topshirilgan rolni yaxshi ijro eta olganini, rollarni ijro etishda bolalarda qanday qiyinchiliklar vujudga kelganini yozib boradi. Mana shu asosda bo’lg’usi sahnalashtiriladigan o’yinlar jonlantiriladi. Qurilish o’yinlari ham ijodiy o’yinlar sirasiga kiradi. Ularda bolalar atrof-muhitdagi buyumli dunyo haqidagi taassurotlarini aks ettiradilar, mustaqil tarzda turli narsalar yasaydilar, bunyod etadilar.Qurish-yasash o’yinlarida bir xil buyumlarning boshqalari bilan almashinishi yuz beradi. Kichik va o’rta guruh yoshidagi bolalarda qurilish o’yinlari rolli o’yinlar bilan bog’lanib ketadi.Qurilish o’yinlari samarali faoliyat hisoblanib, bolalarda bunyod etilgan inshootni mavjud buyum va narsalar, inshootning qurilishiga asos bo’lib xizmat qilgan tasavvur bilan qiyoslash, taqqoslash ko’nikmalarini shakllantirishga imkon beradi. U bolalarda kuzatuvchanlikni rivojlantirishga yordam beradi. Qurilish materiallari turli xildagi geometrik shakllardan iborat. Bolalar 5 T.S. Usraanxodjayev, Sh.X. IsroUov, A.A. Pulatov, Sh.A. Pulatov “Milliy va harakatli o’yinlar” Toshkent «iqtisod-moliya» 2015 yil Ilmiybaza.uz 23 har bir shaklning o’ziga xos xususiyatlarini yaxshi bilib olishlari lozim, aks holda hech qanday qurilishni amalga oshirib bo’lmaydi. Bolalar qurgan narsalar amaliy jihatdan yaroqli bo’lishi va ulardan o’yinda foydalanish uchun konstruktorlik malakasiga ega bo’lish kerak. Bundan bolalarga qurishning asosiy usullarini o’rgatish zarurligi kelib chiqadi.Qurilish materiallari bilan o’ynaladigan o’yinlarda bolalarning texnikaga qiziqishi ortadi, kuzatuvchanligi rivojlanadi, ular geometrik jismlarning eng oddiy xususiyatlari bilan tanishadilar. Qurilish o’yinlari bolalarning mehnat faoliyatiga yaqin bo’lib, ularni mehnatga tayyorlaydi. Qurilish materiallari bilan o’ynaladigan o’yinlar bolalar tafakkurini rivojlantiradi: kuzatilayotgan inshootlarning o’ziga xos xususiyatlarini ajratib ko’rsatish, tahlil va sintez qilishga, solishtirishga, o’xshash va farq qiladigan tomonlarini aniqlashga majbur etadi, vazifalarni to’g’ri hal qilishga o’rgatadi. Qurilish materiallari bilan o’ynaladigan o’yinlar geometrik jismlarning xususiyatlarini, ular bilan ishlashni, fazoviy nisbatlarni (uzoq-yaqin, baland-past, o’ng-chap, uzun-qisqa, keng-tor) amalda olib borishga yordam beradi. Bunday o’yin orqali bolalarni maktabdagi politexnika ta’limiga tayyorlash vazifasi ham amalga oshiriladi. Bolalar qurish-yasash jarayonida bir jamoaga birlashadilar, natijada ularning nutqlari rivojlanadi. Qurilish materiallari bilan o’ynash bolalarning ma’naviy dunyosiga ham ta’sir etadi: bolalar bilan biron inshootni kuzata turib, davlatimizning xalq farovonligi to’g’risida g’amxo’rlik ko’rsatayotganligini tushuntiradi. Qurilish materiallari bilan o’ynash bolalarda mehnatsevarlik, mustaqillik, tashabbuskorlik, ishga javob- garlikni his etgan holda munosabatda bo’lishi hamda irodaviy sifatlarni tarbiyalaydi. O’yinning qizig’i shundaki, u bolalarga zo’r zavq-shavq bag’ishlaydi. Bolalarni ba’zi bir qurilish inshootlari bilan tanishtirish orqali estetik tarbiya vazifalari ham amalga oshiriladi. Bolalarda estetik hissiyotni tarbiyalash uchun faqat bitgan qurilish inshootini kuzatish yetarli emas, Ilmiybaza.uz 23 har bir shaklning o’ziga xos xususiyatlarini yaxshi bilib olishlari lozim, aks holda hech qanday qurilishni amalga oshirib bo’lmaydi. Bolalar qurgan narsalar amaliy jihatdan yaroqli bo’lishi va ulardan o’yinda foydalanish uchun konstruktorlik malakasiga ega bo’lish kerak. Bundan bolalarga qurishning asosiy usullarini o’rgatish zarurligi kelib chiqadi.Qurilish materiallari bilan o’ynaladigan o’yinlarda bolalarning texnikaga qiziqishi ortadi, kuzatuvchanligi rivojlanadi, ular geometrik jismlarning eng oddiy xususiyatlari bilan tanishadilar. Qurilish o’yinlari bolalarning mehnat faoliyatiga yaqin bo’lib, ularni mehnatga tayyorlaydi. Qurilish materiallari bilan o’ynaladigan o’yinlar bolalar tafakkurini rivojlantiradi: kuzatilayotgan inshootlarning o’ziga xos xususiyatlarini ajratib ko’rsatish, tahlil va sintez qilishga, solishtirishga, o’xshash va farq qiladigan tomonlarini aniqlashga majbur etadi, vazifalarni to’g’ri hal qilishga o’rgatadi. Qurilish materiallari bilan o’ynaladigan o’yinlar geometrik jismlarning xususiyatlarini, ular bilan ishlashni, fazoviy nisbatlarni (uzoq-yaqin, baland-past, o’ng-chap, uzun-qisqa, keng-tor) amalda olib borishga yordam beradi. Bunday o’yin orqali bolalarni maktabdagi politexnika ta’limiga tayyorlash vazifasi ham amalga oshiriladi. Bolalar qurish-yasash jarayonida bir jamoaga birlashadilar, natijada ularning nutqlari rivojlanadi. Qurilish materiallari bilan o’ynash bolalarning ma’naviy dunyosiga ham ta’sir etadi: bolalar bilan biron inshootni kuzata turib, davlatimizning xalq farovonligi to’g’risida g’amxo’rlik ko’rsatayotganligini tushuntiradi. Qurilish materiallari bilan o’ynash bolalarda mehnatsevarlik, mustaqillik, tashabbuskorlik, ishga javob- garlikni his etgan holda munosabatda bo’lishi hamda irodaviy sifatlarni tarbiyalaydi. O’yinning qizig’i shundaki, u bolalarga zo’r zavq-shavq bag’ishlaydi. Bolalarni ba’zi bir qurilish inshootlari bilan tanishtirish orqali estetik tarbiya vazifalari ham amalga oshiriladi. Bolalarda estetik hissiyotni tarbiyalash uchun faqat bitgan qurilish inshootini kuzatish yetarli emas, Ilmiybaza.uz 24 balki qurilishning borishi, ishning tashkil etilishini kuzatish, bunda bolalarning o’zlarini qatnashtirish muhim ahamiyatga ega. O’yin uchun sharoit yaratish. Qurilish materiallari bilan o’ynashni rivojlantirish uchun unga muvofiq shart-sharoit yaratish zarur. 1.Qurilish materiallari butun guruh bolalarining bir vaqtda o’ynashi uchun yetarli bo’lishi kerak. 2.Guruh xonasida qurilish materiallarini saqlaydilar, uni quradigan va bir necha kungacha saqlab qolishning iloji bo’lgan joy bo’lishi kerak. Bolalarni qurilish materiallari bilan o’ynashga qiziqtirish uchun tarbiyachi ular bilan birgalikda o’ynaydi va bu materiallardan hamma bolalar foydalanishlarini kuzatib turadi. Yirik qurilish materiallari bilan guruh xonasidagi gilam ustida, yozda esa bog’cha hovlisida qurish mumkin. Bahorda va kuzda (yer namligida) bolalarning qum o’yinlari maxsus qirg’og’i ko’tarilgan stollarda tashkil etiladi. Qum bilan o’ynashda gigiyenik qoidaga rioya qilish kerak. Qum har doim toza va nam bo’lishi, bolalar jazirama quyosh tagida o’ynamasliklari lozim. Kichik bolalar qum bilan o’ynaganda oldiga ma’lum maqsad qo’ymaydi. Tarbiyachi bolalarni qiziqtirish uchun o’zi «quradi» va bolalarga qurishni taklif qiladi. Masalan, qumni to’plab atrofni tekislashadi, bir yonini teshib eshik ochishadi. Keyin bu uychani har xil rangdagi mayda bayroqchalar bilan bezashadi, keyin shu uy oldiga devorlar, bog’lar qurishadi, uyga qo’g’irchoqlar ko’chib keladi. O’yinni o’zgartirish uchun o’yinchoqlarni vaqti-vaqti bilan o’zgartirib turish kerak: mashinalar uchun garaj, hayvonlar uchun hayvonot bog’i va boshqalar. Tarbiyachi o’yinga kichik bolalarning hammasini jalb etishi kerak. 