Bolalarda ruxiy rivojlanish susayish muammosini yuzaga kelishi

Yuklangan vaqt

2024-12-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

9

Faytl hajmi

28,6 KB


1 Bolalarda ruxiy rivojlanish susayish muammosini yuzaga kelishi Ruhiy rivojlanishning susayishi muammosi bizda dastlab 1960 yillar oxiri va 1970 yil boshlarida o‘rganila boshlandi. 1979 yillargacha bunday bolalar ruhiy rivojlanishining susayishi vaqtinchalik, o‘tib ketadigan holat deb hisoblangan. Bir qator tekshirishlar (M.S.Pevzner, K.S.Lebedinskaya, V.I.Lubovskiy) ruhiy rivojlanishining susayishi nisbatan turg‘un xarakter kasb etishni ko‘rsatadi. K.S.Lebedinskayaning 1980 yildagi ma’lumotlariga ko‘ra, ommaviy maktab boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining 5,8 % ni ruhiy rivojlanishi susaygan (RRS) bolalar tashkil etgan. Bizga ma’lumki, maktab yoshidagi o‘quvchilar uchun asosiy faoliyat o‘qish va o‘yindir. O‘qish faoliyatida muvaffaqiyatsizlikka uchrashi, doimo o‘zining yomon o‘zlashtirishini anglashi natijasida, RRS o‘quvchilarning shaxsi va xulq-atvorida salbiy hislatlar shakllana boshlaydi, bu esa ta’lim-tarbiya jarayonlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday o‘quvchilar o‘zlarining ruhiy, jismoniy xususiyatlariga ko‘ra, ommaviy maktab barnomasini, ommaviy maktab sharoitida yetarlicha o‘zlashtira olmaydilar. Barnoma materiallarini to‘liq egallamasdan, ko‘r-ko‘rona ravishda sinfdan- sinfga ko‘sirish natijasida, ularning aqliy darajasi o‘rtasidagi tafovut ortib boradi. Shu sababli bunday bolalarni mumkin qadar erta yoshligidayoq aniqlab, maxsus maktablarga o‘tkazish lozim. Bu toifadagi bolalarga nisbatan e’tiborning kuchayishi maktablardagi o‘zlashtirmaslik masalasi bilan chambarchas bog‘liqdir. 1 Bolalarda ruxiy rivojlanish susayish muammosini yuzaga kelishi Ruhiy rivojlanishning susayishi muammosi bizda dastlab 1960 yillar oxiri va 1970 yil boshlarida o‘rganila boshlandi. 1979 yillargacha bunday bolalar ruhiy rivojlanishining susayishi vaqtinchalik, o‘tib ketadigan holat deb hisoblangan. Bir qator tekshirishlar (M.S.Pevzner, K.S.Lebedinskaya, V.I.Lubovskiy) ruhiy rivojlanishining susayishi nisbatan turg‘un xarakter kasb etishni ko‘rsatadi. K.S.Lebedinskayaning 1980 yildagi ma’lumotlariga ko‘ra, ommaviy maktab boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining 5,8 % ni ruhiy rivojlanishi susaygan (RRS) bolalar tashkil etgan. Bizga ma’lumki, maktab yoshidagi o‘quvchilar uchun asosiy faoliyat o‘qish va o‘yindir. O‘qish faoliyatida muvaffaqiyatsizlikka uchrashi, doimo o‘zining yomon o‘zlashtirishini anglashi natijasida, RRS o‘quvchilarning shaxsi va xulq-atvorida salbiy hislatlar shakllana boshlaydi, bu esa ta’lim-tarbiya jarayonlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday o‘quvchilar o‘zlarining ruhiy, jismoniy xususiyatlariga ko‘ra, ommaviy maktab barnomasini, ommaviy maktab sharoitida yetarlicha o‘zlashtira olmaydilar. Barnoma materiallarini to‘liq egallamasdan, ko‘r-ko‘rona ravishda sinfdan- sinfga ko‘sirish natijasida, ularning aqliy darajasi o‘rtasidagi tafovut ortib boradi. Shu sababli bunday bolalarni mumkin qadar erta yoshligidayoq aniqlab, maxsus maktablarga o‘tkazish lozim. Bu toifadagi bolalarga nisbatan e’tiborning kuchayishi maktablardagi o‘zlashtirmaslik masalasi bilan chambarchas bog‘liqdir. 