BOLALAR TARBIYA JAMOASI VA YAGONA PEDAGOGIK JARAYON Reja: 1. Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi ekanligi. 2. Boshlangʻich ta’limda tarbiya jarayonining mazmuni, tarbiya metodlarini maqsadga muvofiq tanlash. 3. Sharq mutafakkirlari va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribalari. 4. Shaxsning jamoada qaror topishi. Jamoa haqida tushuncha. Tayanch tushunchalar: tarbiya, tarbiya jarayoni, tarbiyaning maqsadi, tarbiya mazmuni, tarbiyaning umumiy vazifalari, tarbiya turlari, tarbiya tamoyillari, tarbiya qonuniyatlari, jarayon, aqliy, axloqiy, tafakkurni shakllantirish, dunyoqarash, jismoniy tarbiya, jamoa, bolalar kollektivi, jamoa tarbiyasi, Suxomlinsliy, milliy model, shaxs, davlat va jamiyat, fan, uzluksiz ta’lim, ishlab chiqarish, jamoa, bolalar kollektivi, jamoa tarbiyasi, Suxomlinsliy, milliy model, shaxs, davlat va jamiyat, fan, uzluksiz ta’lim, ishlab chiqarish. Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi ekanligi. Tarbiya pedagogikadagi asosiy tushunchalardan biri sanaladi. Jamiyat va pedagogikaning tarixiy rivoji davomida mazkur kategoriyani tushuntirishga turlicha yondashuvlar yuzaga keldi. Tarbiya – muayyan, aniq maqsad va ijtimoiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama oʻstirish, uning ongi, xulq-atvori, dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Keng ma’noda tarbiya shaxsga jamiyatning ta’sir etishi, ijtimoiy hodisa sifatida qaraladi. Mazkur holatda tarbiya ijtimoiylashtirish bilan uygʻunlashadi. Tor ma’nodagi tarbiya deganda, pedagogik jarayon sharoitida ta’lim maqsadini amalga oshirish uchun pedagog va tarbiyalanuvchilarning maxsus tashkil etilgan faoliyati tushuniladi. Ushbu holatda pedagoglarning tarbiyaviy faoliyati tarbiyaviy ish deb ataladi. Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi boʻlib, tarbiyaviy jarayon mazmuni, tamoyillari, qonuniyatlari, uni tashkil etish masalalari, metodikasi, shakllari, metodlari, vositalari, usullari va muammolarini oʻrganadi. Tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish – aniq maqsadga va ijtimoiy gʻoyaga asoslanib, oʻquvchilarda ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirishga yoʻnaltirilgan pedagogik faoliyatning tashkiliy-texnik jihatdan uyushtirilishi sanaladi. Tarbiyaning shaxs kamolotiga ta’siri quyidagilarda koʻrinadi: 1) tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bogʻliq koʻnikma, malakalar hosil boʻladi; 2) tarbiya tufayli tugʻma kamchiliklar ham oʻzgartirilib, shaxs kamolga yetadi; 3) tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham yoʻqotish mumkin; 4) tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Tarbiya jarayoni oʻzaro bogʻliq boʻlgan ikki faoliyatni – oʻqituvchi va oʻquvchi faoliyatini oʻz ichiga oladi. Tarbiya jarayonida oʻquvchining ongi shakllana boradi, his va tuygʻulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur boʻlgan va ijtimoiy aloqalarga xizmat qiladigan xulqiy odatlari hosil boʻladi. Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan toʻgʻri uyushtirish gʻoyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy ta’sirga nisbatan ma’lum munosabatda boʻladi. Bu munosabat shaxsning ichki ehtiyoji va xohishlarini ifodalaydi. Psixologlar va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xoh ijobiy, xoh salbiy) ta’siri bolaning ularga munosabatiga bogʻliqligini koʻrsatadi. Bolaning shaxsiy tajribasi ehtiyojlari tashqi ta’sirga munosabatini belgilab beradi va uning xulqida aks etadi. Shuning uchun bola faoliyatini uyushtirishning oʻzigina kifoya qilmaydi. Toʻgʻri tarbiyalash uchun tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan qalbida paydo boʻlayotgan munosabatni, turli xil kechinmalarni qanday anglashni, baholashni, his qilishni hamda ulardan oʻzi uchun nimalarni maqsad qilib olayotganini bilish zarur. Yana shuni hisobga olish kerakki, bularning barchasi turli kishilar bilan aloqa qilish, jamoadagi munosabatlar asosida roʻy beradi. Bola ulgʻaya borishi bilan bu xil aloqa va munosabatlar murakkablashib boradi va bola shaxsning kamolga yetishida yo ijobiy yoki salbiy ta’sir etadi. Shuning uchun tarbiya maqsadga muvofiq muntazam ta’sir etishni koʻzda tutadi, zeroki shu yoʻl bilan jamiyatning shaxsga qoʻyadigan talablari tarbiyalanuvchining xulqini idora qilib