2.2. Pedagogning rahbarligi yordamida o’yinlar orqali jamoa qilib tarbiyalash. O’rta guruhda qum kichik guruhga nisbatan ko’p to’kiladi. Yashik oldiga buferda ham o’yinchoqlar uchun javoncha bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar o’yinning mazmuni murakkablashib borishi uchun tarbiyachi yordam Ilmiybaza.uz 24 balki qurilishning borishi, ishning tashkil etilishini kuzatish, bunda bolalarning o’zlarini qatnashtirish muhim ahamiyatga ega. O’yin uchun sharoit yaratish. Qurilish materiallari bilan o’ynashni rivojlantirish uchun unga muvofiq shart-sharoit yaratish zarur. 1.Qurilish materiallari butun guruh bolalarining bir vaqtda o’ynashi uchun yetarli bo’lishi kerak. 2.Guruh xonasida qurilish materiallarini saqlaydilar, uni quradigan va bir necha kungacha saqlab qolishning iloji bo’lgan joy bo’lishi kerak. Bolalarni qurilish materiallari bilan o’ynashga qiziqtirish uchun tarbiyachi ular bilan birgalikda o’ynaydi va bu materiallardan hamma bolalar foydalanishlarini kuzatib turadi. Yirik qurilish materiallari bilan guruh xonasidagi gilam ustida, yozda esa bog’cha hovlisida qurish mumkin. Bahorda va kuzda (yer namligida) bolalarning qum o’yinlari maxsus qirg’og’i ko’tarilgan stollarda tashkil etiladi. Qum bilan o’ynashda gigiyenik qoidaga rioya qilish kerak. Qum har doim toza va nam bo’lishi, bolalar jazirama quyosh tagida o’ynamasliklari lozim. Kichik bolalar qum bilan o’ynaganda oldiga ma’lum maqsad qo’ymaydi. Tarbiyachi bolalarni qiziqtirish uchun o’zi «quradi» va bolalarga qurishni taklif qiladi. Masalan, qumni to’plab atrofni tekislashadi, bir yonini teshib eshik ochishadi. Keyin bu uychani har xil rangdagi mayda bayroqchalar bilan bezashadi, keyin shu uy oldiga devorlar, bog’lar qurishadi, uyga qo’g’irchoqlar ko’chib keladi. O’yinni o’zgartirish uchun o’yinchoqlarni vaqti-vaqti bilan o’zgartirib turish kerak: mashinalar uchun garaj, hayvonlar uchun hayvonot bog’i va boshqalar. Tarbiyachi o’yinga kichik bolalarning hammasini jalb etishi kerak. 2.2. Pedagogning rahbarligi yordamida o’yinlar orqali jamoa qilib tarbiyalash. O’rta guruhda qum kichik guruhga nisbatan ko’p to’kiladi. Yashik oldiga buferda ham o’yinchoqlar uchun javoncha bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar o’yinning mazmuni murakkablashib borishi uchun tarbiyachi yordam Ilmiybaza.uz 25 beradi: qumdan nimalar qurish mumkinligini ko’rsatib, bolalarga ko’maklashadi, ularning o’yinlarida qatnashadi. Katta guruh bolalari qumdan katta inshootlar quradilar. Shuning uchun bu guruh bolalariningqumiyashikdaemas, balki bog’cha maydonchasining biron joyiga ancha ko’p miqdorda to’kiladi. Bu bolalar uchun qumdan tashqari loy ham bo’lishi kerak. O’yinga qo’shimcha materiallar: tabiat materiallari, ip, yog’och, faner va boshqalar ham zarur. O’ynab bo’lgandan keyin bularning hammasini maxsus ajratilgan joyga olib borib qo’yish kerak. Bolalar shahar ko’chalarini, xo’jalik dalasi, hayvonot bog’i, baland binolarni quradilar. Buning uchun qumdan, loydan va tabiat materiallaridan foydalanadilar. Suv bilan o’ynash. Bolalar suvni juda yaxshi ko’rishadi. Ularning suv bilan o’ynashlari uchun bog’cha hovlisida maxsus suv havzasi tashkil qilinadi, guruh xonasida esa oyoqli qurilma ustiga vanna o’rnatiladi. Suv bilan o’ynash uchun sellyuloiddan, rezinadan yasalgan o’yinchoqlar: baliqchalar, o’rdakcha, g’ozcha, vannasi bor qo’g’irchoqcha, qayiqchalar (yasalgan va sotib olingan), suvda suzib yuradigan narsalar kerak. Kichik bolalarning suv bilan o’ynaydigan o’yinchoqlari oddiy bo’lib, unda o’yinchoqlarning suzishini tomosha qiladilar. Bolalar suv bilan o’ynab kichkina-kichkina syujetni aks ettiradilar: baliq va o’rdakchalarni ovqatlantirib, qo’g’irchoqni vannada cho’miltirishadi, qayiqda yo’lovchilarni uchirishadi6. O’rta va katta guruh bolalarining suv bilan o’yini ancha murakkablashadi. Ular daryoda paroxodlarni yurgizishadi, poraxod to’xtaydigan bandargohlar qurishadi. Suzadigan o’yinchoqlarni harakatga keltirishadi. Suv bilan o’ynash natijasida bolalar suvning xususiyatini, nimalar cho’kib, nimalar suzishini bilib olishadi. Suv bilan o’ynash juda foydali, shuning uchun bolalarning guruh-guruh bo’lib suv bilan o’ynashlari uchun imkoniyat 6 Pedagogika fanidan izohli lug’at. (Tuzuvchilar: J. Hasanboyev, X. To’raqulov, O. Hasanboyeva, N. Usmonov).Тoshkent , «Fan va texnologiyalar», 2009 yil Ilmiybaza.uz 25 beradi: qumdan nimalar qurish mumkinligini ko’rsatib, bolalarga ko’maklashadi, ularning o’yinlarida qatnashadi. Katta guruh bolalari qumdan katta inshootlar quradilar. Shuning uchun bu guruh bolalariningqumiyashikdaemas, balki bog’cha maydonchasining biron joyiga ancha ko’p miqdorda to’kiladi. Bu bolalar uchun qumdan tashqari loy ham bo’lishi kerak. O’yinga qo’shimcha materiallar: tabiat materiallari, ip, yog’och, faner va boshqalar ham zarur. O’ynab bo’lgandan keyin bularning hammasini maxsus ajratilgan joyga olib borib qo’yish kerak. Bolalar shahar ko’chalarini, xo’jalik dalasi, hayvonot bog’i, baland binolarni quradilar. Buning uchun qumdan, loydan va tabiat materiallaridan foydalanadilar. Suv bilan o’ynash. Bolalar suvni juda yaxshi ko’rishadi. Ularning suv bilan o’ynashlari uchun bog’cha hovlisida maxsus suv havzasi tashkil qilinadi, guruh xonasida esa oyoqli qurilma ustiga vanna o’rnatiladi. Suv bilan o’ynash uchun sellyuloiddan, rezinadan yasalgan o’yinchoqlar: baliqchalar, o’rdakcha, g’ozcha, vannasi bor qo’g’irchoqcha, qayiqchalar (yasalgan va sotib olingan), suvda suzib yuradigan narsalar kerak. Kichik bolalarning suv bilan o’ynaydigan o’yinchoqlari oddiy bo’lib, unda o’yinchoqlarning suzishini tomosha qiladilar. Bolalar suv bilan o’ynab kichkina-kichkina syujetni aks ettiradilar: baliq va o’rdakchalarni ovqatlantirib, qo’g’irchoqni vannada cho’miltirishadi, qayiqda yo’lovchilarni uchirishadi6. O’rta va katta guruh bolalarining suv bilan o’yini ancha murakkablashadi. Ular daryoda paroxodlarni yurgizishadi, poraxod to’xtaydigan bandargohlar qurishadi. Suzadigan o’yinchoqlarni harakatga keltirishadi. Suv bilan o’ynash natijasida bolalar suvning xususiyatini, nimalar cho’kib, nimalar suzishini bilib olishadi. Suv bilan o’ynash juda foydali, shuning uchun bolalarning guruh-guruh bo’lib suv bilan o’ynashlari uchun imkoniyat 6 Pedagogika fanidan izohli lug’at. (Tuzuvchilar: J. Hasanboyev, X. To’raqulov, O. Hasanboyeva, N. Usmonov).