Bolalarda ravon nutqni shakllantirishning nazariy asoslari. Ravon nutq tushunchasi, mazmuni, mohiyat, uni rivojlantirish vazifalari, turlari

Yuklangan vaqt

2025-02-02

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

34,9 KB


 
 
 
 
 
 
Bolalarda ravon nutqni shakllantirishning nazariy asoslari. Ravon nutq 
tushunchasi, mazmuni, mohiyat, uni rivojlantirish vazifalari, turlari 
 
Reja: 
1. Ravon nutq haqida umumiy tushuncha 
2. Bolalarga dialogik nutqni o‘rgatish 
3. Ravon nutqning bola hayotidagi amaliy ahamiyati 
Tayanch tushuncha va iboralar: ravon nutq, diologik matn, muloqot, ta’lim 
jarayoni, ta’lim va tarbiya, nutq shakllari, nutq vazifalari, nutq turlari. 
Ravon nutq - bu kishilarning muloqotini va o‘zaro bir-birlarini tushunishlarini 
ta’minlovchi mazmunan keng yoyilgan fikrdir. Ravon nutqni fikrlar dunyosidan 
ajratib bo‘lmaydi: ravon nutq bu fikrlar ravonligidir, unda bolaning mantiqiy 
fikrlash, o‘zi qabul qilayotganlarini mulohaza qilish va ularni to‘g‘ri ifodalash 
qobiliyati aks etadi. Ravon nutqni shakllantirish, uning vazifasini o‘zgartirish 
murakkablashib borayotgan bola faoliyati oqibati bo‘lib, u bolaning atrofdagilar 
bilan muloqotga kirishish sharoiti, muloqot shakliga bog‘liq bo‘ladi. Maktabgacha 
yoshda u muloqot va ta’lim jarayonida shakllanadi. Ravon nutqning shakllanishi ilk 
yoshdan boshlab asta-sekin ro‘y beradi. 
Bolalar hayotining dastlabki yetti yilida atrofdagi kishilar bilan muloqot 
vositasi sifatida nutqning paydo bo‘lishi va uni rivojlantirish jarayoniga alohida 
e’tibor qaratish zarur. 
Har bir kishi hayotida ravon nutq muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u uchta asosiy 
vazifani bajaradi: individuallararo, ichkiindividual va umuminsoniy. Nutq vazifasi 
Bolalarda ravon nutqni shakllantirishning nazariy asoslari. Ravon nutq tushunchasi, mazmuni, mohiyat, uni rivojlantirish vazifalari, turlari Reja: 1. Ravon nutq haqida umumiy tushuncha 2. Bolalarga dialogik nutqni o‘rgatish 3. Ravon nutqning bola hayotidagi amaliy ahamiyati Tayanch tushuncha va iboralar: ravon nutq, diologik matn, muloqot, ta’lim jarayoni, ta’lim va tarbiya, nutq shakllari, nutq vazifalari, nutq turlari. Ravon nutq - bu kishilarning muloqotini va o‘zaro bir-birlarini tushunishlarini ta’minlovchi mazmunan keng yoyilgan fikrdir. Ravon nutqni fikrlar dunyosidan ajratib bo‘lmaydi: ravon nutq bu fikrlar ravonligidir, unda bolaning mantiqiy fikrlash, o‘zi qabul qilayotganlarini mulohaza qilish va ularni to‘g‘ri ifodalash qobiliyati aks etadi. Ravon nutqni shakllantirish, uning vazifasini o‘zgartirish murakkablashib borayotgan bola faoliyati oqibati bo‘lib, u bolaning atrofdagilar bilan muloqotga kirishish sharoiti, muloqot shakliga bog‘liq bo‘ladi. Maktabgacha yoshda u muloqot va ta’lim jarayonida shakllanadi. Ravon nutqning shakllanishi ilk yoshdan boshlab asta-sekin ro‘y beradi. Bolalar hayotining dastlabki yetti yilida atrofdagi kishilar bilan muloqot vositasi sifatida nutqning paydo bo‘lishi va uni rivojlantirish jarayoniga alohida e’tibor qaratish zarur. Har bir kishi hayotida ravon nutq muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u uchta asosiy vazifani bajaradi: individuallararo, ichkiindividual va umuminsoniy. Nutq vazifasi  
 
uning ontogenezdagi haqiqiy rivojlanish jarayoni bosqichini aks ettiradi, ularning 
har biri o‘ziga xos xususiyatlarga egadir: 
1- vazifasi -individuallararo - kishilar o‘rtasidagi muloqot vositasidir. Ushbu 
holatda nutq og‘zaki nutq - monolog, dialog, bir nechta odamlar suhbati sifatida 
chiqadi. 
2- vazifa - ichkiindividual - bu yerda nutq ko‘plab psixologik jarayonlarni 
(fikrlash, diqqat-e’tibor, xotira, tasavvur va boshq.) aniq-tiniq anglash darajasiga 
ko‘targani hamda shaxsga psixologik jarayonlarni tartibga solish va nazorat qilish 
imkonini bergani holda ularni amalga oshirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. 
3- vazifasi - umuminsoniy - bu o‘rinda nutq alohida bir odamga umuminsoniy 
ijtimoiy- tarixiy tajriba xazinasidan axborot olish imkonini beradi. Ushbu holatda - 
bu grafik ramzlar va belgilarda moddiylashtirilgan yozma nutqdir. 
Nutqning shakllanishida va bolaning undan foydalanishida maktabgacha 
bosqichdagi turli davrlarda bolalarda o‘zgarib turadigan kommunikativ tusdagi 
omillar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Kommunikativ tusdagi omillar 
deganda muloqotni yo‘lga qo‘yishga, muloqotga extiyoj tug‘ilishiga ta’sir qiladigan 
omillar tushuniladi. 
Dastlabki yetti yilda bolada kattalar bilan muloqotga ehtiyoj rivojlanishining 4 
ta bosqichi ro‘y beradi. 
I- bosqich - vaziyatli-shaxsli muloqot (bola hayotining birinchi yarim yilida) - 
kattalarning diqqat-e’tiboriga va yaxshi muomalasiga bo‘lgan ehtiyoj; 
II- bosqich - vaziyatli-amaliy muloqot (6 oydan boshlab 2 yilu 6 oygacha) - 
kattalar bilan hamkorlikka va ularning ishtirokiga muhtojlik; 
III- bosqich - vaziyatsiz-bilish muloqoti (2 yilu 6 oydan boshlab 4 yoshgacha) 
- kattalarning hurmat bilan munosabatda bo‘lishlariga muhtojlik. U bolaning 
jismoniy olamdagi his qilinmaydigan o‘zaro bog‘liqliklarini aniqlashga 
yo‘naltirilgan bilish faoliyati doirasida vujudga keladi. Ushbu davrda bola kattalar 
bilan o‘ziga xos “nazariy” hamkorlikka intiladi, u predmetli olamning hodisa va 
voqealarini birgalikda muhokama qilishda ifodalanadi. 
uning ontogenezdagi haqiqiy rivojlanish jarayoni bosqichini aks ettiradi, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga egadir: 1- vazifasi -individuallararo - kishilar o‘rtasidagi muloqot vositasidir. Ushbu holatda nutq og‘zaki nutq - monolog, dialog, bir nechta odamlar suhbati sifatida chiqadi. 2- vazifa - ichkiindividual - bu yerda nutq ko‘plab psixologik jarayonlarni (fikrlash, diqqat-e’tibor, xotira, tasavvur va boshq.) aniq-tiniq anglash darajasiga ko‘targani hamda shaxsga psixologik jarayonlarni tartibga solish va nazorat qilish imkonini bergani holda ularni amalga oshirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. 3- vazifasi - umuminsoniy - bu o‘rinda nutq alohida bir odamga umuminsoniy ijtimoiy- tarixiy tajriba xazinasidan axborot olish imkonini beradi. Ushbu holatda - bu grafik ramzlar va belgilarda moddiylashtirilgan yozma nutqdir. Nutqning shakllanishida va bolaning undan foydalanishida maktabgacha bosqichdagi turli davrlarda bolalarda o‘zgarib turadigan kommunikativ tusdagi omillar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Kommunikativ tusdagi omillar deganda muloqotni yo‘lga qo‘yishga, muloqotga extiyoj tug‘ilishiga ta’sir qiladigan omillar tushuniladi. Dastlabki yetti yilda bolada kattalar bilan muloqotga ehtiyoj rivojlanishining 4 ta bosqichi ro‘y beradi. I- bosqich - vaziyatli-shaxsli muloqot (bola hayotining birinchi yarim yilida) - kattalarning diqqat-e’tiboriga va yaxshi muomalasiga bo‘lgan ehtiyoj; II- bosqich - vaziyatli-amaliy muloqot (6 oydan boshlab 2 yilu 6 oygacha) - kattalar bilan hamkorlikka va ularning ishtirokiga muhtojlik; III- bosqich - vaziyatsiz-bilish muloqoti (2 yilu 6 oydan boshlab 4 yoshgacha) - kattalarning hurmat bilan munosabatda bo‘lishlariga muhtojlik. U bolaning jismoniy olamdagi his qilinmaydigan o‘zaro bog‘liqliklarini aniqlashga yo‘naltirilgan bilish faoliyati doirasida vujudga keladi. Ushbu davrda bola kattalar bilan o‘ziga xos “nazariy” hamkorlikka intiladi, u predmetli olamning hodisa va voqealarini birgalikda muhokama qilishda ifodalanadi.  
 