turuvchi ichki ehtiyojga aylanadi. Tarbiya jaaryonida oʻquvchining onginigina emas, balki his-tuygʻularini ham oʻstirib borish, unda jamiyatning shaxsga qoʻyadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlarni hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun oʻquvchining ongiga (ta’lim jarayoni asosida), hissiyotiga (darsda va sinfdan tashqari ishlarda) va irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni idora qilish jarayonida) muntazam ta’sir etib boriladi. Agar oʻquvchini tarbiyalashda bulardan birortasi (ongi, hissiyoti, irodasi) e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Shuning uchun tarbiya jarayoni koʻp qirrali va murakkabdir. Maktabdagi tarbiya jarayoni toʻxtovsiz davom etadigan jarayon boʻlib, unga oʻqituvchi, tarbiyachi rahbarlik qiladi va u tarbiyaning ayni vaqt uchun zarur boʻlgan maqsadini, shu maqsadni hal qilishga xizmat etadigan faoliyatini belgilaydi. Oʻquvchilarning shu faoliyatiga ishtirok etishini ta’minlab, ular oʻrtasida ijtimoiy, jamoa va oʻrtoqlik aloqalari va munosabati uchun sharoit yaratadi. Oʻquvchilarni faoliyatda qatnashishlari orqali ularning mustaqilligi ijodiy tashabbuskorligi oʻsib borishiga erishiladi. Ana shu jarayonda bolaning qarashlari, e’tiqodlari va voqea hodisalarga oʻz nuqtai nazari vujudga keladi va mustahkamlanib boradi. Bular bolaning atrof-muhitning ta’siriga nisbatan qanday munosabatda boʻlishini belgilaydi. Shunday qilib, maktabdagi tarbiya inson shaxsini tarkib toptirish va kamolga etkazish jarayonidan iborat boʻlib, uning mazmuni ta’limdagidek alohida predmetlarda emas, balki oʻquvilarning hayot-faoliyatlari va oʻzaro munosabatlaridan tashkil topadi. Mana shulardan tarbiya jarayonining oʻziga xos xususiyatlari kelib chiqadi. Tarbiya jarayonining oʻziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: - aniq maqsadga yoʻnaltirilganlik; - uzoq muddat davom etishi (tarbiya natijalari tez sur’atda yaqqol koʻzga tashlanmaydi); - uzluksizligi (oʻquvchilar va oʻqituvchining birgalikdagi uzluksiz, tizimli harakatlari); - yaxlit, tizimli tashkil etilishi; - ikki tomonlama aloqa hamda qarama-qarshiliklarning mavjud boʻlishi. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi shaxsida ongning shakllanib borishi, his-tuygʻularning rivojlanishi, ijtimoiy hayot uchun zarur boʻlgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlarning hosil boʻlishi kabi oʻzgarishlar kuzatiladi. Tarbiya jarayonining muvaffaqiyatli kechishi uning maqsadi, shakllari, metodlari, vositalari, mavjud pedagogik shart-sharoitlar, shaxsning oʻzini-oʻzi tarbiyalash va qayta tarbiyalashi ehtiyojiga egaligiga bogʻliq. Oʻzini oʻzi qayta tarbiyalash shaxsning oʻzidagi salbiy odatlar, xarakteridagi zararli sifatlarni yoʻqotish, ularni bartaraf etishga qaratilgan ichki faoliyati jarayonidir. Tarbiya jarayonida pedagogik talab. Pedagogik talab tarbiya jarayonida boshlangʻich usuli boʻlib, tarbiyalanuvchining muayyan faoliyatini ragʻbatlantirishni yoki toʻxtatishni va aniq amaliy hamda insoniy sifatlarni namoyon qilishni ta’minlaydi. Talab qilish usuli oʻquvchilarning koʻpgina axloqiy sifatlarini shakllantirishga yordam beradi, shu bilan birga tarbiyalanuvchilarda oʻziga nisbatan mas’uliyat va talabchanlikni rivojlantirishda alohida vazifani bajaradi. Yagona pedagogik talablarni qarab chiqar ekanmiz, faqat bizning jamiyatimizdagina xalqning ma’naviy-siyosiy birligini mustahkamlashda pedagogik talab tarbiya jarayonining ta’sirchan usuliga aylanishi mumkin. Oʻqituvchi oʻquvchilar bilan ishlar ekan, ularni faoliyatini tashkil etar ekan, oʻz koʻrsatmalari bilan oʻquvchilarning ayrim harakatlarini ragʻbatlantiradi. Oʻquv va tarbiyaviy ishlar jarayonida ularga muayyan mulohazalar bildiradi, tanbeh beradi yoki ragʻbatlantiradi, yakun yasaydi. Uning ayrim buyruqlari qisqa va loʻnda boʻlib, sezilar-sezilmas majbur qilishga oʻxshab ketsa-da boshqalari acha keng tushintirish yoʻl-yoʻriqlar shakliga ega boʻladi. Bir xillari oʻquvchilarni faqat ishga jalb qilish zaruriyati tufayli, boshqalari bolalarning ayrim koʻnikma va malakalarini oʻzlashtirishga tuzatish kiritish ehtiyoji bilan vujudga kelgan; ayrimlari oʻquvchilarning keraksiz va notoʻgʻri harakatlarini toʻxtatsa, boshqalari muvaffaqiyatli harakatlarni mustahkamlaydi va qoʻllab-quvvatlaydi. Pedagogning