Тoshkent , «Fan va texnologiyalar», 2009 yil Ilmiybaza.uz 26 yaratib berish kerak. Qor o’yinlari. Qishda bog’cha maydonchasida qor bilan o’ynash bolalar uchun eng qiziqarli faoliyat turi hisoblanadi. liar bir bolada yog’och belkurakcha va qorni tashish uchun yashikcha bilan chana bo’lishi kerak. Kichkina bolalar kattalar yig’ib qo’ygan qor uyumini yog’och belkurakchalari bilan kovlashadi. Qorni tepaga sochib, uning to’kilishini kuzatishadi, yashiklarga qor solib, boshqa joyga tashishadi va hokazo. Har bir xalqda asrlar davomida kattalarning bolalar uchun yaratgan o’yinlari va bolalarning o’zlari yaratgan ba’zi o’yinlari mavjud. Har qaysisi ham avloddan avlodga o’tib kelgan va xalq og’zaki ijodining o’ziga xos shakliga aylangan. Ularning har biri bola shaxsiga ta’sir ko’rsatadi, biroq o’yinning u yoki bu turiga mansub deyish uning asosiy tarbiyaviy ta’siriga ko’ra aniqlanadi. Masalan: «Oq terakmi ko’k terak, bizdan sizga kim kerak» harakatli o’yinida bolalardagi chaqqonlik, zehnlilik, chidamlilik malakalari rivojlanadi. Katta guruhda didaktik o’yinlar quyidagi vazifalarni hal etishni maqsad qilib qo’yadi: kuzatuvchanlik, narsalarni tekshira bilish, bir biriga taqqoslay olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni (rangi, shakli, katta-kichikligi, materiallarni seza bilish, narsalarning joylanishidagi o’zgarishlarni) aytib bera olish kabi sensor qobiliyatlarni tarbiyalash; biron hayvon, o’simlik, transport ta’rif-tavsif qilib berilganda, ularning nomini topa bilish malakasini o’stirish, bolalarning umumiy tasavvurini, buyumlarni umumiy belgilariga qarab guruhlarga bo’lish qobiliyatini rivojlantirish, so’z faolligini faollashtirish va to’ldirish; qismlardan yaxlit narsalar (kubiklar, mozaika va boshqalar)yasash malakasini o’stirish. Maktabga tayyorlov guruhida didaktik o’yinlar hamma yosh guruhlaridagi kabi alohida o’rin tutadi va bu guruhda didaktik o’yinlar orqali quyidagi ta’lim - tarbiyaviy vazifalar amalga oshiriladi: bolalarda didaktik o’yinlarga qiziqish uyg’otish, har bir narsani bilishga havas, kuzatuvchanlik, diqqat-e’tibor, ziyraklik, aqliy vazifalarni mustaqil hal Ilmiybaza.uz 26 yaratib berish kerak. Qor o’yinlari. Qishda bog’cha maydonchasida qor bilan o’ynash bolalar uchun eng qiziqarli faoliyat turi hisoblanadi. liar bir bolada yog’och belkurakcha va qorni tashish uchun yashikcha bilan chana bo’lishi kerak. Kichkina bolalar kattalar yig’ib qo’ygan qor uyumini yog’och belkurakchalari bilan kovlashadi. Qorni tepaga sochib, uning to’kilishini kuzatishadi, yashiklarga qor solib, boshqa joyga tashishadi va hokazo. Har bir xalqda asrlar davomida kattalarning bolalar uchun yaratgan o’yinlari va bolalarning o’zlari yaratgan ba’zi o’yinlari mavjud. Har qaysisi ham avloddan avlodga o’tib kelgan va xalq og’zaki ijodining o’ziga xos shakliga aylangan. Ularning har biri bola shaxsiga ta’sir ko’rsatadi, biroq o’yinning u yoki bu turiga mansub deyish uning asosiy tarbiyaviy ta’siriga ko’ra aniqlanadi. Masalan: «Oq terakmi ko’k terak, bizdan sizga kim kerak» harakatli o’yinida bolalardagi chaqqonlik, zehnlilik, chidamlilik malakalari rivojlanadi. Katta guruhda didaktik o’yinlar quyidagi vazifalarni hal etishni maqsad qilib qo’yadi: kuzatuvchanlik, narsalarni tekshira bilish, bir biriga taqqoslay olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni (rangi, shakli, katta-kichikligi, materiallarni seza bilish, narsalarning joylanishidagi o’zgarishlarni) aytib bera olish kabi sensor qobiliyatlarni tarbiyalash; biron hayvon, o’simlik, transport ta’rif-tavsif qilib berilganda, ularning nomini topa bilish malakasini o’stirish, bolalarning umumiy tasavvurini, buyumlarni umumiy belgilariga qarab guruhlarga bo’lish qobiliyatini rivojlantirish, so’z faolligini faollashtirish va to’ldirish; qismlardan yaxlit narsalar (kubiklar, mozaika va boshqalar)yasash malakasini o’stirish. Maktabga tayyorlov guruhida didaktik o’yinlar hamma yosh guruhlaridagi kabi alohida o’rin tutadi va bu guruhda didaktik o’yinlar orqali quyidagi ta’lim - tarbiyaviy vazifalar amalga oshiriladi: bolalarda didaktik o’yinlarga qiziqish uyg’otish, har bir narsani bilishga havas, kuzatuvchanlik, diqqat-e’tibor, ziyraklik, aqliy vazifalarni mustaqil hal Ilmiybaza.uz 27 qilish malakasini tarbiyalash. Ularga narsalarni turkumlarga bo’lishda yordamlashuvchi o’yinlarni, domino, mozaikaning har xil turlarini, shashka, sakrovchi biryo’lkalarni jumboq o’yinlar, og’zaki o’yinlar ("Dengiz to’lqillanmoqda”, "Qora va oq"), ranglarni va ulardagi nozik ayirmalarni bir-biridan farqlashni o’rgatadigan o’yinlar o’tkaziladi. Musiqaviy-didaktik o’yinlar orqali esa bolalarni tovushlarga diqqat bilan quloq solishga ("Tovushlarni takrorla", "Ikki metalafonni galma-gal chalish" va h.k) ritmik shaklni gavdalantirib berishga ("O’z ritmingni o’ylab ol”, "Bolalar va filchalar”), dinamik farqlarni bir-biridan ajratishga ("Ovchilar va quyonlar”) o’rgatiladi. Didaktik o’yinda bolalar har doim o’zlarini o’ynayotgandek his etishlari kerak. Narsalar bilan o’tkaziladigan didaktik o’yinlardan tarbiyachi bolalarni narsalar, ularning xususiyatlari va bir-biridan farq qiladigan xususiyatlari bilan, ularni ishlatish usullari bilan tanishtirish vositasi sifatida foydalanadi. Bolalarning narsalar, ularning sifati to’g’risidagi bilimlarni mustahkamlash uchun har xil o’yinchoqlar, suratlar, uy-ro’zg’or buyumlaridan foydalaniladi. O’yinchoqlar bilan o’ynaladigan o’yinlar. "Xaltachada nima bor?” o’yinning maqsadi, o’yinchoqlarning nomlari bilan tanishtirish va bu o’yinchoqlar to’g’risida bilimlarni mustahkamlash, tovushlar talaffuzini mashq qildirishdir. "Bu nima?" o’yinida bolalar qo’g’irchoqqa har xil narsalar va ularning ishlatilishi to’g’risida gapirib beradilar. Bunday o’yin guruhda, bog’cha maydonchasida, uxlash xonasida o’tkazilishi mumkin. Didaktik o’yinlarda tarbiyachi bolalarni faqat narsalarning nomi va ular nimaga kerakligi bilan tanishtiribgina qolmay, balki shu narsalarning shakli, rangi, katta-kichikligi, fazoda tutgan o’rni haqida ham tanishtiradi. Har bir buyum va o’yinchoq o’zining aniq tashqi ko’rinishiga ega bo’lishi kerak, o’yinda esa qo’yilgan maqsad narsaning asosiy belgisini ajrata Ilmiybaza.uz 27 qilish malakasini tarbiyalash. Ularga narsalarni turkumlarga bo’lishda yordamlashuvchi o’yinlarni, domino, mozaikaning