IV- bosqich - vaziyatsiz-shaxs muloqoti (4 yoshdan 7 yoshgacha) - kattalar 
bilan o‘zaro bir-birini tushunishga va kattalarning g‘amxo‘rlik ko‘rsatishiga 
ehtiyojmandlik. Bu ehtiyoj bolaning insoniy munosabatlar olamiga qiziqishi tufayli 
vujudga kelib, u bolaning munosabatlar qoidalari va me’yorlarini o‘zlashtirish bilan 
bog‘liqdir. Bola kattalar bilan qarashlar umumiyligiga erishishga intiladi va bu unga 
ulardan o‘z xatti-harakatlarida qo‘llanma sifatida foydalanish imkonini beradi. 
SHunday qilib, nutqni rivojlantirish jarayoniga muloqot vositasi, ya’ni 
kommunikativ faoliyat sifatida qarash kerak. Uning vujudga kelishi va rivojlanishi 
bolaning muloqot va umumiy hayot faoliyati ehtiyojlariga bog‘liqdir. 
Nutqqa u bajaradigan tahlil vazifasidan kelib chiqib yondashish, nutqning eng 
avvalo bolaning atrofdagi odamlar bilan muloqot vositasi sifatida paydo bo‘lishini 
tushunib yetishga olib keladi. O‘z-o‘zidan, agarda bolaning muloqoti nutqqa jon 
bag‘ishlasa, uning rivojlanish sur’ati va muddati bolalarda muloqot faoliyati turli 
yosh bosqichlarida qanday yo‘lga qo‘yilganligi bilan bog‘liqdir, ushbu 
vazifalarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi bolaning ong va erkinlikning yuqori 
darajasiga qanchalik tez erishishi, bolaning unga turli sohalardagi bilimlarini 
rivojlantirish va takomillashtirish imkonini beradigan yozma nutqni qancha 
muddatda o‘zlashtira olishiga bog‘liqdir. 
Matndan kelib chiqadigan ravon nutqni shakllantirish, uning vazifalarini 
o‘zgartirish bola faoliyatining murakkablashayotgani oqibati bo‘lib, u bolaning 
atrofdagilar bilan muloqoti mazmuni, sharti va shakllariga bog‘liqdir. Nutq vazifasi 
fikrlashning rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanadi, ular bola til vositasida 
ifodalaydigan mazmun bilan uzluksiz ravishda bog‘liq bo‘ladi. 
Bolalarda ravon nutqni rivojlantirish - maktabgacha ta’lim muassasasining 
asosiy vazifasi hisoblanadi, maktabgacha yoshining nihoyasiga kelib bola kattalarga 
xos bo‘lgan og‘zaki nutqning asosiy shakllarini egallashi, ya’ni ravon nutqning ikki 
shakli - dialogik va monologik nutqni egallab olishi shart. 
Maktabgacha ta’lim muassasasining vazifasi - bolalarda ravon so‘zlashuv 
nutqni (dialogik nutq) va monologik nutqni rivojlantirishdan iborat. So‘zlashuv 
IV- bosqich - vaziyatsiz-shaxs muloqoti (4 yoshdan 7 yoshgacha) - kattalar bilan o‘zaro bir-birini tushunishga va kattalarning g‘amxo‘rlik ko‘rsatishiga ehtiyojmandlik. Bu ehtiyoj bolaning insoniy munosabatlar olamiga qiziqishi tufayli vujudga kelib, u bolaning munosabatlar qoidalari va me’yorlarini o‘zlashtirish bilan bog‘liqdir. Bola kattalar bilan qarashlar umumiyligiga erishishga intiladi va bu unga ulardan o‘z xatti-harakatlarida qo‘llanma sifatida foydalanish imkonini beradi. SHunday qilib, nutqni rivojlantirish jarayoniga muloqot vositasi, ya’ni kommunikativ faoliyat sifatida qarash kerak. Uning vujudga kelishi va rivojlanishi bolaning muloqot va umumiy hayot faoliyati ehtiyojlariga bog‘liqdir. Nutqqa u bajaradigan tahlil vazifasidan kelib chiqib yondashish, nutqning eng avvalo bolaning atrofdagi odamlar bilan muloqot vositasi sifatida paydo bo‘lishini tushunib yetishga olib keladi. O‘z-o‘zidan, agarda bolaning muloqoti nutqqa jon bag‘ishlasa, uning rivojlanish sur’ati va muddati bolalarda muloqot faoliyati turli yosh bosqichlarida qanday yo‘lga qo‘yilganligi bilan bog‘liqdir, ushbu vazifalarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi bolaning ong va erkinlikning yuqori darajasiga qanchalik tez erishishi, bolaning unga turli sohalardagi bilimlarini rivojlantirish va takomillashtirish imkonini beradigan yozma nutqni qancha muddatda o‘zlashtira olishiga bog‘liqdir. Matndan kelib chiqadigan ravon nutqni shakllantirish, uning vazifalarini o‘zgartirish bola faoliyatining murakkablashayotgani oqibati bo‘lib, u bolaning atrofdagilar bilan muloqoti mazmuni, sharti va shakllariga bog‘liqdir. Nutq vazifasi fikrlashning rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanadi, ular bola til vositasida ifodalaydigan mazmun bilan uzluksiz ravishda bog‘liq bo‘ladi. Bolalarda ravon nutqni rivojlantirish - maktabgacha ta’lim muassasasining asosiy vazifasi hisoblanadi, maktabgacha yoshining nihoyasiga kelib bola kattalarga xos bo‘lgan og‘zaki nutqning asosiy shakllarini egallashi, ya’ni ravon nutqning ikki shakli - dialogik va monologik nutqni egallab olishi shart. Maktabgacha ta’lim muassasasining vazifasi - bolalarda ravon so‘zlashuv nutqni (dialogik nutq) va monologik nutqni rivojlantirishdan iborat. So‘zlashuv  
 
nutqini shakllantirish vazifasi ko‘p qirrali. Maktabgacha bosqichdagi kichik yoshli 
bolalarda ularga qaratilgan nutqni tinglash va tushunish, bir-birini tinglash, 
savollarga javob berish va o‘zi ham savollar berishi, suhbat mavzusi bo‘yicha izchil 
javob berish qobiliyati shakllanadi. 
4 yoshdan boshlab bolalarga suhbatda ishtirok etishni, uzuq-yuluq fikrlardan 
nisbatan keng, izchil fikrlarga o‘tish, savollar berishni o‘rgatish zarur; 5-6 yoshli 
bolalar uzoq davom etadigan maqsadli suhbatlarga qodir bo‘ladilar. Bolalarga 
qo‘yilgan savollarga ularning mazmunidan kelib chiqqan holda qisqa yoki keng 
qilib aniq javob berish, suhbatdoshi so‘zini bo‘lmasdan diqqat bilan tinglash, 
ularning javoblarini to‘ldirish, tuzatishlar kiritish, o‘zlari ham savollar berishni 
o‘rgatish zarur va x.k. Ayni paytda shaxsning nutqiy sifatlarini tarbiyalash - 
bolalarga kirishimlilik, xushmuomalalik, xushyorlik, bosiqlik kabi sifatlarni 
shakllantirish; suhbat jarayonida nutqiy muloqot madaniyati ko‘nikmalarini, 
tengdoshlar jamoasi oldida chiqish qila olish qobiliyati va telefon orqali 
suhbatlashish madaniyatini tarbiyalash lozim. 
Monologik nutqning o‘quv vazifasi mustaqilligi, tugallanganligi, qismlari 
o‘rtasida mantiqiy aloqasining mavjudligi bilan tavsiflanadigan ravon fikr 
bildirishni o‘rgatishdan iboratdir, ya’ni bu -qisman (nutqiy) ko‘nikmalar va ona 
tilida fikr bildirish uchun zarur bo‘lgan murakkab qobiliyatlarni shakllantirish 
demakdir. 
Ravon nutq ustidagi ishlarning asosiy rivojlantiruvchi vazifasi - bolalarning 
fikrlashini, o‘z fikrini til vositalari yordamida aniq ifodalash qobiliyatini 
rivojlantirish, nutqiy fikrlashga oid vazifalarni mustaqil ijodiy xal etish 
ko‘nikmalarini shakllantirish, xotirani, tasavvurni faollashtirishdan iborat. 
Vazifalarni muvaffaqiyatli xal etish uchun pedagog o‘ziga quyidagilarni aniq 
tasavvur qilish zarur: 1 - ravon nutqni rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat 
qiladigan til materiali; 2 - ushbu materialda shakllantirish mumkin bo‘lgan nutqiy 
ko‘nikmalar va maxoratlar umumiyligi; 3 - ushbu ko‘nikmalarni “oddiydan 
murakkabga” tamoyili asosida mashq qilishning ketma- ketligi. 
nutqini shakllantirish vazifasi ko‘p qirrali. Maktabgacha bosqichdagi kichik yoshli bolalarda ularga qaratilgan nutqni tinglash va tushunish, bir-birini tinglash, savollarga javob berish va o‘zi ham savollar berishi, suhbat mavzusi bo‘yicha izchil javob berish qobiliyati shakllanadi. 4 yoshdan boshlab bolalarga suhbatda ishtirok etishni, uzuq-yuluq fikrlardan nisbatan keng, izchil fikrlarga o‘tish, savollar berishni o‘rgatish zarur; 5-6 yoshli bolalar uzoq davom etadigan maqsadli suhbatlarga qodir bo‘ladilar. Bolalarga qo‘yilgan savollarga ularning mazmunidan kelib chiqqan holda qisqa yoki keng qilib aniq javob berish, suhbatdoshi so‘zini bo‘lmasdan diqqat bilan tinglash, ularning javoblarini to‘ldirish, tuzatishlar kiritish, o‘zlari ham savollar berishni o‘rgatish zarur va x.k. Ayni paytda shaxsning nutqiy sifatlarini tarbiyalash - bolalarga kirishimlilik, xushmuomalalik, xushyorlik, bosiqlik kabi sifatlarni shakllantirish; suhbat jarayonida nutqiy muloqot madaniyati ko‘nikmalarini, tengdoshlar jamoasi oldida chiqish qila olish qobiliyati va telefon orqali suhbatlashish madaniyatini tarbiyalash lozim. Monologik nutqning o‘quv vazifasi mustaqilligi, tugallanganligi, qismlari o‘rtasida mantiqiy aloqasining mavjudligi bilan tavsiflanadigan ravon fikr bildirishni o‘rgatishdan iboratdir, ya’ni bu -qisman (nutqiy) ko‘nikmalar va ona tilida fikr bildirish uchun zarur bo‘lgan murakkab qobiliyatlarni shakllantirish demakdir. Ravon nutq ustidagi ishlarning asosiy rivojlantiruvchi vazifasi - bolalarning fikrlashini, o‘z fikrini til vositalari yordamida aniq ifodalash qobiliyatini rivojlantirish, nutqiy fikrlashga oid vazifalarni mustaqil ijodiy xal etish ko‘nikmalarini shakllantirish, xotirani, tasavvurni faollashtirishdan iborat. Vazifalarni muvaffaqiyatli xal etish uchun pedagog o‘ziga quyidagilarni aniq tasavvur qilish zarur: 1 - ravon nutqni rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan til materiali; 2 - ushbu materialda shakllantirish mumkin bo‘lgan nutqiy ko‘nikmalar va maxoratlar umumiyligi; 3 - ushbu ko‘nikmalarni “oddiydan murakkabga” tamoyili asosida mashq qilishning ketma- ketligi.  
 