2 O‘quvchilarga qalbaki tarzda qoniqarsiz baho o‘rniga, qoniqarli baho qo‘yib kelingan. Bunday hol maktab rahbarlari yuqori tashkilotlar oldida yomon ko‘rinmaslik uchun hamda ularning o‘rta majburiy ta’limni barcha yoshlaga berish kerak, degan noto‘g‘ri tasavvurlari asosida yuzaga kelgan edi. Shu bilan bir vaqtda, ular bolalarning ayrimlari o‘qishna xohlamasliklarini, ayrimlari xohish bo‘lsada, turli nuqsonlari borligi oqibatida barnoma materiallarini yetarli egallay olmasliklarini hisobga ham olishmagan. Bizningcha, majburiy o‘rta ta’limni ommaviy tarzda barchaga yoyish shart emas. Buning uchun jamiyat hamma sharoitlarni yaratgan bo‘lsa-da, barcha bolalarni majburan sudrab, unga erishmaslik kerak. Ommaviy maktablardagi o‘zlashtrimaslik sababalarining doirasi juda kengdir. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin: - ijtimoiy yoki pedagogik qarovsizlik, nazoratsizlik asosida yuzaga keladigan maktab ta’limiga umuman tayyor emaslik; - maktabgacha yoshdagi turli xil surunkali davom etadigan kasalliklar natijasida bolaning jismonan zaifligi; - makabgacha yoshdagi to‘g‘irlanmagan turli nutq kamchiliklari; - ko‘rish va eshitish a’zolaridagi turli xil kamchiliklar; - aqli zaiflik (aqli zaif bolalarning bir qismi ommaviy maktab I-sinfiga kelib, bir yil davomida muvaffaqiyatsiz o‘qigach tibbiy-pedagogik komissiya orqali yordamchi maktabga yuboriladi); - o‘quvchilar hamda sinfdoshlar orasidagi ko‘ngilsiz holatlar. Ammo, yuqorida qayd qilib o‘tilgan qiyinchilik, sabablar bilan o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning bir qismini belgilash mumkin. Qolgan qismini esa RRS bolalar tashkil etadi. Ruhshunoslar, tarbiyashunoslar tomonidan RRS bolarni izchil ravishda o‘rganish mamlakatimizda 60-yillardan keyin boshlandi. Dastlab bu bolalar fanda boshqa yo‘nalishlarda o‘rganilar edi. 70- yillargacha bo‘lgan ruhshunoslik, tarbishunoslik ishlari umumiy yo‘nalish asosida amalga 2 O‘quvchilarga qalbaki tarzda qoniqarsiz baho o‘rniga, qoniqarli baho qo‘yib kelingan. Bunday hol maktab rahbarlari yuqori tashkilotlar oldida yomon ko‘rinmaslik uchun hamda ularning o‘rta majburiy ta’limni barcha yoshlaga berish kerak, degan noto‘g‘ri tasavvurlari asosida yuzaga kelgan edi. Shu bilan bir vaqtda, ular bolalarning ayrimlari o‘qishna xohlamasliklarini, ayrimlari xohish bo‘lsada, turli nuqsonlari borligi oqibatida barnoma materiallarini yetarli egallay olmasliklarini hisobga ham olishmagan. Bizningcha, majburiy o‘rta ta’limni ommaviy tarzda barchaga yoyish shart emas. Buning uchun jamiyat hamma sharoitlarni yaratgan bo‘lsa-da, barcha bolalarni majburan sudrab, unga erishmaslik kerak. Ommaviy maktablardagi o‘zlashtrimaslik sababalarining doirasi juda kengdir. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin: - ijtimoiy yoki pedagogik qarovsizlik, nazoratsizlik asosida yuzaga keladigan maktab ta’limiga umuman tayyor emaslik; - maktabgacha yoshdagi turli xil surunkali davom etadigan kasalliklar natijasida bolaning jismonan zaifligi; - makabgacha yoshdagi to‘g‘irlanmagan turli nutq kamchiliklari; - ko‘rish va eshitish a’zolaridagi turli xil kamchiliklar; - aqli zaiflik (aqli zaif bolalarning bir qismi ommaviy maktab I-sinfiga kelib, bir yil davomida muvaffaqiyatsiz o‘qigach tibbiy-pedagogik komissiya orqali yordamchi maktabga yuboriladi); - o‘quvchilar hamda sinfdoshlar orasidagi ko‘ngilsiz holatlar. Ammo, yuqorida qayd qilib o‘tilgan qiyinchilik, sabablar bilan o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning bir qismini belgilash mumkin. Qolgan qismini esa RRS bolalar tashkil etadi. Ruhshunoslar, tarbiyashunoslar tomonidan RRS bolarni izchil ravishda o‘rganish mamlakatimizda 60-yillardan keyin boshlandi. Dastlab bu bolalar fanda boshqa yo‘nalishlarda o‘rganilar edi. 70- yillargacha bo‘lgan ruhshunoslik, tarbishunoslik ishlari umumiy yo‘nalish asosida amalga 3 oshirlgan. Bular ichiga asosan o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning keng guruhi kiritilib, RRS bolalar esa kichik bir guruh sifatida o‘rganilgan. Mavjud chet el adabiyotlarini tahlil qilganda, bizni qiziqtirayotgan bolalar ta’lim-tarbiyasi muammosida 4 ta turli xil yondoshish borligini ko‘ramiz. Ayrim hollarda bu yondoshish bir-birlariga yaqinlashib ketadi. Birnchi yo‘nalish-g‘arb mamlakatlarida keng yoyilgan bo‘lib, ular asosan muammoni sof pedagogik jihatdan o‘rganadilar. Bu yo‘nalish tarafdorlari izlanishlarida bunday bolalar ta’limga yetarli, tayyorlanmagan qobiliyatsiz yoki ta’limda qiynaladigan bolalar deb yuritiladi. Ular ta’limda turli sabablar asosida qiynaladigan bolalarning barchasini bir guruhga kiritadilar. Markaziy nerv sistemasining zararlanishidan tortib, ayrim analizatorlar nuqsonlarini, hatto pedagogik qarovsizlarni ham shu guruhga kiritadilar. Ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari ta’limdagi qiyinchiliklarni oiladagi nohush tarbiya sharoitlari bilan bog‘laydilar. Bunday sharoit bolada sensor tajribalarning chegaralanib qolishga olib keladi, shuning oqibatida bolaning aqliy taraqqiyotida orqada qolish yuzaga keldi, shaxsning shakllanishiga to‘sqinlik qiladi. Noxush oila sharoitlarini yaxshilashni talab qiladigan bolalarni “moslashmaganlar”, pedagogik qarovsizlar deb nomlaydilar. Rivojlanishda orqada qolayotgan bolalar ta’limi AQSh va Angliyada shunday nuqtai-nazardan qaraladi. Uchinchi yo‘nalish tarafdorlarini asosan Germaniya defektologlari tashkil etib, ular rivojlanishda orqada qolib, maxsus ta’lim-tarbiyaga muhtoj bolalarni ahloqi buzilgan bolalar deb qaraydilar. Ma’lum yoshdagi ta’lim-tarbiya bevosita ahloqni