har xil turlarini, shashka, sakrovchi biryo’lkalarni jumboq o’yinlar, og’zaki o’yinlar ("Dengiz to’lqillanmoqda”, "Qora va oq"), ranglarni va ulardagi nozik ayirmalarni bir-biridan farqlashni o’rgatadigan o’yinlar o’tkaziladi. Musiqaviy-didaktik o’yinlar orqali esa bolalarni tovushlarga diqqat bilan quloq solishga ("Tovushlarni takrorla", "Ikki metalafonni galma-gal chalish" va h.k) ritmik shaklni gavdalantirib berishga ("O’z ritmingni o’ylab ol”, "Bolalar va filchalar”), dinamik farqlarni bir-biridan ajratishga ("Ovchilar va quyonlar”) o’rgatiladi. Didaktik o’yinda bolalar har doim o’zlarini o’ynayotgandek his etishlari kerak. Narsalar bilan o’tkaziladigan didaktik o’yinlardan tarbiyachi bolalarni narsalar, ularning xususiyatlari va bir-biridan farq qiladigan xususiyatlari bilan, ularni ishlatish usullari bilan tanishtirish vositasi sifatida foydalanadi. Bolalarning narsalar, ularning sifati to’g’risidagi bilimlarni mustahkamlash uchun har xil o’yinchoqlar, suratlar, uy-ro’zg’or buyumlaridan foydalaniladi. O’yinchoqlar bilan o’ynaladigan o’yinlar. "Xaltachada nima bor?” o’yinning maqsadi, o’yinchoqlarning nomlari bilan tanishtirish va bu o’yinchoqlar to’g’risida bilimlarni mustahkamlash, tovushlar talaffuzini mashq qildirishdir. "Bu nima?" o’yinida bolalar qo’g’irchoqqa har xil narsalar va ularning ishlatilishi to’g’risida gapirib beradilar. Bunday o’yin guruhda, bog’cha maydonchasida, uxlash xonasida o’tkazilishi mumkin. Didaktik o’yinlarda tarbiyachi bolalarni faqat narsalarning nomi va ular nimaga kerakligi bilan tanishtiribgina qolmay, balki shu narsalarning shakli, rangi, katta-kichikligi, fazoda tutgan o’rni haqida ham tanishtiradi. Har bir buyum va o’yinchoq o’zining aniq tashqi ko’rinishiga ega bo’lishi kerak, o’yinda esa qo’yilgan maqsad narsaning asosiy belgisini ajrata Ilmiybaza.uz 28 bilishga imkon tug’dirishi lozim. Bunday talabga xalq o’yinlari o’z shaklining aniqligi, rangining tiniqligi bilan ko’proq javob bera oladi. Bolalarni o’ylashga, aqliy vazifalarni bajarishga undaydigan o’yinlar ham katta ahamiyatga ega. Bolalarning rang haqidagi tushunchalarini mustahkamlash va aniqlash uchun quyidagi o’yinlar o’tkaziladi: sharlarni rangiga qarab to’plash, "Dumaloqni dumalatish”, xalqachalarni ipga o’tkazish, "Shu rangdagi dumaloqni dumalatish”, "Kimda mana bu rangdagi xalqacha bor”, "Kim mana bu rangdagi haltachani topa oladi” va h.k. Shakl, rang predmetlarning asosiy belgisidir. Shakl to’g’risida tushunchalarni "Xaltachada nima bor”, "Nima o’zgardi?”, "O’yinchoqlar do’koni”, "Qo’g’irchoqni kiyintiramiz”, "Bu nima?" va boshqa o’yinlar orqali aniqlash va mustahkamlash mumkin. Qo’g’irchoq bolalarning eng sevimli o’yinchoqlaridan biri. Har bir bolalar bog’chasida didaktik jihozlangan o’yinchoq bo’lishi kerak. Qo’g’irchoq jihozlariga kiyim, ichki kiyim, poyabzal, idish-tovoq, mebel o’yinchoqlar kiradi. Qo’g’irchoq bilan quyidagi o’yinlarni o’tkazish mumkin: "Qo’g’irchoqni kiyintiramiz”, "Qo’g’irchoqni sayrga otlantira miz", "Qo’g’irchoqni mehmon qilamiz”, "Qo’g’irchoqlar bayra- mi”, "Qo’g’irchoqningtug’ilgan kuni”, "Qo’g’irchoqni uxlatamiz”. O’yinlar topishmoqlar bilan qo’shib olib borilganda qiziqarli o’tadi. Masalan, "Qo’g’irchoqni uxlatamiz” o’yinida qo’g’irchoqqa karovat tayyorlayotganda tarbiyachi "Uzun,yumshoq, yo’l-yo’l ” (matras), "Oq, toza, to’rt burchak..."(yostiq), "Paxtali issiq..." yoki "junli issiq”(adyol) va boshqa topishmoqlarni aytishi mumkin. Qo’g’irchoqning karovati tayyor bo lgandan keyin qo’g’irchoqni yotqizib, "alia" aytadi.Mebellarning nimaga ishlatilishi, o’yinchoqlarning nomini mustahkamlash uchun "Qo’g’irchoqqa xona yasatamiz”, "Qo’g’irchoqqa o’yinchoq sovg’a qilamiz” kabi o’yinlarni o’tkazish mumkin. Ilmiybaza.uz 28 bilishga imkon tug’dirishi lozim. Bunday talabga xalq o’yinlari o’z shaklining aniqligi, rangining tiniqligi bilan ko’proq javob bera oladi. Bolalarni o’ylashga, aqliy vazifalarni bajarishga undaydigan o’yinlar ham katta ahamiyatga ega. Bolalarning rang haqidagi tushunchalarini mustahkamlash va aniqlash uchun quyidagi o’yinlar o’tkaziladi: sharlarni rangiga qarab to’plash, "Dumaloqni dumalatish”, xalqachalarni ipga o’tkazish, "Shu rangdagi dumaloqni dumalatish”, "Kimda mana bu rangdagi xalqacha bor”, "Kim mana bu rangdagi haltachani topa oladi” va h.k. Shakl, rang predmetlarning asosiy belgisidir. Shakl to’g’risida tushunchalarni "Xaltachada nima bor”, "Nima o’zgardi?”, "O’yinchoqlar do’koni”, "Qo’g’irchoqni kiyintiramiz”, "Bu nima?" va boshqa o’yinlar orqali aniqlash va mustahkamlash mumkin. Qo’g’irchoq bolalarning eng sevimli o’yinchoqlaridan biri. Har bir bolalar bog’chasida didaktik jihozlangan o’yinchoq bo’lishi kerak. Qo’g’irchoq jihozlariga kiyim, ichki kiyim, poyabzal, idish-tovoq, mebel o’yinchoqlar kiradi. Qo’g’irchoq bilan quyidagi o’yinlarni o’tkazish mumkin: "Qo’g’irchoqni kiyintiramiz”, "Qo’g’irchoqni sayrga otlantira miz", "Qo’g’irchoqni mehmon qilamiz”, "Qo’g’irchoqlar bayra- mi”, "Qo’g’irchoqningtug’ilgan kuni”, "Qo’g’irchoqni uxlatamiz”. O’yinlar topishmoqlar bilan qo’shib olib borilganda qiziqarli o’tadi. Masalan, "Qo’g’irchoqni uxlatamiz” o’yinida qo’g’irchoqqa karovat tayyorlayotganda tarbiyachi "Uzun,yumshoq, yo’l-yo’l ” (matras), "Oq, toza, to’rt burchak..."(yostiq), "Paxtali issiq..." yoki "junli issiq”(adyol) va boshqa topishmoqlarni aytishi mumkin. Qo’g’irchoqning karovati tayyor bo lgandan keyin qo’g’irchoqni yotqizib, "alia" aytadi.Mebellarning nimaga ishlatilishi, o’yinchoqlarning nomini mustahkamlash uchun "Qo’g’irchoqqa xona yasatamiz”, "Qo’g’irchoqqa o’yinchoq sovg’a qilamiz” kabi o’yinlarni o’tkazish mumkin. Ilmiybaza.uz 29 Tarbiyachi bolalarni narsalar, ularning nomlari, belgi sifatlari, nimaga ishlatilishi bilan tanishtiribgina qolmay, muayyan predmetlar orqali ularni oddiy turlarga ajratishni o’rgatib boradi; ayiq, qo’g’irchoq, quyon-o’yinchoqlar; kastryulka, tarelka, choynak-idish-tovoq. O’yinlarni narsa va buyumlarning tasvirli rasmlari orqali ham o’tkazish mumkin. Bularga "Bu narsa o’zi to’g’risida nima deydi?” "Kim birinchi bo’lib aytib beradi?" (bolalar diqqatini rivojlantirishga qaratilgan qo’g’irchoq, narsa va ularning shakli, rangi to’g’risida), "Kim bo’ladi?”, "Qaysinisi bir xil qaysinisi har xil?” kabi o’yinlarni ko’rsatsa bo’ladi. Bolalarning tabiat to’g’risidagi bilimlarini mustahkamlash uchun "Hidiga qarab top”, "Mazasiga qarab top”, "Ushlab ko’rib top”, "Kim nimani eshityapti” kabi o’yinlarni o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Kichik yoshdagi bolalar bilan so’zli o’yinlar o’tkazilmaydi. Katta