Monologik nutq hikoya qilishni o‘rgatish jarayonida shakllanadi - bolalar 
og‘zaki monologik nutqning ikki toifasini - qayta hikoya qilish va hikoya qilish, 
tavsiflovchi hikoyalar, bayon qiluvchi hikoyalar, isbotlovchi hikoyalarni 
o‘zlashtirib oladilar. 
YUqorida qayd etilganidek, ravon nutqning ikki turi mavjud: dialogik (dialog) 
va monologik (monolog) nutq. 
Dialog - ikki yoki bir necha kishining o‘zaro suhbati. Suhbat maqsadi odatda 
biron narsa haqida so‘rash va javob olish, biron-bir harakatga undashdan iborat. 
Monolog - bir shaxsning ravon nutqi. Monologning maqsadi - biron-bir fakt 
haqida xabar berishdir. 
Dialog o‘z uslubiga ko‘ra asosan, og‘zaki nutq, monolog esa odatda, kitobiy 
uslubdagi nutq hisoblanadi. 
Dialogik ravon nutqda ko‘pincha noto‘liq gaplardan foydalaniladi, tushirib 
qoldirilgan gap a’zolarini so‘zlovchi nutq vaziyatidan kelib chiqib tushunib oladi, 
va og‘zaki uslubdagi, standart tuzilishdagi (qolip) to‘liq gaplardan ko‘proq 
foydalaniladi: “u kelmay qo‘ya olmaydi” - ya’ni u albatta keladi. 
Bunday tuzilishdagi gaplar monologik nutqda qo‘llanilmaydi. Bolalar dialogik 
nutqni har kuni maishiy hayotda uchratishlari sababli uni ancha oson o‘zlashtirib 
oladilar. 
Biron-bir narsani tavsiflashda, biron narsa haqida bayon qilishda yoki 
mulohaza yuritishda nutqning monologik shaklidan foydalaniladi. Nutqning ushbu 
ikki turlari o‘rtasidagi farq matn ichidagi gapning mantiqiy aloqa turi bilan 
belgilanadi. Monolog doimo vaqtli yoki sabab-oqibatli aloqada bo‘ladigan (bir-
biriga nisbatan) borliq faktlari haqida xabar qiladi. 
Vaqtinchalik aloqa ikki tomonlama bo‘lishi mumkin: faktlar haqiqatdan ham 
bir vaqtdalik yoki ketma-ketlik munosabatlarida bo‘lishi mumkin. 
Bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘ladigan faktlar haqidagi xabarlar tavsif deb 
ataladi. Faktlar ketma-ket keladigan xabar bayon qilish deyiladi. Sabab-oqibatli 
munosabatlarda bo‘lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb yuritiladi. 
Monologik nutq hikoya qilishni o‘rgatish jarayonida shakllanadi - bolalar og‘zaki monologik nutqning ikki toifasini - qayta hikoya qilish va hikoya qilish, tavsiflovchi hikoyalar, bayon qiluvchi hikoyalar, isbotlovchi hikoyalarni o‘zlashtirib oladilar. YUqorida qayd etilganidek, ravon nutqning ikki turi mavjud: dialogik (dialog) va monologik (monolog) nutq. Dialog - ikki yoki bir necha kishining o‘zaro suhbati. Suhbat maqsadi odatda biron narsa haqida so‘rash va javob olish, biron-bir harakatga undashdan iborat. Monolog - bir shaxsning ravon nutqi. Monologning maqsadi - biron-bir fakt haqida xabar berishdir. Dialog o‘z uslubiga ko‘ra asosan, og‘zaki nutq, monolog esa odatda, kitobiy uslubdagi nutq hisoblanadi. Dialogik ravon nutqda ko‘pincha noto‘liq gaplardan foydalaniladi, tushirib qoldirilgan gap a’zolarini so‘zlovchi nutq vaziyatidan kelib chiqib tushunib oladi, va og‘zaki uslubdagi, standart tuzilishdagi (qolip) to‘liq gaplardan ko‘proq foydalaniladi: “u kelmay qo‘ya olmaydi” - ya’ni u albatta keladi. Bunday tuzilishdagi gaplar monologik nutqda qo‘llanilmaydi. Bolalar dialogik nutqni har kuni maishiy hayotda uchratishlari sababli uni ancha oson o‘zlashtirib oladilar. Biron-bir narsani tavsiflashda, biron narsa haqida bayon qilishda yoki mulohaza yuritishda nutqning monologik shaklidan foydalaniladi. Nutqning ushbu ikki turlari o‘rtasidagi farq matn ichidagi gapning mantiqiy aloqa turi bilan belgilanadi. Monolog doimo vaqtli yoki sabab-oqibatli aloqada bo‘ladigan (bir- biriga nisbatan) borliq faktlari haqida xabar qiladi. Vaqtinchalik aloqa ikki tomonlama bo‘lishi mumkin: faktlar haqiqatdan ham bir vaqtdalik yoki ketma-ketlik munosabatlarida bo‘lishi mumkin. Bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘ladigan faktlar haqidagi xabarlar tavsif deb ataladi. Faktlar ketma-ket keladigan xabar bayon qilish deyiladi. Sabab-oqibatli munosabatlarda bo‘lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb yuritiladi.  
 