shakllantirish shaklida amalga oshiriladi. To‘rtinchi yo‘nalish tarafdorlari A.Shtraus va L.Letinen tomonidan taklif etilgan oqimlarni rivojlantirayotgan ruhiyat doktorlari, ruhiyat-asab doktorlari va ruhshunoslarini o‘z ichiga oladi. Bu oqimga asosan ta’limdagi barcha qiyinchiliklar ma’lum darajadagi markaziy nerv sistemasida bo‘lgan rezidual qoldiq holatlar asosida yuzaga kelib, bu holatlar bolaning ilk rivojlanish davrlaridagi qo‘pol 3 oshirlgan. Bular ichiga asosan o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning keng guruhi kiritilib, RRS bolalar esa kichik bir guruh sifatida o‘rganilgan. Mavjud chet el adabiyotlarini tahlil qilganda, bizni qiziqtirayotgan bolalar ta’lim-tarbiyasi muammosida 4 ta turli xil yondoshish borligini ko‘ramiz. Ayrim hollarda bu yondoshish bir-birlariga yaqinlashib ketadi. Birnchi yo‘nalish-g‘arb mamlakatlarida keng yoyilgan bo‘lib, ular asosan muammoni sof pedagogik jihatdan o‘rganadilar. Bu yo‘nalish tarafdorlari izlanishlarida bunday bolalar ta’limga yetarli, tayyorlanmagan qobiliyatsiz yoki ta’limda qiynaladigan bolalar deb yuritiladi. Ular ta’limda turli sabablar asosida qiynaladigan bolalarning barchasini bir guruhga kiritadilar. Markaziy nerv sistemasining zararlanishidan tortib, ayrim analizatorlar nuqsonlarini, hatto pedagogik qarovsizlarni ham shu guruhga kiritadilar. Ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari ta’limdagi qiyinchiliklarni oiladagi nohush tarbiya sharoitlari bilan bog‘laydilar. Bunday sharoit bolada sensor tajribalarning chegaralanib qolishga olib keladi, shuning oqibatida bolaning aqliy taraqqiyotida orqada qolish yuzaga keldi, shaxsning shakllanishiga to‘sqinlik qiladi. Noxush oila sharoitlarini yaxshilashni talab qiladigan bolalarni “moslashmaganlar”, pedagogik qarovsizlar deb nomlaydilar. Rivojlanishda orqada qolayotgan bolalar ta’limi AQSh va Angliyada shunday nuqtai-nazardan qaraladi. Uchinchi yo‘nalish tarafdorlarini asosan Germaniya defektologlari tashkil etib, ular rivojlanishda orqada qolib, maxsus ta’lim-tarbiyaga muhtoj bolalarni ahloqi buzilgan bolalar deb qaraydilar. Ma’lum yoshdagi ta’lim-tarbiya bevosita ahloqni shakllantirish shaklida amalga oshiriladi. To‘rtinchi yo‘nalish tarafdorlari A.Shtraus va L.Letinen tomonidan taklif etilgan oqimlarni rivojlantirayotgan ruhiyat doktorlari, ruhiyat-asab doktorlari va ruhshunoslarini o‘z ichiga oladi. Bu oqimga asosan ta’limdagi barcha qiyinchiliklar ma’lum darajadagi markaziy nerv sistemasida bo‘lgan rezidual qoldiq holatlar asosida yuzaga kelib, bu holatlar bolaning ilk rivojlanish davrlaridagi qo‘pol 4 bo‘lmagan buzilishlar asosida kelib chiqadi deb ko‘rsatadilar. Bunday bolalar guruhini miyasi minimal buzilgan bolalar deb nomlaydilar. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar haqida mamlakatimiz defektologlari ishlarida ham bu masalaning turli tomonlari e’tiborga olinadi. RRS tushunchasi aqli zaiflik singari ruhiy – pedagogik tushuncha bo‘lib, bolaning ruhiy rivojlanishining orqada qolishini ifodalaydi. Bunday orqada qolishning asosiy sabablariga bosh miyaning minimal, yuzaki, yengil zararlanishi, tug‘ilish vaqtidagi, homila davrida yoki go‘dakning ilk yoshidagi zararlanishlari kiradi. Rivojlanishning orqada qolishi, susayishi deganda, ruhiy rivojlanishning bola yoshiga to‘g‘ri kelmasligi tushuniladi. Bunday nomutanosiblik o‘z vaqtida tashkil etilgan, mos keluvchi adekvat yordam natijasida bartaraf etilishi mumkin. Bunday hol bolaarda maktab ta’limiga tayyorlik darajasining shakllanmaganligida ko‘riladi. Ta’limga tayyorgarlik o‘z ichiga jismoniy, fiziologik, ruhiy va pedagogik shakllanishlarni oladi. Ruhiy tayyorgarlik boshqa turlardan ajralib turadi va u quyidagi ko‘rsatkichlarni oladi: 1. Tashqi dunyo haqida bolalardagi bilim va tasavvurlar darajasi; 2. Aqliy harakatlar, jarayonlar, malakalar; 3. Nutq taraqqiyoti, yetarli lug‘at boyligiga ega bo‘lishi, bog‘liqli, ma’noli, monologik nutq elementlari; 4. Ma’lum qiziqish va intilishlarda namoyon bo‘ladigan bilish aktivligi; 5. O‘z xulqini boshqara bilish, o‘z irodasiga bo‘ysindira olish. Ruhiy rivojlanishi susaygan bolalar maktab ta’limiga tayyorgarligida, yuqoridagi barcha me’zonlar bo‘yicha tayyor bo‘lmaydilar. Ommaviy maktab o‘qituvchilari bunday bolalarning xususiyatlarini yaxshi bilmasliklari natijasida ular orasida noto‘g‘ri munosabatlar yuzaga keladi. Sinfdoshlari orasida ular haqida “tentak”, “ahmoq” kabi haqoratli so‘zlar paydo bo‘ladi. Bularning barchasi RRS bolalarda maktabga, ta’limga nisbatan salbiy munosabatlarning shakllanishiga olib keladi. Buning natijasida ular tartib buzar 4 bo‘lmagan buzilishlar asosida kelib chiqadi deb ko‘rsatadilar. Bunday bolalar guruhini miyasi minimal buzilgan bolalar deb nomlaydilar. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar haqida mamlakatimiz defektologlari ishlarida ham bu masalaning turli tomonlari e’tiborga olinadi. RRS tushunchasi aqli zaiflik singari ruhiy – pedagogik tushuncha bo‘lib, bolaning ruhiy rivojlanishining orqada qolishini ifodalaydi. Bunday orqada qolishning asosiy sabablariga bosh miyaning minimal, yuzaki, yengil zararlanishi, tug‘ilish vaqtidagi, homila davrida yoki go‘dakning ilk yoshidagi zararlanishlari kiradi. Rivojlanishning orqada qolishi, susayishi deganda, ruhiy rivojlanishning bola yoshiga to‘g‘ri kelmasligi tushuniladi. Bunday nomutanosiblik o‘z vaqtida tashkil etilgan, mos keluvchi adekvat yordam natijasida bartaraf etilishi mumkin. Bunday hol bolaarda maktab ta’limiga tayyorlik darajasining shakllanmaganligida ko‘riladi. Ta’limga tayyorgarlik o‘z ichiga jismoniy, fiziologik, ruhiy va pedagogik shakllanishlarni oladi. Ruhiy tayyorgarlik boshqa turlardan ajralib turadi va u quyidagi ko‘rsatkichlarni oladi: 1. Tashqi dunyo haqida bolalardagi bilim va tasavvurlar darajasi; 2. Aqliy harakatlar, jarayonlar, malakalar; 3. Nutq taraqqiyoti, yetarli lug‘at boyligiga ega bo‘lishi, bog‘liqli, ma’noli, monologik