talabisiz oʻquvchilarning oʻquv va ijtimoiy foydali faoliyatini tashkil etishni tasavvur etib boʻlmaydi. Tajribali pedagog bolalar huzuriga keng harakatlar dasturi bilan birga boradi, oʻz tarbiyalanuvchilaridan har biri qachon nima qilinishini aniq, muayyan tarzda biladi. Zero, talablar ana shu dasturni ularning ishlari va xatti-harakatlarida amalga oshirish vositasidir, xolos. Tarbiya jarayonida pedagogik talablarning asosiy turlari va shakllarini qarab chiqamiz. Pedagogning talablari vositasiz talablar boʻlishi mumkin, bunda tarbiyachi ulardan muayyan harakatlarga erishishni kutadi. Pedagogning talablari vositali talablar boʻladi, bunda oʻqituvchi oʻz talablari bilan bolalarda oʻz doʻstalriga nisbatan navbatdagi talablarni keltirib chiqaradi. Talablarning asosiy shakllari, bu usulning u yoki bu shaklini tanlash pedagogik vaziyatni ikkita asosiy shartdan, ikki omilda vujudga keladi. Birinchi omil – kimdan talab qilinsa, oʻshaning talab qiluvchiga munosabatidir. Ikkinchi omil – bu tarbiyalanuvchining pedagog ragʻbatlantiradigan faoliyatiga munosabatidir. Umuman olganda, bu munosabatlarni biz ijobiy, betaraf va salbiy munosabatlar deb ta’riflaymiz, holbuki amalda bu munosabatlarning juda koʻpdan-koʻp koʻrinishlari ham boʻlishi mumkin. Endi talab shakllariga toʻxtalib oʻtamiz. Talab toʻppa-toʻgʻri boʻlishi mumkin, bunda oʻqituvchining murojaati qat’iy, dadil ohangda ifodalangan aniq koʻrsatmaga ega boʻlishi mumkin. Talab mazmun jihatdan ham, shakl jihatdan ham rivojlanib boradi. Pedagogik vaziyat qandaydir oʻzgarmas bir narsa emas. U yoki bu usullarni tatbiq etib, bolalar faoliyatida muvaffaqiyatga erishib, pedagog shu bilan birga vaziyatning zarur yoʻnalishida rivojlanishni boshqaradi. Pedagog toʻppa-toʻgʻri talablarni qoʻyar ekan, bolalar bilan muayyan munosabatlarga kirishadi va ayni vaqtda ularda bajariladigan faoliyatga munosabatni shakllantiradi. Boshlangʻich ta’limda tarbiya jarayonining mazmuni, tarbiya metodlarini maqsadga muvofiq tanlash. Oʻqituvchi-doʻst, murabbiy, yoʻl boshlovchi boʻlgandagina oʻquvchilar oʻzlarining ichki olamlarini ochib koʻrsatadilar. Demak, tarbiya metodi tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyat va oʻzaro ta’sir koʻrsatish usullaridir. Shaxsni shakllantirish maqsadida, bolaning ongi, his-tuygʻulari, irodasi, xulq-atvori va munosabatlari tizimiga ta’sir koʻrsatish uchun tarbiya metodlari ishlatiladi. Ilmiy adabiyotlarda tarbiya metodlari tarbiya usullari, deb ham yuritiladi. Tarbiya tamoyillari – tarbiya nazariyasining asosiy yetakchi qoidalari boʻlib, tarbiya jarayonini tashkil etish mazmuni, shakl, metod va vositalarini toʻgʻri tanlanishini belgilaydigan boshlangʻich asoslar hisoblanadi. Tarbiya jarayoni quyidagi tamoyillar asosida tashkil etiladi: - tarbiya maqsadining aniqligi; - bolalar va kattalarning birgalikdagi faoliyati; - ixtiyoriylik; - yoʻnaltirilganlik; - oʻz-oʻzini anglash; - jamoaviylik; - insonparvarlik; - ilmiylik; - pedagogik jarayonning hayot va amaliyot bilan bogʻliqligi; - izchillik; - uzluksizlik; - tizimlilik; - koʻrsatmalilik; - estetik gʻoyalar ustuvorligi. Tarbiya maqsadi ijtimoiy buyurtma asosida belgilanadi. Unda eng oddiy harakatdan tortib, to keng koʻlamli ijtimoiy harakatni tashkil etishdan iborat jarayonning mohiyati yoritiladi. Tarbiya maqsadi umumiy va individual xarakter kasb etadi. Tarbiya jarayoni quyidagi qonuniyatlar asosida kechadi: - tarbiyaning obyektiv va subyektiv omillarga bogʻliqligi; - tarbiyaning shaxs rivojlanishi bilan birligi va oʻzaro aloqadorligi; - faoliyat va munosabat shaxsning ijtimoiy ahamiyatli fazilatlarni shakllantirishning negizi va asosiy manbai ekanligi; - tarbiyalanuvchilarning oʻzaro tarbiyaviy ta’siri, oʻzaro munosabatlari hamda faol faoliyati oʻrtasidagi bogʻlanishning mavjudligi. Tarbiya mazmuni – shaxsning shakllanishiga qoʻyiladigan ijtimoiy talablar mohiyatidan iborat boʻlib, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, kishilik munosabatlari mohiyati va darajasi, jamiyat mafkurasi gʻoyalari asosda belgilanadi. Tarbiya metodlari quyidagi turlarga ajratiladi: 1. Shaxs ongini shakllantiruvchi metodlar. 2. Ijtimoiy xulqni shakllantirish metodlari. 3. Xulq va faoliyatni ragʻbatlantirish metodlari. 