Bolalar monologik nutqni tushunib yetishlari va o‘z xabarlarini uzatish 
maqsadida uni o‘zlashtirib olishlari uchun ular tegishli sintaktik tuzilmani 
o‘zlashtirib olishlari lozim. Hamonki, bola oddiy keng tarqalgan gaplarni tuzishni 
o‘rganib ololmas ekan, uning nutqi ravon bo‘lishi mumkin. Oqibatda - monologik 
nutqning turli toifalarini o‘qitish - bu eng avvalo grammatika - sintaksisga 
o‘qitishdir. 
Bolalarga monologik nutqni o‘qitish qiyin, chunki bolalar kundalik hayotda va 
kattalar nutqida ham monologik nutqni kamdan-kam xollarda eshitadilar: bolalar 
bilan so‘zlashganda kattalar ko‘pincha dialog shaklidan foydalanadilar. 
Monologik nutqning dastlabki ko‘nikmalarini maktabgacha bo‘lgan davrda 
rivojlantirish lozim, chunki maktabda monologni o‘qitishni boshlash uchun kech 
bo‘ladi. 
Maktabgacha ta’lim muassasasining pedagogi bolalarga monolog-tavsif, 
bayon qilish, muloxoza yuritishni o‘rgatish uchun maqbul didaktik material 
topishga harakat qilishi zarur. 
Ilk yoshda bola ravon nutqni eshitadi. Dastlab bu unga nisbatan aytilgan 
luqmalar, so‘ngra esa ertaklar, hikoyalar, kattalarning monologik nutqlari bo‘ladi. 
Ravon nutqdan til elementlari - tovushlar, morfemalar, so‘zlar, gaplarni ajratib olar 
ekan, bola ravon matnda har bir til elementining o‘rnini eslab qoladi, bu esa ilk 
yoshdan boshlab nutqdan oldingi mashqlar boshlanadigan til sezgilarini 
rivojlantirish jarayonini tashkil etadi. 
Bolalarga dialogik nutqni o‘rgatish 
Dialog - suhbat bolaning kattalar va o‘z tengdoshlari bilan muloqotining asosiy 
shakli hisoblanadi. 
Maktabgacha ta’lim muassasasida o‘qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: a) 
erkin nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg‘ulotlarda. 
Bolalar monologik nutqni tushunib yetishlari va o‘z xabarlarini uzatish maqsadida uni o‘zlashtirib olishlari uchun ular tegishli sintaktik tuzilmani o‘zlashtirib olishlari lozim. Hamonki, bola oddiy keng tarqalgan gaplarni tuzishni o‘rganib ololmas ekan, uning nutqi ravon bo‘lishi mumkin. Oqibatda - monologik nutqning turli toifalarini o‘qitish - bu eng avvalo grammatika - sintaksisga o‘qitishdir. Bolalarga monologik nutqni o‘qitish qiyin, chunki bolalar kundalik hayotda va kattalar nutqida ham monologik nutqni kamdan-kam xollarda eshitadilar: bolalar bilan so‘zlashganda kattalar ko‘pincha dialog shaklidan foydalanadilar. Monologik nutqning dastlabki ko‘nikmalarini maktabgacha bo‘lgan davrda rivojlantirish lozim, chunki maktabda monologni o‘qitishni boshlash uchun kech bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim muassasasining pedagogi bolalarga monolog-tavsif, bayon qilish, muloxoza yuritishni o‘rgatish uchun maqbul didaktik material topishga harakat qilishi zarur. Ilk yoshda bola ravon nutqni eshitadi. Dastlab bu unga nisbatan aytilgan luqmalar, so‘ngra esa ertaklar, hikoyalar, kattalarning monologik nutqlari bo‘ladi. Ravon nutqdan til elementlari - tovushlar, morfemalar, so‘zlar, gaplarni ajratib olar ekan, bola ravon matnda har bir til elementining o‘rnini eslab qoladi, bu esa ilk yoshdan boshlab nutqdan oldingi mashqlar boshlanadigan til sezgilarini rivojlantirish jarayonini tashkil etadi. Bolalarga dialogik nutqni o‘rgatish Dialog - suhbat bolaning kattalar va o‘z tengdoshlari bilan muloqotining asosiy shakli hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim muassasasida o‘qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: a) erkin nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg‘ulotlarda.  
 
Dialog ko‘proq erkin nutqiy muloqotda paydo bo‘ladi va u bolalar lug‘atini 
boyitish, talaffuzga oid, grammatik ko‘nikmalarni tabiiy ravishda rivojlantirish 
bazasi, ravon nutq ko‘nikmalariga ega bo‘lish bazasi hisoblanadi. 
Dialog maxsus mashg‘ulotlarda o‘qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg‘ulot); 
maktabgacha ta’lim muassasasida kun mobaynida bola pedagog va boshqa bolalar 
bilan erkin muloqotga kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda 
dialogga kirishishlari lozim. 
Dialogik nutqni (yoki og‘zaki nutqni) o‘rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni 
kattalar bilan bola o‘rtasida hamda bolalarning o‘zlari o‘rtasida fikr almashish 
shaklida ro‘y beradi. 
Agarda maktabda suhbat bilimlarni yetkazish vositasi sifatida qo‘llanilsa, 
suhbat jarayonida bolalar nutqini boyitishda qo‘shimcha ijobiy hodisa ko‘rinishida 
qabul qilinadi, maktabgacha ta’lim muassasasida ham suhbat aynan nutqni 
rivojlantirish uchun o‘tkaziladi. Biroq, nutq albatta borliq hodisasini aks ettirishi, 
kodlashtirishi bois maktabgacha ta’lim muassasasidagi suhbat xuddi maktabdagi 
kabi bilim beradi. 
Suhbatlar mavzusi va mazmuni bolalarning yosh xususiyatlari hamda ularning 
nutqiy rivojlanish darajasini hisobga olgan holda “Ilk qadam” tayanch dasturi bilan 
belgilanadi. 
Suhbat ta’lim metodikasi sifatida - bu tarbiyachining bolalar guruhi bilan (yoki 
alohida har bir bola bilan) aniq maqsadga yo‘naltirilgan, muayyan mavzuda 
oldindan 
tayyorlangan 
so‘zlashuvidir. 
Maktabgacha 
ta’lim 
muassasasida 
takrorlovchi, umumlashtiruvchi va nazorat- tekshiruv suhbatlaridan foydalaniladi. 
Takrorlovchi va umumlashtiruvchi suhbatlarda tarbiyachi turli usullar 
yordamida bolalarga ko‘rgan narsalarni taxlil qilish, taqqoslash, to‘ldirish, 
chuqurlashtirish usullarini o‘rgatadi, bolalardagi mavjud bilimlarni tizimlashtiradi, 
ularni muayyan xulosalarga kelishga undaydi. 
Nazorat-tekshiruv suhbatlari pedagog tomonidan biron-bir o‘tilgan mavzu 
bo‘yicha bolalarning bilimlarini aniqlash uchun o‘tkaziladi. Pedagog savollar 
Dialog ko‘proq erkin nutqiy muloqotda paydo bo‘ladi va u bolalar lug‘atini boyitish, talaffuzga oid, grammatik ko‘nikmalarni tabiiy ravishda rivojlantirish bazasi, ravon nutq ko‘nikmalariga ega bo‘lish bazasi hisoblanadi. Dialog maxsus mashg‘ulotlarda o‘qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg‘ulot); maktabgacha ta’lim muassasasida kun mobaynida bola pedagog va boshqa bolalar bilan erkin muloqotga kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda dialogga kirishishlari lozim. Dialogik nutqni (yoki og‘zaki nutqni) o‘rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni kattalar bilan bola o‘rtasida hamda bolalarning o‘zlari o‘rtasida fikr almashish shaklida ro‘y beradi. Agarda maktabda suhbat bilimlarni yetkazish vositasi sifatida qo‘llanilsa, suhbat jarayonida bolalar nutqini boyitishda qo‘shimcha ijobiy hodisa ko‘rinishida qabul qilinadi, maktabgacha ta’lim muassasasida ham suhbat aynan nutqni rivojlantirish uchun o‘tkaziladi. Biroq, nutq albatta borliq hodisasini aks ettirishi, kodlashtirishi bois maktabgacha ta’lim muassasasidagi suhbat xuddi maktabdagi kabi bilim beradi. Suhbatlar mavzusi va mazmuni bolalarning yosh xususiyatlari hamda ularning nutqiy rivojlanish darajasini hisobga olgan holda “Ilk qadam” tayanch dasturi bilan belgilanadi. Suhbat ta’lim metodikasi sifatida - bu tarbiyachining bolalar guruhi bilan (yoki alohida har bir bola bilan) aniq maqsadga yo‘naltirilgan, muayyan mavzuda oldindan tayyorlangan so‘zlashuvidir. Maktabgacha ta’lim muassasasida takrorlovchi, umumlashtiruvchi va nazorat- tekshiruv suhbatlaridan foydalaniladi. Takrorlovchi va umumlashtiruvchi suhbatlarda tarbiyachi turli usullar yordamida bolalarga ko‘rgan narsalarni taxlil qilish, taqqoslash, to‘ldirish, chuqurlashtirish usullarini o‘rgatadi, bolalardagi mavjud bilimlarni tizimlashtiradi, ularni muayyan xulosalarga kelishga undaydi. Nazorat-tekshiruv suhbatlari pedagog tomonidan biron-bir o‘tilgan mavzu bo‘yicha bolalarning bilimlarini aniqlash uchun o‘tkaziladi. Pedagog savollar  
 