va tayyorlov guruhlarida didaktik o’yinlar o’zining mazmun va g’oyasi jihatidan ancha murakkabdir. Bu yoshdagi bolalar bilan buyum va rasmlar bilangina didaktik o’yinlar o’tkaza qolmay, so’zli didaktik o’yinlar ham o’tkaziladi. Buyumlar va rasmlar bilan o’tkaziladigan didaktik o’yinlarda bolalarning narsalar sifati, xususiyati, nimadan yasalgani, qayerda qilingani, nima uchun kerakligi va hokazolar to’g’risidagi bilimi aniqlanadi hamda mustahkamlanadi. Bunday o’yinlarga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: "Nima nimadan yasalgan?", "Guruh xonasiga sayohat", "Ovoziga qarab top” va boshqalar. Umumlashtirishga o’rgatish bo’yicha turlarga ajratishni o’rgatuvchi o’yinlar katta o’rin egallaydi. "Qaysi fabrikada nima ishlar bajariladi?” "Fabrikada nima ish qilinadi, dalada nima yetishtiriladi?", "Kimga nima kerak?", "Kim nima bilan ishlaydi?” "Qayerda o’sadi?" "Sayohat” (shahar bo’ylab, dalaga maktabga va hokazo), "Pochta” va boshqalar. Bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni rivojlanti- ruvchi didaktik o’yinlar ham o’tkaziladi. Masalan, "Kim sanashni biladi?", "Yuramiz, yuramiz-to’xtaymiz”, "Bizning kun”, "Yil fasllari” va boshqalar. Ilmiybaza.uz 29 Tarbiyachi bolalarni narsalar, ularning nomlari, belgi sifatlari, nimaga ishlatilishi bilan tanishtiribgina qolmay, muayyan predmetlar orqali ularni oddiy turlarga ajratishni o’rgatib boradi; ayiq, qo’g’irchoq, quyon-o’yinchoqlar; kastryulka, tarelka, choynak-idish-tovoq. O’yinlarni narsa va buyumlarning tasvirli rasmlari orqali ham o’tkazish mumkin. Bularga "Bu narsa o’zi to’g’risida nima deydi?” "Kim birinchi bo’lib aytib beradi?" (bolalar diqqatini rivojlantirishga qaratilgan qo’g’irchoq, narsa va ularning shakli, rangi to’g’risida), "Kim bo’ladi?”, "Qaysinisi bir xil qaysinisi har xil?” kabi o’yinlarni ko’rsatsa bo’ladi. Bolalarning tabiat to’g’risidagi bilimlarini mustahkamlash uchun "Hidiga qarab top”, "Mazasiga qarab top”, "Ushlab ko’rib top”, "Kim nimani eshityapti” kabi o’yinlarni o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Kichik yoshdagi bolalar bilan so’zli o’yinlar o’tkazilmaydi. Katta va tayyorlov guruhlarida didaktik o’yinlar o’zining mazmun va g’oyasi jihatidan ancha murakkabdir. Bu yoshdagi bolalar bilan buyum va rasmlar bilangina didaktik o’yinlar o’tkaza qolmay, so’zli didaktik o’yinlar ham o’tkaziladi. Buyumlar va rasmlar bilan o’tkaziladigan didaktik o’yinlarda bolalarning narsalar sifati, xususiyati, nimadan yasalgani, qayerda qilingani, nima uchun kerakligi va hokazolar to’g’risidagi bilimi aniqlanadi hamda mustahkamlanadi. Bunday o’yinlarga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: "Nima nimadan yasalgan?", "Guruh xonasiga sayohat", "Ovoziga qarab top” va boshqalar. Umumlashtirishga o’rgatish bo’yicha turlarga ajratishni o’rgatuvchi o’yinlar katta o’rin egallaydi. "Qaysi fabrikada nima ishlar bajariladi?” "Fabrikada nima ish qilinadi, dalada nima yetishtiriladi?", "Kimga nima kerak?", "Kim nima bilan ishlaydi?” "Qayerda o’sadi?" "Sayohat” (shahar bo’ylab, dalaga maktabga va hokazo), "Pochta” va boshqalar. Bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni rivojlanti- ruvchi didaktik o’yinlar ham o’tkaziladi. Masalan, "Kim sanashni biladi?", "Yuramiz, yuramiz-to’xtaymiz”, "Bizning kun”, "Yil fasllari” va boshqalar. Ilmiybaza.uz 30 Bolalar nutqini rivojlantirish uchun quyidagi o’yinlarni o’tkazish mumkin: "So’z qo’sh", "Orkestr", "Mana bu tovushga so’z top”, "So’zlardan hikoya tuz” va h.k.Yuqorida sanab o’tilganlar jamoa o’yinlaridir. Bular asosida yana bir qancha o’yinlar topish mumkin. Didaktik o’yinlarga rahbarlik. Boshqa o’yinlar singari, didaktik o’yinlarga ham tarbiyachi rahbarlik qilishi lozim. Birinchi navbatda didaktik o’yinni va unga kerakli materialni tanlash kerak. Hamma guruhlar didaktik jihozlarga, bo’yi 40- 50 sm keladigan qo’g’irchoqqa ega bo’lishi lozim. Uning jihoziga quyidagilar kiradi: - ichki kiyim, ko’ylak, ishton, rezinka, uzun paypoq; - pahmoq, satin, shoyi ko’ylak, fartuk, so’lakcha; - qishlik palto, kuzlik palto; - bosh kiyimlar: shapkacha, panasma, qalqopcha, shlyapacha; - poyabzal: tufli sandal, yumshoq shippak; - yotadigan va oshxonada ishlatiladigan narsalar - ko’rpa- yostiq, matras, adyol, choyshab, ko’rpa jildi, yostiq jildi, sochiq, dasturxon, salfetka. Bu hamma narsalar o’ziga mos rangda (qizil, pushti, to’q qizil va h.k.) har xil sifatli gazmoldan tikilgan va nomi har xil bo’lishi kerak. - Qo’g’irchoqdan tashqari har xil hayvonlar, qushlar, idish- tovoqlar, va transportni aks ettiruvchi o’yinchoqlar ham bo’lishi kerak7. Maktabgacha ta’lim tizimida o’yinlar texnologiyasi. O’yin texnologiyasining nazariy asoslari. Bugungi kunda ta’lim tizimida, jumladan, maktabgacha ta’lim tizimida ham yan gi pedagogik texnologiyalar, interfaol usullardan keng foy- dalanilmoqda. Bu texnologiyalarning mazmun-mohiyatini, asosiy tamoyillarini, qonuniyatlarini, ulardan samarali foydalanish yo’llarini amaliyotchi- tarbiyachi va o’qituvchilarga yetkazib berish pedagogika fani oldida turgan 7 Bekboyeva N.U, YAngiboyeva R “Matematika” Toshkent “O’qituvchi” “Boshlang’ich ta’lim jurnali” 208-2019 yil, 7-8-12 sonlar Ilmiybaza.uz 30 Bolalar nutqini rivojlantirish uchun quyidagi o’yinlarni o’tkazish mumkin: "So’z qo’sh", "Orkestr", "Mana bu tovushga so’z top”, "So’zlardan hikoya tuz” va h.k.Yuqorida sanab o’tilganlar jamoa o’yinlaridir. Bular asosida yana bir qancha o’yinlar topish mumkin. Didaktik o’yinlarga rahbarlik. Boshqa o’yinlar singari, didaktik o’yinlarga ham tarbiyachi rahbarlik qilishi lozim. Birinchi navbatda didaktik o’yinni va unga kerakli materialni tanlash kerak. Hamma guruhlar didaktik jihozlarga, bo’yi 40- 50 sm keladigan qo’g’irchoqqa ega bo’lishi lozim. Uning jihoziga quyidagilar kiradi: - ichki kiyim, ko’ylak, ishton, rezinka, uzun paypoq; - pahmoq, satin, shoyi ko’ylak, fartuk, so’lakcha; - qishlik palto, kuzlik palto; - bosh kiyimlar: shapkacha, panasma, qalqopcha, shlyapacha; - poyabzal: tufli sandal, yumshoq shippak; - yotadigan va oshxonada ishlatiladigan narsalar - ko’rpa- yostiq, matras, adyol, choyshab, ko’rpa jildi, yostiq jildi, sochiq, dasturxon, salfetka. Bu hamma narsalar o’ziga mos rangda (qizil, pushti, to’q qizil va h.k.) har xil sifatli gazmoldan tikilgan va nomi har xil bo’lishi kerak. - Qo’g’irchoqdan tashqari har xil hayvonlar, qushlar, idish- tovoqlar, va transportni aks ettiruvchi o’yinchoqlar ham bo’lishi kerak7. Maktabgacha ta’lim tizimida o’yinlar texnologiyasi. O’yin texnologiyasining nazariy asoslari. Bugungi kunda ta’lim