4. Oʻz-oʻzini tarbiyalash metodlari. Oʻquvchilarda ma’naviy-axloqiy sifatlar, e’tiqod, dunyoqarashni shakllantirish maqsadida ularning ongi, his-tuygʻusi, irodasiga ta’sir koʻrsatish usullari ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar sanaladi. Mazkur metodlar yoshlar tomonidan hayot mazmunining tushunib olinishini ta’minlaydi. Hikoya, etik suhbat, tushuntirish, izohlash, ma’ruza, ishontirish, nasihat, yoʻriqnoma, munozara, ma’ruza, namuna ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar sirasiga kiradi. Tushuntirish ijtimoiy ongni shakllantirishda koʻp ishlatiladigan usul boʻlib, u orqali ta’lim oluvchilarni jamiyatda kechayotgan ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar, shaxslararo munosabatlar mazmuni, ijtimoiy-axloqiy va huquqiy me’yorlar, ularga amal qilish, shaxs tomonidan oʻzligini anglash hamda jamiyatda, jamoada muayyan oʻrinni egallashga oid ma’lumotlar bilan tanishtirishga xizmat qiladi. Oʻquvchi shaxsini gʻoyaviy va ma’naviy-axloqiy jihatdan shakllantirishda oʻqituvchining jonli nutqi, oʻquvchi bilan oʻzaro munosabati ta’sirchan usullardan hisoblanadi. Suhbat jarayonida oʻquvchi shaxsini yaqindan anglash mumkin, u haqidagi tasavvurlar yanada boyiydi. Ta’lim oluvchi bilan suhbatlashish jarayonida uning shaxs sifatida shakllanishiga yordam beradigan ma’lumotlar beriladi, ijtimoiy va tabiiy borliqqa nisbatan munosabat baholanadi, ijobiy sifatlar ragʻbatlantirilib, salbiy holatlar aniqlanib, ularni bartaraf etish yoʻl-yoʻriqlari koʻrsatiladi. Ta’lim oluvchining ijtimoiy ongini shakllantirish uchun tashkil etiladigan suhbatlar uchun quyidagi mavzular yoʻnalish sifatida tanlanadi: 1) etik mavzular (ijtimoiy ma’naviy-axloqiy me’yorlar, jamiyatda ustuvor oʻrin tutuvchi ijtimoiy munosabatlar, jamoa orasida oʻzini tutish qoidalari va boshqalar); 2) estetik mavzular (tabiat goʻzalligi, shaxslararo munosabatlar, inson goʻzalligi); 3) siyosiy mavzular (davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voqealari, xalqaro munosabatlar va hokazolar); 4) ta’lim va bilishga oid mavzular (koinot, hayvonot va oʻsimliklar dunyosi, elektronika va boshqalar). Hikoya oʻqituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa, voqealarning yaxlit yoki qismlarga boʻlib, tasviriy vositalar yordamida obrazli tasvirlash yoʻli bilan ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishini ifodalovchi metod sanaladi. Namuna – shaxsga atrofdagilar (xususan, oʻqituvchilar, ota-onalar, yoshi katta kishilar)ning yurish-turish, muomala, tartib-intizom qoidalariga rioya qilish, kundalik faoliyatni tashkil etishda oʻrnak, ibrat boʻla olishlarini ifodalovchi metod sanaladi. Yosh avlod uchun quyidagi pedagogik hodisalar namuna boʻla oladi: 1. Ota-onalarning yurish-turishi, bir-birlariga bilan oʻzaro munosabatlari, kundalik faoliyatni tashkil etishlari, atrofdagilar nisbatan yondashuvlari; 2. Oʻqituvchilarning hamkasblari, rahbarlari, shuningdek, oʻquvchilar bilan oʻzaro munosabatlari, nutq va muomala odobi, kasbiy faoliyatni olib borishdagi mas’uliyatlari; 3. Ishlab chiqarish ilgʻorlari, umuminsoniy hamda milliy ilm-fan, madaniyat ravnaqiga munosib hissa qoʻshgan shaxslarning hayoti va faoliyatlari; 4. Badiiy asarlar, kinofilmlar, spektakllar qahramonlarining xatti- harakatlari, ma’naviy qiyofasi; 5. Afsonaviy va tarixiy milliy qahramonlar, Vatan ozodligi uchun kurashgan shaxslarning jasoratlari; 6. Favqulodda vaziyatlarda fuqarolik, insoniylik burchini sidqidildan ado etgan shaxslarning xatti-harakatlari; 7. Tengdoshlarning ijtimoiy munosabatlar jarayonida, turli vaziyatlarda oʻzlarini tuta olishlari, irodali, matonatli, axloqli ekanliklarini namoyon eta olishlari va boshqalar. Ijtimoiy xulqni shakllantirish metodlari – muayyan mashq yordamida bolalar faoliyatini toʻgʻri, maqsadga muvofiq, puxta tashkil qilish orqali ularni axloqiy me’yor, xulq-atvor qoidalarini bajarishga odatlantiruvchi usullar sanaladi. Odatlantirish, mashqlantirish (mashq qildirish), topshiriq, pedagogik talablar, jamoat fikri, tarbiyalovchi vaziyat kabilar ijtimoiy xulqni shakllantirish metodlari sirasiga kiradi. Mashq – aqliy yoki amaliy (jismoniy) harakatlarni bajarish koʻnikmalarini egallash yoʻlida muayyan amal, harakatni koʻp marta takrorlash. Mashqlantirish (mashq qildirish) – muayyan xatti-harakatlarni koʻp marotaba takrorlashga qaratilgan harakat