yordamida bolalarning biron-bir mavzuni o‘tish jarayonida olgan bilimlari 
darajasini aniqlashi mumkin. 
Bolalar bilan ishlash jarayonida pedagog tayyorlanmagan va tayyorlangan 
suhbatdan foydalanadi. 
Tayyorlanmagan suhbat (buni faqat bolalarga nisbatangina qo‘llash mumkin, 
chunki bolalar ular bilan nimalar haqida so‘zlashishlarini, nimalarga diqqat-
e’tiborini jalb qilishlarini bilmaydilar) rejimli jarayonlarni o‘tkazishda, bolalar 
faoliyatining har xil turlarida: o‘yinlarda, mexnatda tashkil etilishi mumkin. 
Tarbiyachi esa har qanday muloqot turiga tayyor turishi zarur. Zero, buning uchun 
u kasbiy ta’lim olgan bilimlarining muhim qismlaridan birini bolalar bilan 
suhbatlashish tashkil etadi. SHuning uchun tarbiyachi bolalar bilan shunday 
so‘zlashishi lozimki, toki u o‘z nutqi bilan bolalarga ona tilini o‘rgatsin. 
Nutqiy muloqotga bo‘lgan zarurat tufayli to‘satdan yuzaga keladigan suhbatda 
tarbiyachi o‘zining til sezgisiga ishongani holda o‘z nutqining grammatik shaklini 
va uning jaranglashi (fonologiyasi)ni tayyorlamaydi, ammo u har bir suhbatning 
mavzusiga tayyorgarlik ko‘rishi shart. 
Tayyorlangan suhbat deb nomlanishining sababi shuki, bunda tarbiyachi 
mashg‘ulotdan oldin (mashg‘ulotdan bir necha kun oldin) bolalarni shunday 
vaziyatda qoldiradiki, bunda ularning diqqat-e’tibori bo‘lajak suhbat mavzusi 
bo‘ladigan atrof-olamdagi hodisalarga jalb qilinadi, chunki faktlarga oid materiallar 
bolalarga bungacha tanish bo‘lishi lozim. 
Suhbatni tashkil qilish, uning tuzilmasi mavzu va mazmunga, bolalarning 
yoshiga bog‘liq bo‘ladi. Har bir suhbatda quyidagi tarkibiy komponentlarni ajratib 
ko‘rsatish mumkin: 1) kirish (boshlash); 2) asosiy qism (suhbat mavzusini 
rivojlantirish); 3) nihoyasiga yetish. 
Kirish maqsadi bolalarning diqqat-e’tiborini suhbat mavzusiga jalb qilish, 
ularda suhbatda ishtirok etish xohishini paydo qilish, bolalar xotirasida ilgari 
olingan taassurotlarni, imkoni boricha obrazli va emotsional taassurotlarni 
jonlantirishdan iborat. 
yordamida bolalarning biron-bir mavzuni o‘tish jarayonida olgan bilimlari darajasini aniqlashi mumkin. Bolalar bilan ishlash jarayonida pedagog tayyorlanmagan va tayyorlangan suhbatdan foydalanadi. Tayyorlanmagan suhbat (buni faqat bolalarga nisbatangina qo‘llash mumkin, chunki bolalar ular bilan nimalar haqida so‘zlashishlarini, nimalarga diqqat- e’tiborini jalb qilishlarini bilmaydilar) rejimli jarayonlarni o‘tkazishda, bolalar faoliyatining har xil turlarida: o‘yinlarda, mexnatda tashkil etilishi mumkin. Tarbiyachi esa har qanday muloqot turiga tayyor turishi zarur. Zero, buning uchun u kasbiy ta’lim olgan bilimlarining muhim qismlaridan birini bolalar bilan suhbatlashish tashkil etadi. SHuning uchun tarbiyachi bolalar bilan shunday so‘zlashishi lozimki, toki u o‘z nutqi bilan bolalarga ona tilini o‘rgatsin. Nutqiy muloqotga bo‘lgan zarurat tufayli to‘satdan yuzaga keladigan suhbatda tarbiyachi o‘zining til sezgisiga ishongani holda o‘z nutqining grammatik shaklini va uning jaranglashi (fonologiyasi)ni tayyorlamaydi, ammo u har bir suhbatning mavzusiga tayyorgarlik ko‘rishi shart. Tayyorlangan suhbat deb nomlanishining sababi shuki, bunda tarbiyachi mashg‘ulotdan oldin (mashg‘ulotdan bir necha kun oldin) bolalarni shunday vaziyatda qoldiradiki, bunda ularning diqqat-e’tibori bo‘lajak suhbat mavzusi bo‘ladigan atrof-olamdagi hodisalarga jalb qilinadi, chunki faktlarga oid materiallar bolalarga bungacha tanish bo‘lishi lozim. Suhbatni tashkil qilish, uning tuzilmasi mavzu va mazmunga, bolalarning yoshiga bog‘liq bo‘ladi. Har bir suhbatda quyidagi tarkibiy komponentlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) kirish (boshlash); 2) asosiy qism (suhbat mavzusini rivojlantirish); 3) nihoyasiga yetish. Kirish maqsadi bolalarning diqqat-e’tiborini suhbat mavzusiga jalb qilish, ularda suhbatda ishtirok etish xohishini paydo qilish, bolalar xotirasida ilgari olingan taassurotlarni, imkoni boricha obrazli va emotsional taassurotlarni jonlantirishdan iborat.  
 
Tarbiyachi suhbatlashadigan narsa (hodisa) haqida taklif qilgan topishmoq 
ham kirish bo‘lishi mumkin. Suhbatni tegishli mavzudagi she’rni o‘qish yoki 
suratlarni ko‘rish bilan boshlash mumkin. Suhbat boshlanishida tarbiyachi bo‘lajak 
suhbat mavzusini (maqsadini) shakllantiradi, uning muhimligini asoslaydi, uni 
tanlash sabablarini bolalarga tushuntirib beradi. 
Asosiy qism maqsadi - bolalar ko‘rgan narsalarni esga olish, qo‘shimcha 
bilimlarni taxlil qilish, ularni tushuntirish hisobiga chuqurlashtirish, qo‘shimcha 
bilimlarni ma’lum qilish, ularni bir tizimga keltirish va mustahkamlashdan iborat. 
Suhbatning asosiy qismi mikromavzu yoki bosqichlarga ajratilishi mumkin. 
Har bir bosqich - bir mavzuni bo‘g‘in qismlari bo‘yicha taxlil qilishdan iboratdir. 
Pedagog mashg‘ulotga tayyorlanar ekan, barcha bosqichlarni belgilab olishi lozim. 
Suhbat mavzusini rivojlantirish aniq maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim, 
tarbiyachi imkoni boricha bolalarning mazkur mavzudan chetga chiqishlarining 
oldini olishi zarur (ba’zan ortiqcha faktlarni aniqlash uchun undan chekinish 
mumkin, biroq so‘ngra yana asosiy suhbat mavzusiga qaytish darkor). Tarbiyachi 
suhbat rejasini oldindan belgilab oladi. Tarbiyachining qo‘lida reja bo‘lsa, bolalar 
qanchalik mavzudan chetga chiqmasinlar, u ilgarigi savol o‘z ahamiyatini yo‘qotdi, 
deb hisoblagan paytda o‘z rejasidagi navbatdagi savolni berish orqali ularni yana 
mavzuga qaytarish mumkin. 
Pedagog unutmasligi lozim, bolalarning fikrlash xususiyati shundayki, ular 
suhbat mavzusini oson unutadilar, har bir mayda-chuyda narsaga chalg‘iyveradilar. 
Bola qanchalik kichik bo‘lsa, u shunchalik tezroq chalg‘iydi, xozirgina o‘zi aytgan 
narsalarni tezlik bilan unutadi va boshqa mavzuga o‘tadi. 
Mashg‘ulot - suhbat bolalarda mantiqiy fikrlash, boshlagan mavzuni oxiriga 
yetkazish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan. 
Bolalar biladigan narsalar haqida qo‘shimcha ma’lumotlarni xabar qilish 
suhbat asosiy qismining zarur elementi hisoblanadi. Bu bolalar bilimlarini 
kengaytiradi va chuqurlashtiradi. Tarbiyachining qisqa va aniq axboroti suhbatni 
aniq maqsadni ko‘zlagan holda yo‘lga qo‘yish imkonini beradi. Suhbat topishmoq, 
Tarbiyachi suhbatlashadigan narsa (hodisa) haqida taklif qilgan topishmoq ham kirish bo‘lishi mumkin. Suhbatni tegishli mavzudagi she’rni o‘qish yoki suratlarni ko‘rish bilan boshlash mumkin. Suhbat boshlanishida tarbiyachi bo‘lajak suhbat mavzusini (maqsadini) shakllantiradi, uning muhimligini asoslaydi, uni tanlash sabablarini bolalarga tushuntirib beradi. Asosiy qism maqsadi - bolalar ko‘rgan narsalarni esga olish, qo‘shimcha bilimlarni taxlil qilish, ularni tushuntirish hisobiga chuqurlashtirish, qo‘shimcha bilimlarni ma’lum qilish, ularni bir tizimga keltirish va mustahkamlashdan iborat. Suhbatning asosiy qismi mikromavzu yoki bosqichlarga ajratilishi mumkin. Har bir bosqich - bir mavzuni bo‘g‘in qismlari bo‘yicha taxlil qilishdan iboratdir. Pedagog mashg‘ulotga tayyorlanar ekan, barcha bosqichlarni belgilab olishi lozim. Suhbat mavzusini rivojlantirish aniq maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim, tarbiyachi imkoni boricha bolalarning mazkur mavzudan chetga chiqishlarining oldini olishi zarur (ba’zan ortiqcha faktlarni aniqlash uchun undan chekinish mumkin, biroq so‘ngra yana asosiy suhbat mavzusiga qaytish darkor). Tarbiyachi suhbat rejasini oldindan belgilab oladi. Tarbiyachining qo‘lida reja bo‘lsa, bolalar qanchalik mavzudan chetga chiqmasinlar, u ilgarigi savol o‘z ahamiyatini yo‘qotdi, deb hisoblagan paytda o‘z rejasidagi navbatdagi savolni berish orqali ularni yana mavzuga qaytarish mumkin. Pedagog unutmasligi lozim, bolalarning fikrlash xususiyati shundayki, ular suhbat mavzusini oson unutadilar, har bir mayda-chuyda narsaga chalg‘iyveradilar. Bola qanchalik kichik bo‘lsa, u shunchalik tezroq chalg‘iydi, xozirgina o‘zi aytgan narsalarni tezlik bilan unutadi va boshqa mavzuga o‘tadi. Mashg‘ulot - suhbat bolalarda mantiqiy fikrlash, boshlagan mavzuni oxiriga yetkazish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan. Bolalar biladigan narsalar haqida qo‘shimcha ma’lumotlarni xabar qilish suhbat asosiy qismining zarur elementi hisoblanadi. Bu bolalar bilimlarini kengaytiradi va chuqurlashtiradi. Tarbiyachining qisqa va aniq axboroti suhbatni aniq maqsadni ko‘zlagan holda yo‘lga qo‘yish imkonini beradi. Suhbat topishmoq,  
 