tizimida, jumladan, maktabgacha ta’lim tizimida ham yan gi pedagogik texnologiyalar, interfaol usullardan keng foy- dalanilmoqda. Bu texnologiyalarning mazmun-mohiyatini, asosiy tamoyillarini, qonuniyatlarini, ulardan samarali foydalanish yo’llarini amaliyotchi- tarbiyachi va o’qituvchilarga yetkazib berish pedagogika fani oldida turgan 7 Bekboyeva N.U, YAngiboyeva R “Matematika” Toshkent “O’qituvchi” “Boshlang’ich ta’lim jurnali” 208-2019 yil, 7-8-12 sonlar Ilmiybaza.uz 31 dolzarb muammolardan biridir. Ta’lim texnologiyasi tushunchasi ta’lim maqsadiga erishish quroli, ya’ni oldindan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish va shu maqsadga erishishning metod, usul va vositalari tizimini, ta’lim jarayonini boshqarishni ifodalaydi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi bola shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagogik texnologiyaning tamoyillari quyidagilardir: kafolatlangan yakuniy natija, ta’limning sama- radorligi, qaytuvchan aloqaning mavjudligi, ta’lim maqsadining aniq shakllanganligi. O’yin texnologiyasi ham o’yin metodidan o’zining aniq maqsadi, amalga oshirish kerak bo’lgan jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi va o’zaro bog’liqligi, oldindan belgilangan nati- jalarga erishish kafolati bilan farq qiladi. L.S. Vigodskiy o’yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni o’zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi. Har qanday o’yin muayyan vazifalarni bajaradi: - maftunkorlik; - kommunikativlik; - o’z imkoniyatlarini amalga oshirish; - tashxis; - o’yin ishtirokchilari o’rtasidagi muloqot; - ijtimoiylashuvlik. S.A. Shmakovning ta’kidlashicha, o’yinlar quyidagi to’rt asosiy xususiyatga ega: - erkin rivojlantiruvchi faoliyat, ya’ni bola o’yinni o’zi tanlay- di, unda faol ishtirok etadi. Bunda birinchi navbatda, yakuniy natija emas, balki o’yin jarayoni muhim ahamiyatga ega; - ijodiy xarakter, ya’ni o’yin jarayonida bolalar uchun ijod qilishga katta imkoniyatlar mavjud; Ilmiybaza.uz 31 dolzarb muammolardan biridir. Ta’lim texnologiyasi tushunchasi ta’lim maqsadiga erishish quroli, ya’ni oldindan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish va shu maqsadga erishishning metod, usul va vositalari tizimini, ta’lim jarayonini boshqarishni ifodalaydi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi bola shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagogik texnologiyaning tamoyillari quyidagilardir: kafolatlangan yakuniy natija, ta’limning sama- radorligi, qaytuvchan aloqaning mavjudligi, ta’lim maqsadining aniq shakllanganligi. O’yin texnologiyasi ham o’yin metodidan o’zining aniq maqsadi, amalga oshirish kerak bo’lgan jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi va o’zaro bog’liqligi, oldindan belgilangan nati- jalarga erishish kafolati bilan farq qiladi. L.S. Vigodskiy o’yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni o’zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi. Har qanday o’yin muayyan vazifalarni bajaradi: - maftunkorlik; - kommunikativlik; - o’z imkoniyatlarini amalga oshirish; - tashxis; - o’yin ishtirokchilari o’rtasidagi muloqot; - ijtimoiylashuvlik. S.A. Shmakovning ta’kidlashicha, o’yinlar quyidagi to’rt asosiy xususiyatga ega: - erkin rivojlantiruvchi faoliyat, ya’ni bola o’yinni o’zi tanlay- di, unda faol ishtirok etadi. Bunda birinchi navbatda, yakuniy natija emas, balki o’yin jarayoni muhim ahamiyatga ega; - ijodiy xarakter, ya’ni o’yin jarayonida bolalar uchun ijod qilishga katta imkoniyatlar mavjud; Ilmiybaza.uz 32 - emotsional ta’sir - bola o’yinda markaziy o’rin egallash- ni xohlaydi, g’olib bo’lishga intiladi, bu bolaning faolligini oshirishga yordam beradi; - asosiy va qo’shimcha qoidalar o’yin mazmuni, uning mantiqiy ketma- ketligini belgilaydi. O’yin strukturasiga maqsad, rejalashtirish, maqsadga erishish, natijalarni tahlil qilish kabi komponentlar kiradi. O’yinning eng asosiy xususiyati uning ijodiyligidadir. U o’zaro kurash, musobaqalashish, raqobat shaklida namoyon bo’ladi. O’yin faoliyat sifatida maqsadni belgilab olish, rejalashtirish va amalga oshirish, natijalarni tahlil qilishni qamrab oladi va bunda shaxs subyekt sifatida o’z imkoniyatlarini to’la amalga oshiradi.O’yinli faoliyatni motivatsiyalash o’yin xarakterining musobaqalashish shartlari, shaxsning o’zini namoyon qila olishi, o’z imkoniyatlarini amalga oshirish ehtiyojlarini qondirishdan kelib chiqadi. Jarayon sifatida o’yin tuzilmasi (G.K. Selevko ta’biricha) quyidagilarni qamrab oladi: - o’ynash uchun olingan rollar; - bu rollarni ijro etish vositasi bo’lgan o’yin harakatlari; - haqiqiy narsalarni shartlilarga almashtirish; - o’yinda ishtirok etuvchilarning real o’zaro munosabatlari; - o’yinda shartli ravishda yaratilgan sujet (mazmun). Har qanday texnologiyada, jumladan, o’yin texnologiyalari- da ham, o’quv maqsadi aniq belgilanishi zarur. Bu texnologi yaning asosiy negizidir. Maqsad to’g’ri qo’yilishi uchun tarbiyachi bolaga nimani o’rgatmoqchi bo’lganligini bilishi kerak. Bitta mashg’ulotda bitta maqsad qo’yilishi maqsadga muvofiq. Masalan, bolalarni 3 raqami bilan tanishtirish yoki yil fasllari haqida tushuncha berish va h.k. O’yin texnologiyalari (ayniqsa, bog’cha bolalari uchun) rivoj- lantiruvchi maqsadlarni (bolaning idrok, xotira, diqqat, tafak- kurini rivojlantirish) amalga oshirishi ham mumkin. Bunda o’yin jarayonida yakuniy natija muhimroq bo’ladi. Ilmiybaza.uz 32 - emotsional ta’sir - bola o’yinda markaziy o’rin egallash- ni xohlaydi, g’olib bo’lishga intiladi, bu bolaning faolligini oshirishga yordam beradi; - asosiy va qo’shimcha qoidalar o’yin mazmuni, uning mantiqiy ketma- ketligini belgilaydi. O’yin strukturasiga maqsad, rejalashtirish, maqsadga erishish, natijalarni tahlil qilish kabi komponentlar kiradi. O’yinning eng asosiy xususiyati uning ijodiyligidadir. U o’zaro kurash, musobaqalashish, raqobat shaklida namoyon bo’ladi. O’yin faoliyat sifatida maqsadni belgilab olish, rejalashtirish va amalga oshirish, natijalarni tahlil qilishni qamrab oladi va bunda shaxs subyekt sifatida o’z imkoniyatlarini to’la amalga oshiradi.O’yinli faoliyatni motivatsiyalash o’yin xarakterining musobaqalashish shartlari, shaxsning o’zini namoyon qila olishi, o’z imkoniyatlarini amalga oshirish ehtiyojlarini qondirishdan kelib chiqadi. Jarayon sifatida o’yin tuzilmasi (G.K. Selevko ta’biricha) quyidagilarni qamrab oladi: - o’ynash uchun olingan rollar; - bu rollarni ijro etish vositasi bo’lgan o’yin harakatlari; - haqiqiy narsalarni shartlilarga almashtirish; - o’yinda ishtirok