mohiyatini ifodalovchi metod hisoblanadi. Mashqlantirish natijasida muayyan koʻnikma, odat, yangi bilimlar hosil qilinadi, oʻquvchining aqliy qobiliyati oʻsadi, axloqiy sifatlari boyiydi, hayotiy tajribasi ortadi. Tarbiya amaliyotida mashq qildirishning quyidagi turlari mavjud: 1) faoliyatda mashq qilish; 2) kun tartibi doirasida bajariladigan mashqlar; 3) maxsus mashqlar. Faoliyatda mashq qilish mehnat, ijtimoiy va jamoa faoliyatini tashkil etish, oʻzaro munosabatlarni yoʻlga qoʻyish odatlarini tarbiyalashga qaratilgan. Kun tartibi mashqlari ta’lim oluvchilarni belgilangan kun tartibiga amal qilishga odatlantirish, u bilan bogʻliq ravishda muayyan harakatlarni bajarish, ish va boʻsh vaqtdan toʻgʻri foydalanishga oʻrgatish uchun xizmat qiladi. Maxsus mashqlardan tanlangan soha boʻyicha nazariy bilim, amaliy hamda xulqiy koʻnikma, malakalarni hosil qilishda foydalaniladi. Tarbiya metodlarini tanlab olish shartlari.  Metodning ijobiy va salbiysi boʻlmaydi, tarbiya jarayonida ma’lum yoʻlni yuqori darajadagi samarali va samarasiz deya baholash mumkin emas. Metodning samaradorligini u qoʻllanilayotgan sharoit nuqtai nazaridan baholash mumkin. Tarbiya metodlarini maqsadga muvofiq tanlash bir qator omillarga bogʻliq: 1. Tarbiyaning maqsad va vazifalari. Tarbiyaning maqsad va vazifalari. Maqsad nafaqat metodlarni oqlaydi, balki ularni aniqlab beradi. Maqsad qanday boʻlsa, unga erishish metodlari unga muvofiq boʻlishi zarur. 2. Tarbiya mazmuni. Unutmaslik kerakki, aynan bitta vazifa turli xil fikrlar bilan toʻldirilgan boʻlishi mumkin. Shuning uchun metodlarni umuman mazmun bilan emas, balki aniq fikr bilan bogʻlash gʻoyat muhimdir. 3. Tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish. U yoki shunga oʻxshash vazifalar tarbiyalanuvchilarning yoshi bilan bogʻliqlikda hal qilinadi. Yosh bu oddiygina qaraganda yashaganlikning son koʻrsatkichi emas. Unda egallangan ijtimoiy tajriba, psixologik va axloqiy sifatlarning rivojlanganlik darajasi oʻz aksini topadi. Aytaylik, mas’uliyat tuygʻusini boshlangʻich ta’lim, oʻrta ta’lim va oʻrta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida ta’lim olayotgan oʻquvchilarda ham shakllantirish mumkin. Biroq har bir bosqichda mazkur sifatni shakllantirish borasida turli metodlar qoʻllaniladi. 4. Jamoaning shakllanganlik darajasi. Oʻzini oʻzi boshqarishning jamoa shaklining rivojlanishi bilan bogʻliqlikda pedagogik ta’sir koʻrsatish metodlari ham oʻzgarmasdan kelmoqda. Bizga ma’lumki boshqaruvning moslashuvchanligi tarbiyachining tarbiyalanuvchilar bilan muvaffaqiyatli hamkorligining zaruriy sharti. 5. Tarbiyalanuvchilarning individual oʻziga xosliklari. Umumiy metodlar, umumiy dasturlarning oʻzi tarbiyaviy oʻzaro ta’sir etishning asosi boʻla olmaydi. Ularga indivudual va shaxsiy tuzatishlar kiritish zarur. Insonparvar pedagog har bir shaxs oʻziga xosligini rivojlanishiga, oʻziga xosligini saqlashga, oʻzining «Men»ini roʻyobga chiqarishga imkon beradigan metodlarni qoʻllashga harakat qiladi. 6. Tarbiyaviy shart-sharoitlar. Unga moddiy, psixofiziologik, sanitar- gigiyenikdan tashqari sinfda yuzaga keladigan munosabatlar: jamoadagi iqlim, pedagogik rahbarlik usuli va boshqalar tegishlidir. Ma’lumki, mavhum shart- sharoitlar boʻlmaydi, ular hamisha aniq. Ularning birlashuvi aniq holatlarda koʻrinadi. Tarbiya amalga oshadigan sharoit pedagogik vaziyatlar deb ataladi. 7. Tarbiya vositalari. Tarbiya metodlari tarbiya jarayonining tarkibiy qismi sifatida yuzaga chiqadigan tarbiya vositalaridan tashkil topadi. Metodlar ular bilan mustahkam bogʻlangan va birgalikda qoʻllaniladigan boshqa tarbiya vositalari ham mavjud. Masalan, metodlarni samarali qoʻllash uchun zaruriy yordam beruvchi koʻrgazmali qurollar, tasviriy san’at asarlari va musiqa san’ati, ommaviy axborot vositalari. 8. Pedagogik malakani egallaganlik darajasi. Tarbiyachi odatda faqat oʻzi biladigan va qoʻllay oladigan metodlarni tanlab oladi. Koʻplab metodlar murakkab boʻlganligi bois, oʻqituvchidan koʻp kuch ishlatishni talab etadi. Bunday mas’uliyatdan boʻyin tovlaydigan pedagoglar ularsiz faoliyatni tashkil etishga harakat qiladi. Natija esa turli obrazli, xilma-xil maqsad, vazifa, shart-sharoitlardan kelib chiqib metodlardan foydalanishga qaraganda past samaraga ega boʻladi. 