she’rlar va tarbiyachining tegishli suratga oid sharxlari bilan tugallanishi mumkin, 
ammo u ko‘pincha pedagogning ushbu suhbatdan kelib chiqqan holda bolalarning 
axloq borasida o‘rganishi lozim bo‘lgan jihatlar haqidagi mantiqiy xulosasi bilan 
yakunlanadi. Ayni paytda pedogog o‘z xulosasida o‘zi suhbat mobaynida bolalarga 
o‘rgatishi lozim bo‘lgan so‘zlar, so‘z shakllari va sintaktik tuzilmalarni qo‘llashi 
lozim. 
Suhbatni shunday uyushtirish lozimki, toki unda barcha bolalar ishtirok 
etsinlar. Agarda bola faqat tarbiyachining boshqa bolalar bilan suhbatini tinglab 
o‘tirsa va o‘zi ushbu fikr bildirishlarda ishtirok etmasa, bu bola “suhbatlashishni” 
mashq qilmaydi va uning suhbatdagi ishtiroki faqat nomigagina bo‘ladi, xolos. 
Suhbatni cheklangan sondagi bolalar (6-8 nafar bola) bilan o‘tkazish maqsadga 
muvofiqdir. Agarda guruhda 25-30 ta bola bo‘lsa, bu holda mashg‘ulotni bolalarni 
uchta-to‘rtta kichik guruhga bo‘lgan holda o‘tkazish zarur. Belgilangan vaqtdan 
oshib ketmaslik uchun har bir kichik guruh bilan suhbat davomiyligini qisqartirish 
mumkin. Biroq har bir bolaning nafaqat tinglab o‘tirishini, balki so‘zlashishni 
mashq qilishiga ham erishishi lozim. Pedagog yordam uchun ota-onalarni jalb 
qilishi va ularga tayyorgarlik suhbatini qanday olib borish lozimligi haqida batafsil 
ko‘rsatmalar berish zarur. Ota-onalarning barchasi og‘zaki nutqni yaxshi bilishlari 
bois ushbu vazifani bajara oladilar. 
Dialogik ravon nutqni rivojlantirishga doir maxsus mashg‘ulotlar suhbat 
metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o‘tkaziladi. Mazkur metodlar 
ko‘pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi: 
• Tayyorgarlik suhbati (so‘zlashish) usullari; 
• Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish). 
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud: 
• To‘g‘ridan-to‘g‘ri - bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdosh so‘zlarini 
bo‘lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda o‘zini tutib 
turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so‘zlash; 
• Yo‘ldosh - talaffuz va grammatik ko‘nikmalarni mashq qilish, ma’lum 
she’rlar va tarbiyachining tegishli suratga oid sharxlari bilan tugallanishi mumkin, ammo u ko‘pincha pedagogning ushbu suhbatdan kelib chiqqan holda bolalarning axloq borasida o‘rganishi lozim bo‘lgan jihatlar haqidagi mantiqiy xulosasi bilan yakunlanadi. Ayni paytda pedogog o‘z xulosasida o‘zi suhbat mobaynida bolalarga o‘rgatishi lozim bo‘lgan so‘zlar, so‘z shakllari va sintaktik tuzilmalarni qo‘llashi lozim. Suhbatni shunday uyushtirish lozimki, toki unda barcha bolalar ishtirok etsinlar. Agarda bola faqat tarbiyachining boshqa bolalar bilan suhbatini tinglab o‘tirsa va o‘zi ushbu fikr bildirishlarda ishtirok etmasa, bu bola “suhbatlashishni” mashq qilmaydi va uning suhbatdagi ishtiroki faqat nomigagina bo‘ladi, xolos. Suhbatni cheklangan sondagi bolalar (6-8 nafar bola) bilan o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Agarda guruhda 25-30 ta bola bo‘lsa, bu holda mashg‘ulotni bolalarni uchta-to‘rtta kichik guruhga bo‘lgan holda o‘tkazish zarur. Belgilangan vaqtdan oshib ketmaslik uchun har bir kichik guruh bilan suhbat davomiyligini qisqartirish mumkin. Biroq har bir bolaning nafaqat tinglab o‘tirishini, balki so‘zlashishni mashq qilishiga ham erishishi lozim. Pedagog yordam uchun ota-onalarni jalb qilishi va ularga tayyorgarlik suhbatini qanday olib borish lozimligi haqida batafsil ko‘rsatmalar berish zarur. Ota-onalarning barchasi og‘zaki nutqni yaxshi bilishlari bois ushbu vazifani bajara oladilar. Dialogik ravon nutqni rivojlantirishga doir maxsus mashg‘ulotlar suhbat metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o‘tkaziladi. Mazkur metodlar ko‘pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi: • Tayyorgarlik suhbati (so‘zlashish) usullari; • Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish). Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud: • To‘g‘ridan-to‘g‘ri - bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdosh so‘zlarini bo‘lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda o‘zini tutib turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so‘zlash; • Yo‘ldosh - talaffuz va grammatik ko‘nikmalarni mashq qilish, ma’lum  
 
so‘zlar ma’nosini aniqlashtirish. 
Suhbat jarayonida tarbiyachi savollar, topishmoqlar, badiiy so‘z kabi turli 
usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi suhbat paytida bilimlarni 
o‘zlashtirish jarayonini yo‘naltirish, nutqiy muloqotni ta’minlash, bolalar fikrlarini, 
ularning diqqat-e’tiborlarini, xotiralarini, emotsiyalarini faollashtirishga yordam 
beradi. Ammo suhbat olib borishning yetakchi usuli savollar hisoblanadi. Bolalar 
bilan suhbatning muvaffaqiyati va pedagogik samaradorligi ko‘p jihatdan 
savollarning to‘g‘ri qo‘yilishiga bog‘liq bo‘ladi. Savollar berish hamda uning 
javobining murakkabligi va qiyinligini asta-sekin kuchaytirib borishni bilish eng 
asosiy va zarur pedagogik odatlardan biridir. Savol qo‘yish - bolalar oldiga ularning 
kuchi yetadigan darajadagi nutqiy fikrlash vazifasini qo‘yish demakdir. Ayni paytda 
u xaddan tashqari osonlashtirib yuborilmasligi lozim, chunki bunday vazifani 
qo‘yishdan maqsad - bolalarni fikrlashga, eslashga undashdan iborat. Qanday 
fikrlash-nutqiy vazifalarini qo‘yishiga qarab, savollarni reproduktiv, qidiruv va 
muammoli savollarga ajratish mumkin. 
Suhbatda ob’ektlar o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida xulosa bildirishni, to‘plangan 
bilimlardan, taqqoslashlardan foydalanishni hamda Nima uchun? Nega? Nima 
tufayli? Ular nimasi bilan o‘xshash? Nima uchun? Qanday qilib? kabi savollarga 
javob berishni talab qiluvchi qidiruv va muammo tusidagi savollar yetakchi 
ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Suhbatning har bir bosqichida savollarni taxminan quyidagi ketma-ketlikda 
joylashtirish zarur: dastlab bolalar tajribasini jonlantirish uchun reproduktiv, keyin 
yangi materialni hazm qilish uchun oz sonli, biroq murakkab bo‘lgan qidiruv 
savollari va oxirida 1-2 umumlashtiruvchi savollar. Savollar aniq va maqsadli 
bo‘lishi lozim. Noaniq bo‘lgan savollar bolalarga javob berishni qiyinlashtiradi - 
ular javob bera olmaydilar yoki noto‘g‘ri javob beradilar. Savol aniq, shoshmasdan, 
mantiqiy urg‘ular, mazmuniy pauzalarga rioya qilgan holda berilishi zarur. Bolaga 
javob qaytarishga vaqt berish uchun tarbiyachi pauza saqlab turadi. Agarda savol 
tez berilsa, bola uning mazmunini tushunishga ulgurmaydi va tarbiyachi savolini bir 
so‘zlar ma’nosini aniqlashtirish. Suhbat jarayonida tarbiyachi savollar, topishmoqlar, badiiy so‘z kabi turli usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi suhbat paytida bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini yo‘naltirish, nutqiy muloqotni ta’minlash, bolalar fikrlarini, ularning diqqat-e’tiborlarini, xotiralarini, emotsiyalarini faollashtirishga yordam beradi. Ammo suhbat olib borishning yetakchi usuli savollar hisoblanadi. Bolalar bilan suhbatning muvaffaqiyati va pedagogik samaradorligi ko‘p jihatdan savollarning to‘g‘ri qo‘yilishiga bog‘liq bo‘ladi. Savollar berish hamda uning javobining murakkabligi va qiyinligini asta-sekin kuchaytirib borishni bilish eng asosiy va zarur pedagogik odatlardan biridir. Savol qo‘yish - bolalar oldiga ularning kuchi yetadigan darajadagi nutqiy fikrlash vazifasini qo‘yish demakdir. Ayni paytda u xaddan tashqari osonlashtirib yuborilmasligi lozim, chunki bunday vazifani qo‘yishdan maqsad - bolalarni fikrlashga, eslashga undashdan iborat. Qanday fikrlash-nutqiy vazifalarini qo‘yishiga qarab, savollarni reproduktiv, qidiruv va muammoli savollarga ajratish mumkin. Suhbatda ob’ektlar o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida xulosa bildirishni, to‘plangan bilimlardan, taqqoslashlardan foydalanishni hamda Nima uchun? Nega? Nima tufayli? Ular nimasi bilan o‘xshash? Nima uchun? Qanday qilib? kabi savollarga javob berishni talab qiluvchi qidiruv va muammo tusidagi savollar yetakchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Suhbatning har bir bosqichida savollarni taxminan quyidagi ketma-ketlikda joylashtirish zarur: dastlab bolalar tajribasini jonlantirish uchun reproduktiv, keyin yangi materialni hazm qilish uchun oz sonli, biroq murakkab bo‘lgan qidiruv savollari va oxirida 1-2 umumlashtiruvchi savollar. Savollar aniq va maqsadli bo‘lishi lozim. Noaniq bo‘lgan savollar bolalarga javob berishni qiyinlashtiradi - ular javob bera olmaydilar yoki noto‘g‘ri javob beradilar. Savol aniq, shoshmasdan, mantiqiy urg‘ular, mazmuniy pauzalarga rioya qilgan holda berilishi zarur. Bolaga javob qaytarishga vaqt berish uchun tarbiyachi pauza saqlab turadi. Agarda savol tez berilsa, bola uning mazmunini tushunishga ulgurmaydi va tarbiyachi savolini bir  
 