etuvchilarning real o’zaro munosabatlari; - o’yinda shartli ravishda yaratilgan sujet (mazmun). Har qanday texnologiyada, jumladan, o’yin texnologiyalari- da ham, o’quv maqsadi aniq belgilanishi zarur. Bu texnologi yaning asosiy negizidir. Maqsad to’g’ri qo’yilishi uchun tarbiyachi bolaga nimani o’rgatmoqchi bo’lganligini bilishi kerak. Bitta mashg’ulotda bitta maqsad qo’yilishi maqsadga muvofiq. Masalan, bolalarni 3 raqami bilan tanishtirish yoki yil fasllari haqida tushuncha berish va h.k. O’yin texnologiyalari (ayniqsa, bog’cha bolalari uchun) rivoj- lantiruvchi maqsadlarni (bolaning idrok, xotira, diqqat, tafak- kurini rivojlantirish) amalga oshirishi ham mumkin. Bunda o’yin jarayonida yakuniy natija muhimroq bo’ladi. Ilmiybaza.uz 33 - Maktabgacha ta’lim tizimida pedagogik o’yinlarning shakllari va amalga oshirish metodlari. - Pedagogik ijrochilik o’yinlarini bola uch yoshdan boshlab o’zlashtira boshlaydi. Shu yoshga kelib bola odamlar o’rtasidagi munosabatlar bilan tanisha boshlaydi, hodisalarning ichki va tashqi tomonlarini ajrata boshlaydi, o’zida ichki kechinmalarni seza boshlaydi. Ularga munosabat bildiradi. - Maktabgacha yoshda bolalar o’yin faoliyatini o’zlashtira borib ijtimoiy qadrli va ijtimoiy baholanuvchi faoliyatga tayyor- lana boshlaydilar. Maktabgacha ta’lim tizimida qo’llaniladigan pedagogik o’yinlarning quyidagi turlari mavjud: - Bolalar kayfiyatini ko’taruvchi. - Hamkorlikka chorlovchi. - Bolalarni o’zligini namoyon etishga chorlovchi. - Bolalarda o’ziga ishonch hissini shakllantiruvchi, jismoniy va intellektual muammolarni yo’qotishga qaratilgan. - Maktabgacha bolalar xatti-harakatidagi cheklanishlarni tavsiflovchi (diagnostika). - Bolalar shaxsi strukturasiga ijobiy korreksiyalar beruvchi. - Millatlararo bag’rikenglikni shakllantiruvchi. - Bolalarda ijtimoiy, jamoaviy munosabatlarni shakllantiruvchi o’yinlar. Pedagogik o’yinlarni quyidagicha tasniflash mumkin. Faoliyat turlariga qarab: ijtimoiy intellektual, mehnat, ijtimoiy va psixologik o’yinlar. - Pedagogik jarayonlarning xarakteriga qarab: ta’lim-tarbi- yaviy, rivojlantiruvchi, ijodiy, psixotexnik o’yinlar. - O’yinlar metodlariga qarab: predmetli, sujetli, badiiy rolli, hodisalarni tasavvur etuvchi va dramalashtiruvchi o’yinlar. - Predmetlar asosidagi o’yinlar: matematik, biologik, ekologik, musiqali, texnikaviy, jismoniy tarbiyalovchi,iqtisodiytejamkor- lik va Ilmiybaza.uz 33 - Maktabgacha ta’lim tizimida pedagogik o’yinlarning shakllari va amalga oshirish metodlari. - Pedagogik ijrochilik o’yinlarini bola uch yoshdan boshlab o’zlashtira boshlaydi. Shu yoshga kelib bola odamlar o’rtasidagi munosabatlar bilan tanisha boshlaydi, hodisalarning ichki va tashqi tomonlarini ajrata boshlaydi, o’zida ichki kechinmalarni seza boshlaydi. Ularga munosabat bildiradi. - Maktabgacha yoshda bolalar o’yin faoliyatini o’zlashtira borib ijtimoiy qadrli va ijtimoiy baholanuvchi faoliyatga tayyor- lana boshlaydilar. Maktabgacha ta’lim tizimida qo’llaniladigan pedagogik o’yinlarning quyidagi turlari mavjud: - Bolalar kayfiyatini ko’taruvchi. - Hamkorlikka chorlovchi. - Bolalarni o’zligini namoyon etishga chorlovchi. - Bolalarda o’ziga ishonch hissini shakllantiruvchi, jismoniy va intellektual muammolarni yo’qotishga qaratilgan. - Maktabgacha bolalar xatti-harakatidagi cheklanishlarni tavsiflovchi (diagnostika). - Bolalar shaxsi strukturasiga ijobiy korreksiyalar beruvchi. - Millatlararo bag’rikenglikni shakllantiruvchi. - Bolalarda ijtimoiy, jamoaviy munosabatlarni shakllantiruvchi o’yinlar. Pedagogik o’yinlarni quyidagicha tasniflash mumkin. Faoliyat turlariga qarab: ijtimoiy intellektual, mehnat, ijtimoiy va psixologik o’yinlar. - Pedagogik jarayonlarning xarakteriga qarab: ta’lim-tarbi- yaviy, rivojlantiruvchi, ijodiy, psixotexnik o’yinlar. - O’yinlar metodlariga qarab: predmetli, sujetli, badiiy rolli, hodisalarni tasavvur etuvchi va dramalashtiruvchi o’yinlar. - Predmetlar asosidagi o’yinlar: matematik, biologik, ekologik, musiqali, texnikaviy, jismoniy tarbiyalovchi,iqtisodiytejamkor- lik va Ilmiybaza.uz 34 ishbilarmonlik, tadbirkorlikni rivojlantiruvchi o’yinlar. - O’yin vositalari bo’yicha: o’yin vositalari (koptok, pirami- da, kub va boshq.) bilan amalga oshiriladigan o’yinlar va o’yin vositalarisiz amalga oshiriladigan o’yinlar xontaxta ustida, xonada va dalada o’ynaladigan o’yinlar, kompyuter va televizor o’yinlari kabi texnik vositalar. . XULOSA Xulosa o’rnida aytish kerakki, maktabgacha yoshdagi bolalar o’yin faoliyati bilan birga ta’limiy mashg’ulotlarda ham ishtirok etadilar. Maktabgacha tarbiya yoshi davridagi ta’limiy mashg’ulotning asosiy mazmuni bolani atrof muhitdagi narsa va hodisalarning asosiy xususiyatlari bilan tanishtirish, og’zaki nutqni lug’at boyligi, tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish, grammatik tomondan to’g’ri so’zlashlikka o’rgatish, bog’lanishli nutqni shakllantirishdan iborat, elementar mavhum tushunchalarga ega bo’lish, jismoniy tarbiya, tasviriy san’at, qirqib yopishtirish, rasm, loy yoki plastilindan turli buyumlar yasash, qurilish materiallar bilan ishlash, musiqa va boshqa mazmundagi mashg’ulotlarga qaratilgan bo’ladi, bu esa bolani aqliy jihatdan maktab ta’limini egallashga tayyorlash imkonini beradi. O’yinning bola tarbiyasidagi asosiy roli bolalar tashkilotisi hayotini u bilan boyitishni talab etadi. Shuning uchun ham o’yin bolalar hayotining kun tartibiga doimiy qilib kiritilgan. O’yinlar uchun nonushtagacha va undan keyin, mashg’ulotlardan so’ng, sayrlardan so’ng, kechqurun uyga ketishdan oldin vaqt ajratiladi. 1.Ertalab o’ta harakatchanlikni talab qilmaydigan o’yinlar uchun sharoit yaratish maqsadga muvofiqdir. 2.Mazmunan ko’proq didaktik o’yinchoqlar, stol ustida o’ynaladigan stol- bosma o’yinlari, syujetli-rolli o’yinlarni o’ynagan ma’qul. 3.Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagoglar o’yinni bolaning jismoniy, aqliy va estetik qobilyatlarini rivojlantirishiga e’tiboe berishlari maqsadga muvofiq. Ilmiybaza.uz 34 ishbilarmonlik, tadbirkorlikni rivojlantiruvchi o’yinlar. - O’yin vositalari bo’yicha: o’yin vositalari (koptok, pirami- da, kub va boshq.) bilan amalga oshiriladigan o’yinlar va o’yin vositalarisiz amalga oshiriladigan o’yinlar xontaxta ustida, xonada va dalada o’ynaladigan o’yinlar, kompyuter va televizor o’yinlari kabi texnik vositalar. . XULOSA Xulosa o’rnida aytish kerakki, maktabgacha yoshdagi bolalar o’yin faoliyati bilan birga ta’limiy mashg’ulotlarda ham ishtirok etadilar. Maktabgacha tarbiya yoshi davridagi ta’limiy mashg’ulotning asosiy mazmuni bolani atrof muhitdagi narsa va hodisalarning asosiy xususiyatlari bilan tanishtirish, og’zaki nutqni lug’at boyligi, tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish, grammatik tomondan to’g’ri so’zlashlikka o’rgatish, bog’lanishli nutqni shakllantirishdan iborat, elementar mavhum tushunchalarga ega bo’lish, jismoniy tarbiya, tasviriy san’at, qirqib yopishtirish, rasm, loy yoki plastilindan turli buyumlar yasash, qurilish materiallar bilan ishlash, musiqa va boshqa mazmundagi mashg’ulotlarga qaratilgan bo’ladi, bu esa bolani aqliy jihatdan maktab ta’limini egallashga tayyorlash imkonini beradi. O’yinning bola tarbiyasidagi asosiy roli bolalar tashkilotisi hayotini u bilan boyitishni talab etadi. Shuning uchun ham o’yin bolalar hayotining kun tartibiga doimiy qilib kiritilgan. O’yinlar uchun nonushtagacha va undan keyin, mashg’ulotlardan so’ng, sayrlardan so’ng, kechqurun uyga ketishdan oldin vaqt ajratiladi. 1.Ertalab o’ta harakatchanlikni talab qilmaydigan o’yinlar uchun sharoit yaratish maqsadga muvofiqdir. 2.Mazmunan ko’proq didaktik o’yinchoqlar, stol ustida o’ynaladigan stol- bosma o’yinlari, syujetli-rolli o’yinlarni o’ynagan ma’qul. 3.Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagoglar o’yinni bolaning jismoniy, aqliy va estetik qobilyatlarini rivojlantirishiga e’tiboe berishlari maqsadga muvofiq. Ilmiybaza.uz 35 4.O’yinda tanlangan o’yinchoqlar bolaning yoshiga mos holda tanlanishi kerak. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1. Sh.M.Mirziyoyev. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. -Toshkent: “O'zbekiston”, 2017. 2. Sh.M.Mirziyoyev. “Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi ”. -Toshkent: “O’zbekiston”, 2022. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. Т., «O‘zbekiston», 2020-yil 23-sentabr. 4. “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida” O‘zbekiston Respublikasi qonuni 595-sonli qonun.2019-22-oktyabr. 5. Vazirlar Maxkamasining 2020yil 22-dekabrdagi 802-sonli qarori Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti 6. “Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30- sentyabrdagi PF-5198-sonli Farmoni. 7. “2017-2021-yillarda maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29- dekabrdagi PQ-2707-sonli Qarori. 8. “Maktabgacha ta'lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9-sentyabrdagi PQ- 3261-sonli Qarori. 9. ’’Ilk qadam’’ davlat o’quv dasturi Toshkent 2022-yil 10. “Ilm yo’li” variativ dastur Toshkent – 2019 Ilmiybaza.uz 35 4.O’yinda tanlangan o’yinchoqlar bolaning yoshiga mos holda tanlanishi kerak. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1. Sh.M.Mirziyoyev. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. -Toshkent: “O'zbekiston”, 2017. 2. Sh.M.Mirziyoyev. “Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi ”. -Toshkent: “O’zbekiston”, 2022. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. Т., «O‘zbekiston», 2020-yil 23-sentabr. 4. “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida” O‘zbekiston Respublikasi qonuni 595-sonli qonun.2019-22-oktyabr. 5. Vazirlar Maxkamasining 2020yil 22-dekabrdagi 802-sonli qarori Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti 6. “Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30- sentyabrdagi PF-5198-sonli Farmoni. 7. “2017-2021-yillarda maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29- dekabrdagi PQ-2707-sonli Qarori. 8. “Maktabgacha ta'lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9-sentyabrdagi PQ- 3261-sonli Qarori. 9. ’’Ilk qadam’’ davlat o’quv dasturi Toshkent 2022-yil 10. “Ilm yo’li” variativ dastur Toshkent – 2019 Ilmiybaza.uz 36 11. Bolalarni boshlang’ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash tizimini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida Toshkent 2020-yil 9-mart 12. Jumayev M.R, Tojiyeva Z.G’ “Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi” Toshkent 2015 yil 13. Bekboyeva N.U, YAngiboyeva R “Matematika” Toshkent “O’qituvchi” “Boshlang’ich ta’lim jurnali” 208-2019 yil, 7-8-12 sonlar 14. G’afforova T “Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnalogiyalar” “Boshlang’ich ta’lim jurnali” 2010-2011 yil. 15. R.Mavlonova, N.Rahmonqulova, B.Normurodova, K.Matnazarova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. Darslik. 2014-yil. TDPU Riziografida nashr qilingan. 16. M.A.Esonova. “ Maktabgacha pedagogika” O’quv uslubiy qo’llanma Toshkent 2022-yil 17. Ezopova S.A. Maktabgacha ta’lim yoki katta maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash: innovatsiyalar va an’analar // Maktabgacha pedagogika. – 2007 yil №6. 18. F.Qodirova va boshqalar “Maktabgacha pedagogika” Toshkent 2019 yil 19. T.S. Usraanxodjayev, Sh.X. IsroUov, A.A. Pulatov, Sh.A. Pulatov “Milliy va harakatli o’yinlar” Toshkent «iqtisod-moliya» 2015 yil 20. Pedagogika fanidan izohli lug’at. (Tuzuvchilar: J. Hasanboyev, X. To’raqulov, O. Hasanboyeva, N. Usmonov).Тoshkent , «Fan va texnologiyalar», 2009 yil Elektron ta’lim resurslari www. tersu.uz www. tdpu. uz www. pedagog. uz Ilmiybaza.uz 36 11. Bolalarni boshlang’ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash tizimini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida Toshkent 2020-yil 9-mart 12. Jumayev M.R, Tojiyeva Z.G’ “Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi” Toshkent 2015 yil 13. Bekboyeva N.U, YAngiboyeva R “Matematika” Toshkent “O’qituvchi” “Boshlang’ich ta’lim jurnali” 208-2019 yil, 7-8-12 sonlar 14. G’afforova T “Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnalogiyalar” “Boshlang’ich ta’lim jurnali” 2010-2011 yil. 15. R.Mavlonova, N.Rahmonqulova, B.Normurodova, K.Matnazarova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. Darslik. 2014-yil. TDPU Riziografida nashr qilingan. 16. M.A.Esonova. “ Maktabgacha pedagogika” O’quv uslubiy qo’llanma Toshkent 2022-yil 17. Ezopova S.A. Maktabgacha ta’lim yoki katta maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash: innovatsiyalar va an’analar // Maktabgacha pedagogika. – 2007 yil №6. 18. F.Qodirova va boshqalar “Maktabgacha pedagogika” Toshkent 2019 yil 19. T.S. Usraanxodjayev, Sh.X. IsroUov, A.A. Pulatov, Sh.A. Pulatov “Milliy va harakatli o’yinlar” Toshkent «iqtisod-moliya» 2015 yil 20. Pedagogika fanidan izohli lug’at. (Tuzuvchilar: J. Hasanboyev, X. To’raqulov, O. Hasanboyeva, N. Usmonov).Тoshkent , «Fan va texnologiyalar», 2009 yil Elektron ta’lim resurslari www. tersu.uz www. tdpu. uz www. pedagog. uz Ilmiybaza.uz 37 www. ziyonet. uz www.ilmiybaza.uz Ilmiybaza.uz 37 www. ziyonet. uz www.ilmiybaza.uz