9. Tarbiya vaqti. Qachonki, vaqt kam, maqsad esa katta boʻlsa, «kuchli harakatga keltiradigan» metodlar qoʻllaniladi, qulay sharoitlarda esa, tarbiyaning «oddiy» metodlaridan foydalaniladi. Tarbiyani «kuchli harakatga keltiradigan» va «oddiy» metodlarga boʻlinishi shartli: birinchisi tanbeh berish va majbur qilish bilan, ikkinchisi nasihat qilish va doimiy oʻrgatish bilan bogʻliq. 10. Kutiladigan natija. Metodni tanlayotganda, tarbiyachida muvaffaqiyatga erishishga nisbatan ishonch boʻlishi kerak. Buning uchun qoʻllanilayotgan metod qanday natijaga olib kelishini oldindan koʻra bilish kerak. Tarbiyaning metodini muvaffaqiyatli qoʻllanishiga, bu metod mazkur sinf jamoasining tarbiya tizimidan qanchalik oʻrin olganiga, qoʻllanilayotgan tarbiya vositalari qanchalik javob berishiga bogʻliqdir. Sharq mutafakkirlarining tarbiya haqidagi nazariyalari.  Sharq mutafakkirlari oʻz asarlarida bilish hamda inson aqliy tafakkuri masalalariga alohida oʻrin bergan. Masalan, Abu Nasr Forobiy inson tomonidan borliqni anglanishi, tabiat sirlarini anglashida ilm-fanning rolini hal qiluvchi omil sifatida baholaydi. Allomaning fikricha, inson tanasi, miyasi, sezgi organlari u tugʻilganda mavjud boʻlgan boʻlsa, aqliy bilimi, ma’naviyati, ruhiyati, intellektual va axloqiy sifatlari, xarakteri, dini, urf-odatlari, ma’lumoti tashqi olam, ijtimoiy muhit ta’sirida, ijtimoiy munosabatlar jarayonida shakllanadi. Abu Nasr Forobiyning e’tiroficha, inson bilimlarni oʻzlashtirar ekan, tirik mavjudotning yaratilish tarixigacha boʻlgan ma’lumotlarni oʻzlashtira oladi, ularni yaratadi, ilmiy jihatdan asoslaydi. Abu Rayhon Beruniy quyidagilarni ilgari suradi: “Inson narsa va hodisalarning faqat tashqi sifati hamda xususiyatlari haqida bilim olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa va hodisalarni taqqoslaydi, bir-biri-bilan solishtirib koʻradi, oʻz bilimlarining chinligini aniqlaydi”. Mutafakkir insonning bilimlarni oʻzlashtirishi yangi bilimlarning yaratilishiga olib kelishini aytadi: “Ilmlar koʻpdir. Ular zamoni iqbolli boʻlib, turli fikr va xotiralar ularga qoʻshilib borsa, koʻpayadi. Odamlarning ilmlarga ragʻbat qilishi, ilmlarni va ilm a’llarini hurmatlashi oʻsha iqbolning belgisidir. (Ayniqsa) hukmron kishilarning ilm a’lini hurmat qilishi turli ilmlarning koʻpayishiga sabab boʻladi”. Abu Ali ibn Sino esa bilimni chuqur oʻzlashtirish donishmandlik ekanligini aytadi: “Ilm narsalarning inson aqli yordami bilan oʻrganilishidir. Bilim deb esa, narsalarni idrok qilishga aytiladi. Bu shundayki, inson aqli uni xato va yoʻldan toymasdan turib unga erishishi kerak boʻladigan narsadir. Bordiyu, bu dalillar ochiq-oydin boʻlsayu, isbotlar chinakamiga boʻlsa, u holda bunga hikmat – donishmanlik deyildi”. Yusuf Xos Hojibning “Qutadgʻu bilig” (“Saodatga boshlovchi bilim”) asari ta’bir joiz boʻlsa, bilimning mohiyati, uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyati, inson kamolotini ta’minlashdagi roli, yozuvliklarni bartaraf etuvchi vosita ekanligi toʻgʻrisidagi qomus sanaladi. Allomaning fikricha, bilimli boʻlish ezgu ishlar tantanasini ta’minlovchi garov boʻlib, uning yordamida hatto osmon sari yoʻl ochiladi: Hamma ezguliklar bilim nafi tufaylidur, Bilim tufayli, goʻyo koʻkka yoʻl topiladi. Ushbu fikrlarni ifoda etganda alloma naqadar haq edi, oradan toʻqqiz-oʻn asr vaqt oʻtgach, inson nafaqat osmonga ucha oldi, balki koinotni ham zabt etishga muvaffaq boʻldi. Bahovuddin Naqshbandiy tariqatida avliyolik kuch-quvvatini ezgulikka, ilm-ma’rifatni rivojlantirishga yoʻnaltirish etakchi oʻrin tutadi. Binobarin, ilm- ma’rifat zulm va bid’atdan forigʻ boʻlish yoʻlidir. Alloma tomonidan ilgari surilgan “Xilvat dar anjuman”, “Safar dar vatan” gʻoyalari mavjud bilimlarni suhbat hamda amaliyot yordamida oʻzlashtirish maqsadga muvofiqligiga ishoradir. Bahs- munozaralarda, doimiy izlanishlarda hosil boʻlgan ilm puxta va mustahkam boʻladi. Alisher Navoiy bilimlarni izchil, uzluksiz oʻzlashtirish zarurligini uqtiradi. Shuningdek, ilm oʻrganish mashaqqatli yumush boʻlib, uni oʻrganishda ayrim qiyinchiliklarni yengib oʻtishga toʻgʻri kelishi, bu yoʻlda chidamli, qanoatli, bardoshli boʻlish orqaligina mukammal bilimga ega boʻlish mumkinligini ta’kidlaydi. Abdulla Avloniy ilmni afzalligini quyidagicha bayon etadi: “Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun gʻoyat muqaddas bir fazilatdur, zeroki, ilm bizga oʻz ahvolimizni, harakatimizni oyna kabi koʻrsatur, zehnimizni, fikrimizni qilich kabi oʻtkir qilur, ilmsiz odam mevasiz daraxt kabidur”. Alloma bilim insonni jaholatdan qutqarishning samarali vositasi ekanligiga ham urgʻu beradi: “Ilm bizni jaholat qorongʻusidan qutqarur, madaniyat, ma’rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe’llardan, buzuq ishlardan qaytarur, yaxshi xulq, odob sohibi qilur. Bugun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, himmatimiz, gʻayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bogʻliqdur”. Oʻquvchi dunyoqarashini shakllantirishning bir necha maqbul shakl, metod va vositalari boʻlib, ular sirasida ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy-gʻoyaviy, iqtisodiy, huquqiy, estetik va ekologik mavzularda tashkil etiluvchi suhbatlar, bahs- munozaralar, ma’ruzalar, muammoli vaziyatlarni yaratish asosida oʻquvchilarni fikrlashga undovchi amaliy treninglar, debatlar, mustaqil ishlar, shuningdek, ishchanlik oʻyinlari samarali sanaladi. Ta’lim-tarbiya jarayonida fanlararo aloqadorlik, ijtimoiy va tabiiy omillarning oʻzaro muvofiq kelishiga erishish omillari, atrof-muhit hamda ijtimoiy munosabatlar ta’sirida shaxs kamolotini ta’minlashga erishish imkoniyatidan unumli foydalanishga intilish maqsadga muvofiq. Shaxsning jamoada qaror topishi.  Shaxs psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti- harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi muayyan jamiyat a’zosi boʻlib, uning shakllanishi ijtimoiy munosabatlar jarayonida kechadi. Mazkur jarayonda qatnashish asosida u jamiyat tomonidan tan olingan ma’naviy-axloqiy, shuningdek, huquqiy me’yorlar mohiyatini oʻzlashtiradi. Jamiyatning a’zosi sifatida uning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi mehnat faoliyatini yoʻlga qoʻyadi. Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlari, manfaatlarini qondirish yoʻlida ham atrofdagilar bilan munosabatga kirishadi. Shaxs ijtimoiy muhitdan uzilgan holda mavjud boʻla olmaydi. Buning misoli sifatida R.Kipling tomonidan yaratilgan asardagi Mauglini keltirish mumkin. Garchi, inson bolasi boʻlsada, ijtimoiy munosabatlar jarayonida ishtirok etish koʻnikma va malakalari shakllanmaganligi bois odamlar hayotiga moslasha olmaydi. Bola yoshligidan oʻyin, mehnat va oʻqish faoliyatlarini tengdoshlari bilan birgalikda tashkil etish asosida ijtimoiy muhitga moslasha boradi. Ijtimoiy muhit bolaga borliqni anglash uchungina emas, balki oʻzligini anglash uchun ham imkoniyat yaratadi. Bolaning doimiy ravishda jamoa orasida boʻlishi, uning jamoa ta’sirida shakllanishi unda ijtimoiy faollikni yuzaga keltiradi. Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta’minlashdagi oʻrni va roliga alohida e’tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning shaxsni shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar insonning borliq, unda kechayotgan oʻzgarishlar, jarayonlar mohiyatini anglashgagina emas, balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning shakllanishiga ham sezilarli ta’sir etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u mansub boʻlgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni ta’kidlaydi. Bolani yomon ta’sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi. Shuningdek, alloma oʻqitish samaradorligini ta’minlashda bolalarga jamoa asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydi. Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson blshqalar bilan munosabatda boʻlish, ularning yordami va qoʻllab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana shu ehtiyojni qondirish yoʻlidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga yetaklaydi, deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida oʻzaro yordam, hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrihohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va oʻrnini belgilab beradi. Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash - tarbiya tizimida muhim ahamiyatga ega boʻlgan tamoyillardan biridir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning yetakchi rol oʻynashi toʻgʻrisidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davrlaridayoq bildirilgan. Jamoada uning a’zolari oʻrtasidagi munosabatning alohida shakli yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoa bilan birgalikda rivojlanshini ta’minlaydi. Lekin har qanday guruhni ham jamoa deb hisoblab boʻlmaydi. Jamoa bir qator belgilarga egadirki, mazkur belgilar jamoani kishilarning yetarli darajada uyushgan har qanday guruhdan ajratib turadi. Pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etilgan jamoa, xususan, uning a’zolari oʻrtasida oʻzaro ruhiy yaqinlik, ishchanlik, bir-biri uchun gʻamxoʻrlik, oʻzaro yordam, jamoa manfaati uchun qaygʻurish, mazkur yoʻlda amaliy harakatlarni tashkil etish hamda javobgarlik hissi qaror topadi. Demak, jamoa oʻzida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi: Birgalikdagi faoliyat umumjamiyat ishi uchun ma’suliyat hissini uygʻota borib, jamoa a’zolarini bir-biriga yaqinlashtiradi, a’zolarda jamoaga mansublik hissini paydo boʻlishiga koʻmaklashadi, jamoa bilan munosabatda boʻlish ehtiyojini oshiradi. Jamoa a’zolari orasida oʻzaro hissiy birlik (bir-birini yoqtirish hissi) yuzaga keladi. Ushbu munosabat koʻpincha oʻz-oʻzidan paydo boʻladi hamda ular oʻqituvchiik ta’sir koʻrsatish uchun qoʻl keladi. Jamoa a’zolari oʻrtasidagi ruhiy birlik mazmuni ular orasida hosil boʻlgan ishchanlik faoliyatining xarakteriga bevosita bogʻliqdir. Jamoa va uni shakllantirish oʻqituvchiik faoliyatining maqsadi hisoblanidi. Muhim tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega boʻlgan sub’ektlarning alohida namuna koʻrsatishlari jamoani shakllantirishning muhim vositasi boʻlib, ushbu vosita yordamida jamoaning barcha yoki muayyan a’zosini tarbiyalash ijobiy samaralar beradi. Jamoa tomonidan hal etilishi koʻzda tutilgan yetakchi tarbiyaviy vazifa shaxsni har tomonlama tarbiyalash, unda ijobiy sifatlarni tarbiyalash hamda mustahkam hayotiy pozitsiyani qaror toptirishdan iboratdir. Umumiy oʻrta ta’lim hamda oʻrta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida jamoani shakllantirish mas’uliyatli vazifa sanaladi. Maktab jamoasi tarkibida eng barqaror boʻgʻin - bu muayyan sinflar negizida shakllangan jamoalar sanaladi. Sinf jamoasi tarkibida oʻquvchilar tomonidan amalga oshiriluvchi asosiy faoliyat oʻqish faoliyati sanaladi. Aynan sinf jamoasida shaxslararo aloqa va munosabatlar tarkib topadi. Shuningdek, sinflar jamoalari negizida maktab jamoasi shakllanadi. Maktab jamoasi ikki muhim boʻgʻin – oʻqituvchilar jamoasi hamda oʻquvchilar jamoasi asosida tarkib topadi. Oʻquv yurtlari jamoasi tarkibida oʻquvchilar jamoasi asosiy qismni tashkil etadi. Oʻquvchilar jamoasi - bu ijtimoiy ahvoli shuningdek, umumiy saylov organlari oldidagi umumiy javobgarlik, barcha a’zolarning huquq va burchlari tengligi asosidagi oʻzaro birlikka ega oʻquvchilar guruhidir. Oʻquvchilar jamoasi unga rahbarlikni olib boruvchi oʻqituvchilar hamda bolalardan iborat jamoaning murakkab birlashmasi boʻlib, oʻz-oʻzini nazorat qilish hamda oʻz-oʻzini boshqarish huquqi, shuningdek, oʻziga xos psixologik muhit va an’analariga ega boʻladi. Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga boʻysunadigan uzoq muddatli murakkab jarayondir. Bolalar jamoasining shakllanish bosqichlari. Jamoaning vujudga kelish uchun toʻrt bosqich zarur. Bolalar jamoasining rivojlanish bosqichlari. Jamoaning shakllanish bosqichlarini belgilash shartli hisoblanadi, zero, jamoaning shakllanishi muayyan chegara yoki oraliqqa ega emas. Shunga qaramay oʻqituvchiik nuqtai nazardan jamoaning shakllanishini muayyan bosqichlarga ajratish juda muhimdir. Bolalar jamoasini ma’lum rivojlanish bosqichlarga ajratish alohida ahamiyat kasb etadi. Bolalar jamoasi rivojlanishining har bir bosqichi jamoa a’zolariga nisbatan samarali oʻqituvchiik ta’sir koʻrsatishning maqbul shakl va metodlarini tanlash imkonini beradi. Jamoa rivojlanishining birinchi bosqichi. Mazkur bosqichda talab faqat oʻqituvchilar tomonidan qoʻyiladi. Bu jamoa rivojlanishining boshlangʻich nuqtasidir. Ushbu davrdagi jammoa hali tarbiyalovchi jamoa boʻlmay, balki «tashkil etuvchi birlik» (sinf yoki guruh) hisoblanadi. Ushbu bosqichda oʻquvchilar oʻqituvchi tomonidan talablarning qoʻyilishiga e’tiborsiz qaraydilar. Jamoa a’zolarining uzluksiz ijodiy faoliyatini tashkil qilish va ularni muayyan (yagona) maqsad atrofida birlashtirishga erishish orqaligina jamoa qaror topadi.