necha marta takrorlashiga to‘g‘ri keladi, bu esa bolaga javobni o‘ylashda xalaqit 
beradi, uni tarbiyachiga quloq tutmaslikka o‘rgatib qo‘yadi. Bolaga savolni birinchi 
martada qabul qilishni o‘rgatish zarur. 
Tarbiyachi suhbat jarayonida quyidagilarni amalga oshirish mumkin: 
• Bolalar tomonidan o‘zlashtirilmagan, qo‘shma gaplar yoki bir turdagi 
a’zolardan iborat bo‘lgan gaplarning ayrim sintaktik tuzilmalarini aytib turish; 
• Gapning bolalar o‘zlashtirmagan mazmunli bo‘laklarining intonatsiyasini 
aytib berish (masalan, ogoxlantirish, xayratlanish, tashvishga tushish, xursand 
bo‘lish intonatsiyasi va x.k); 
• Bir o‘zakli so‘zlarni hosil qilishni aytib turish: suyuq-suyuqlik, sabzavot-
sabzavotli va boshq. 
• Turlanmagan fe’l shakllarini hosil qilishda yordam berish: sepish-sepilgan, 
qo‘yish- qo‘yilgan. 
Suhbat jarayonida bolalarni savol berishga undash, ularning qiziquvchanligini 
rivojlantirish zarur. Bolaning savol bera olishga qodirligi uning fikrlash faoliyatidan 
dalolat beradi. 
Badiiy asarlar - ertaklar, hikoyalar, she’rlarni teatrlashtirish usuli - bu 
bolalarning ularga tarbiyachi o‘qib bergan asarlarni o‘sha shaxslar nomidan qayta 
aytib berish usullaridir. 
Boshqa shaxslar nomidan qayta hikoya qilib berish uchun dialogik nutqni o‘z 
ichiga olgan asarlardan foydalangan ma’qul. Ularni qayta hikoya qilib berish 
bolalarning og‘zaki nutqini, xususan, murojaat, sanash, xayratlanish, xayron bo‘lish 
intonatsiyalarini takomil- lashtirish imkonini beradi; nutq emotsional jihatdan 
yanada boyiydi - u personajlarning axvolidan kelib chiqqan holda gox xursand, gox 
qayg‘uli va gox iltijonamo jaranglaydi. 
Bolalarga og‘zaki dialogik nutqni o‘rgatish jarayonida teatrlashtirilgan 
tomosha, qo‘g‘irchoq teatri kabi usullardan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda 
bolalar ham ijrochi, ham tomoshabin sifatida ishtirok etishlari mumkin. 
necha marta takrorlashiga to‘g‘ri keladi, bu esa bolaga javobni o‘ylashda xalaqit beradi, uni tarbiyachiga quloq tutmaslikka o‘rgatib qo‘yadi. Bolaga savolni birinchi martada qabul qilishni o‘rgatish zarur. Tarbiyachi suhbat jarayonida quyidagilarni amalga oshirish mumkin: • Bolalar tomonidan o‘zlashtirilmagan, qo‘shma gaplar yoki bir turdagi a’zolardan iborat bo‘lgan gaplarning ayrim sintaktik tuzilmalarini aytib turish; • Gapning bolalar o‘zlashtirmagan mazmunli bo‘laklarining intonatsiyasini aytib berish (masalan, ogoxlantirish, xayratlanish, tashvishga tushish, xursand bo‘lish intonatsiyasi va x.k); • Bir o‘zakli so‘zlarni hosil qilishni aytib turish: suyuq-suyuqlik, sabzavot- sabzavotli va boshq. • Turlanmagan fe’l shakllarini hosil qilishda yordam berish: sepish-sepilgan, qo‘yish- qo‘yilgan. Suhbat jarayonida bolalarni savol berishga undash, ularning qiziquvchanligini rivojlantirish zarur. Bolaning savol bera olishga qodirligi uning fikrlash faoliyatidan dalolat beradi. Badiiy asarlar - ertaklar, hikoyalar, she’rlarni teatrlashtirish usuli - bu bolalarning ularga tarbiyachi o‘qib bergan asarlarni o‘sha shaxslar nomidan qayta aytib berish usullaridir. Boshqa shaxslar nomidan qayta hikoya qilib berish uchun dialogik nutqni o‘z ichiga olgan asarlardan foydalangan ma’qul. Ularni qayta hikoya qilib berish bolalarning og‘zaki nutqini, xususan, murojaat, sanash, xayratlanish, xayron bo‘lish intonatsiyalarini takomil- lashtirish imkonini beradi; nutq emotsional jihatdan yanada boyiydi - u personajlarning axvolidan kelib chiqqan holda gox xursand, gox qayg‘uli va gox iltijonamo jaranglaydi. Bolalarga og‘zaki dialogik nutqni o‘rgatish jarayonida teatrlashtirilgan tomosha, qo‘g‘irchoq teatri kabi usullardan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda bolalar ham ijrochi, ham tomoshabin sifatida ishtirok etishlari mumkin.  
 
Sahnalashtirish o‘yini - bu bolalarning badiiy asarni uning qahramonlari 
obrazlarida qayta hikoya qilib berishlari; bolalarning matnni erkin qayta aytib 
berishlari va bolalarning syujetli-rolli o‘yinlaridir. 
Syujetli-rolli o‘yinlarda bolalarga birinchi navbatda, o‘z nutqida ertak 
matnidan chetga chiqishga ruxsat beriladi. Tarbiyachi ularni faqat grammatika yoki 
leksikada adabiy so‘zlashuv nutqi me’yorlaridan chekingan xollardagina 
to‘g‘rilaydi; o‘yin chog‘ida fonetik xatoliklarga yo‘l qo‘yilganida uni to‘g‘rilash 
shart emas. 
Teatrlashtirilgan tomoshalar sahnalashtirish o‘yinlaridan shunisi bilan 
farqlanadiki, unda badiiy asar matnini yoddan biladigan bolalar ishtirok etadilar, 
ularning bu chiqishdan ko‘zlagan maqsadi - o‘z tinglovchi do‘stlarining ko‘nglini 
olishdir; bu tomoshada bolalar teatr kostyumlarida (maska qalpoqchalar va boshqa 
kiyimlar) chiqadilar. 
Qo‘g‘irchoq teatri - bu syujetli «rejissyorlik» o‘yinning har xil turlaridir: 
bolalar bir vaqtning o‘zida oddiy o‘yinchoqlar (o‘yinchoqlar teatri), petrushkalar 
(qo‘l barmoqlariga kiyiladigan qo‘g‘irchoqlar, suratlar qirqimlari va x.k.)ni asar 
qahramonlari rolini o‘ynashga majbur qilganliklari holda badiiy asar matnini rollar 
bo‘yicha so‘zlaydilar. 
Qo‘g‘irchoq tearti shakli quyidagilardir: o‘yinchoqlar teatri, petrushkalar 
teatri, «barmoqlar» teatri, soya teatri, stol teatri, flanelegraf. 
Bolalar nashriyotlari badiiy asarlarni sahnalashtirish uchun xalq ertaklariga 
siluetlar; teatr-kitoblar; panorama-kitoblar kabi turli ko‘rinishdagi ko‘rgazmali 
qo‘llanmalarni chop etmoqdalar. 
YUqorida sanab o‘tilgan qo‘g‘irchoq teatri turlari maktabgacha ta’lim 
muassasasida bolalar nutqini faollashtiruvchi metodik vositalar sifatida 
foydalaniladi: bolalar pedagog yordamida, katta guruhlarda esa o‘zlari mustaqil 
ravishda qo‘g‘irchoqlarga, qirqilgan rasmlarga rejissyorlik qiladilar, ular nomidan 
ishtiyoq bilan so‘zlaydilar va shu tariqa o‘zlarining nutqiy ko‘nikmalarini 
rivojlantiradilar. 
Sahnalashtirish o‘yini - bu bolalarning badiiy asarni uning qahramonlari obrazlarida qayta hikoya qilib berishlari; bolalarning matnni erkin qayta aytib berishlari va bolalarning syujetli-rolli o‘yinlaridir. Syujetli-rolli o‘yinlarda bolalarga birinchi navbatda, o‘z nutqida ertak matnidan chetga chiqishga ruxsat beriladi. Tarbiyachi ularni faqat grammatika yoki leksikada adabiy so‘zlashuv nutqi me’yorlaridan chekingan xollardagina to‘g‘rilaydi; o‘yin chog‘ida fonetik xatoliklarga yo‘l qo‘yilganida uni to‘g‘rilash shart emas. Teatrlashtirilgan tomoshalar sahnalashtirish o‘yinlaridan shunisi bilan farqlanadiki, unda badiiy asar matnini yoddan biladigan bolalar ishtirok etadilar, ularning bu chiqishdan ko‘zlagan maqsadi - o‘z tinglovchi do‘stlarining ko‘nglini olishdir; bu tomoshada bolalar teatr kostyumlarida (maska qalpoqchalar va boshqa kiyimlar) chiqadilar. Qo‘g‘irchoq teatri - bu syujetli «rejissyorlik» o‘yinning har xil turlaridir: bolalar bir vaqtning o‘zida oddiy o‘yinchoqlar (o‘yinchoqlar teatri), petrushkalar (qo‘l barmoqlariga kiyiladigan qo‘g‘irchoqlar, suratlar qirqimlari va x.k.)ni asar qahramonlari rolini o‘ynashga majbur qilganliklari holda badiiy asar matnini rollar bo‘yicha so‘zlaydilar. Qo‘g‘irchoq tearti shakli quyidagilardir: o‘yinchoqlar teatri, petrushkalar teatri, «barmoqlar» teatri, soya teatri, stol teatri, flanelegraf. Bolalar nashriyotlari badiiy asarlarni sahnalashtirish uchun xalq ertaklariga siluetlar; teatr-kitoblar; panorama-kitoblar kabi turli ko‘rinishdagi ko‘rgazmali qo‘llanmalarni chop etmoqdalar. YUqorida sanab o‘tilgan qo‘g‘irchoq teatri turlari maktabgacha ta’lim muassasasida bolalar nutqini faollashtiruvchi metodik vositalar sifatida foydalaniladi: bolalar pedagog yordamida, katta guruhlarda esa o‘zlari mustaqil ravishda qo‘g‘irchoqlarga, qirqilgan rasmlarga rejissyorlik qiladilar, ular nomidan ishtiyoq bilan so‘zlaydilar va shu tariqa o‘zlarining nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.  
 
Sahnalashtirish o‘yini - maktabgacha yoshdagi har qanday bolaning 
teatrlashtirilgan chiqishidir. 
Bolalarniing og‘zaki nutq ko‘nikmalarini o‘zlashtirishining borishiga qarab, 
ularning savollarga javoblari yanada aniq, mulohazali va mazmunli bo‘ldib borishi 
lozim. 
Suhbat jarayonida bolalar bilan so‘zlashuvning jonliligi ko‘p jihatdan og‘zaki 
nutqqa va nutqiy muloqotning savol-javob shakliga xos bo‘lgan grammatik 
tuzilmalarining turlichaligi bilan bog‘liqdir. 
Suhbatlarda bolalar keng qamrovli fikr bildirishlari va bir-ikkita so‘zdan iborat 
bo‘lgan javob berishlari mumkin (Sizga ertak yoqdimi - Xa.). Bolalarni keng 
qamrovli javoblarga savollarni to‘g‘ri qo‘yish orqali yo‘naltirish zarur: «Baxorda 
ob-havo ko‘proq qanday bo‘ladi? Bu xaqda aytib bering». 
Bolaga mana bunday ko‘rsatma berish mumkin: «Qisqa javob ber. Batafsil 
javob ber (ammo to‘liq javob bilan emas)», ulardan so‘rash mumkin: «Kim qisqa 
javob bera oladi (yoki o‘rtog‘ingizdan chiroyliroq javob bera oladi»). Zarur 
holatlarda pedagog qo‘yilgan savolga keng qamrovli javob namunasini namoyish 
qilishi mumkin. 
Suhbat jarayonida bolalarda nutqiy muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish 
zarur. 
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 
1. Muloqot ko‘nikmalari qachon shakllanadi? 
2. Sharqona tarbiyada nutqning o‘rni? 
3. Tayyorgarlik suhbati (so‘zlashish) usullari? 
4. Teatrlashtirish usullari ? 
5. Tayyorlangan suhbatning qanday vazifalari mavjud? 
6. To‘g‘ridan-to‘g‘ri 
- 
bolalarni 
suhbatlashish 
nima?BUnday 
ko‘nikmani shakllantirish uchun qanday ishlar olib borilishi kerak? 
7. Yo‘ldosh usuli nima? 
Sahnalashtirish o‘yini - maktabgacha yoshdagi har qanday bolaning teatrlashtirilgan chiqishidir. Bolalarniing og‘zaki nutq ko‘nikmalarini o‘zlashtirishining borishiga qarab, ularning savollarga javoblari yanada aniq, mulohazali va mazmunli bo‘ldib borishi lozim. Suhbat jarayonida bolalar bilan so‘zlashuvning jonliligi ko‘p jihatdan og‘zaki nutqqa va nutqiy muloqotning savol-javob shakliga xos bo‘lgan grammatik tuzilmalarining turlichaligi bilan bog‘liqdir. Suhbatlarda bolalar keng qamrovli fikr bildirishlari va bir-ikkita so‘zdan iborat bo‘lgan javob berishlari mumkin (Sizga ertak yoqdimi - Xa.). Bolalarni keng qamrovli javoblarga savollarni to‘g‘ri qo‘yish orqali yo‘naltirish zarur: «Baxorda ob-havo ko‘proq qanday bo‘ladi? Bu xaqda aytib bering». Bolaga mana bunday ko‘rsatma berish mumkin: «Qisqa javob ber. Batafsil javob ber (ammo to‘liq javob bilan emas)», ulardan so‘rash mumkin: «Kim qisqa javob bera oladi (yoki o‘rtog‘ingizdan chiroyliroq javob bera oladi»). Zarur holatlarda pedagog qo‘yilgan savolga keng qamrovli javob namunasini namoyish qilishi mumkin. Suhbat jarayonida bolalarda nutqiy muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish zarur. Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. Muloqot ko‘nikmalari qachon shakllanadi? 2. Sharqona tarbiyada nutqning o‘rni? 3. Tayyorgarlik suhbati (so‘zlashish) usullari? 4. Teatrlashtirish usullari ? 5. Tayyorlangan suhbatning qanday vazifalari mavjud? 6. To‘g‘ridan-to‘g‘ri - bolalarni suhbatlashish nima?BUnday ko‘nikmani shakllantirish uchun qanday ishlar olib borilishi kerak? 7. Yo‘ldosh usuli nima?  
 
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 
1. Edited by N.F. McGinn and E.H.Epstein Comparative Perspectives on the 
Role of Education in Democratization Frankfurt am Main; Berlin; Nev York; 
Lang, 1999 
2. 
R.M.Qodirova. O‘zbekiston bolalar bog'chalari va maktablarida bolalarga 5-
6 yoshdan boshlab rus tilida dialogik nutqni o‘rgatish. T., “O‘qituvchi”1993. 
3. F.R.Qodirova. 
Maktabgacha 
yoshdagi 
rusiyzabon 
bolalarni 
o'zbekcha 
so'zlashishga o'rgatish. T., “O'qituvchi” 1993 
4. 
R.M.Qodirova. 
Maktabgacha 
yoshdagi 
bolalarda 
dialogik 
nutqni 
rivojlantirishning ruhiy omillari. Qoz.,Sariog‘och, 1998. 
5. 
F.R.Qodirova. R.M Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ikkinchi tilni 
o'rgatish metodikasi. T., “Sano-standart”, 2004. 
6. 
F.R.Qodirova. R.M Qodirova. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va 
metodikasi”. T., “Istiqlol”, 2006. 
7. Babayeva D.R. “Nutq o'stirish metodikasi” T.: TDPU 2016-yil. O'quv qo'llanma
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 1. Edited by N.F. McGinn and E.H.Epstein Comparative Perspectives on the Role of Education in Democratization Frankfurt am Main; Berlin; Nev York; Lang, 1999 2. R.M.Qodirova. O‘zbekiston bolalar bog'chalari va maktablarida bolalarga 5- 6 yoshdan boshlab rus tilida dialogik nutqni o‘rgatish. T., “O‘qituvchi”1993. 3. F.R.Qodirova. Maktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalarni o'zbekcha so'zlashishga o'rgatish. T., “O'qituvchi” 1993 4. R.M.Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarda dialogik nutqni rivojlantirishning ruhiy omillari. Qoz.,Sariog‘och, 1998. 5. F.R.Qodirova. R.M Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ikkinchi tilni o'rgatish metodikasi. T., “Sano-standart”, 2004. 6. F.R.Qodirova. R.M Qodirova. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi”. T., “Istiqlol”, 2006. 7. Babayeva D.R. “Nutq o'stirish metodikasi” T.: TDPU 2016-yil. O'quv qo'llanma