nutq elementlari; 4. Ma’lum qiziqish va intilishlarda namoyon bo‘ladigan bilish aktivligi; 5. O‘z xulqini boshqara bilish, o‘z irodasiga bo‘ysindira olish. Ruhiy rivojlanishi susaygan bolalar maktab ta’limiga tayyorgarligida, yuqoridagi barcha me’zonlar bo‘yicha tayyor bo‘lmaydilar. Ommaviy maktab o‘qituvchilari bunday bolalarning xususiyatlarini yaxshi bilmasliklari natijasida ular orasida noto‘g‘ri munosabatlar yuzaga keladi. Sinfdoshlari orasida ular haqida “tentak”, “ahmoq” kabi haqoratli so‘zlar paydo bo‘ladi. Bularning barchasi RRS bolalarda maktabga, ta’limga nisbatan salbiy munosabatlarning shakllanishiga olib keladi. Buning natijasida ular tartib buzar 5 bo‘ladilar, turli antiijtimoiy ishlar qilishga boradilar. Bunday salbiy holatlar faqatgina RRS bolaning o‘zigagina tegishli bo‘lib qolmasdan, balki boshqa sinfdoshlariga, bolalarga ham ta’sir etadi. RRSning bolalar orasida qanchalik tarqalganligini turlicha belgilaydilar. Bundan tashqari, RRS bolalarning miqdori ruhiy rivojlanishda orqada qolishningtabiatga ham bog‘liqdir. Turli olimlarning ko‘rsatishicha, bunday bolalar umumiy bolalarning 5... II % ini tashkil qilar ekan. Bunday holat tabiiyki, RRS bolalar uchun maxsus muassasalar ochish lozimligini taqazo etadi. Ammo, 50-yillar oxirlari 60-yillar boshlarida bunday maxsus muassasalarning biror turi yo‘q edi. Rivojlanishida orqada qolishining oldini olish uchun birinchi tajribalar tashkil qilinadi. AQSh va Angliyada maxsus maktab-klinikalar yuzaga keldi. AQShda bunday bolalar uchun maxsus “ilgarilab ketish” barnomalari ishlab chiqildi. Bu barnoma maktab ta’limiga tayyor bo‘lmagan, yuqori bog‘cha yoshidagi bolalarga tegishli bo‘lib, asosan bir yilga mo‘ljallangan. Buning uchun ommaviy maktab qoshida maxsus sinflar, guruhlar tashkil etilgan. AQShning Koliforniya shtatida maxsus ta’lim sistemasi juda ham takomillashgan shtat hisoblanadi. Olimlarning ta’kidlashicha, rivojlanishida orqada qolib, maxsus ta’limga muhtojlar umumiy maktab bolalarning qolganlarini ommaviy maktab sharoitida o‘qitish mumkin. Mamlakatimizda RRS bolalarga tegishli pedagogik ishlar 50- yillar oxiri, 60- yillar boshida kichik tajriba guruhlari ochish bilan boshlandi. Bu bolalar ommaviy maktablarda o‘qib yurib, qo‘shimcha tayyorgarlik olar edilar. Tibbiy-pedagogik komissiya tekshiruvida bu bolalarning ko‘pchiligini yordamchi maktabga yuborishga to‘g‘ri kelar edi. Chunki, RRS bolalar uchun maxsus maktablar yo‘q edi. Shundan so‘ng RRS bolalar ko‘proq klinik tomondan tekshirila boshlandi. RRS turli xil ruhiy-fizik va ruhiy infantilizm shakllari, hamda erta yuzaga kelgan serebrastenik holatlar bilan bog‘liqligi haqidagi ta’limot yuzaga keldi (M.S.Pevzner, 1966 y; T.A.Vlasova, M.S.Pevzner, 1967 yil). 5 bo‘ladilar, turli antiijtimoiy ishlar qilishga boradilar. Bunday salbiy holatlar faqatgina RRS bolaning o‘zigagina tegishli bo‘lib qolmasdan, balki boshqa sinfdoshlariga, bolalarga ham ta’sir etadi. RRSning bolalar orasida qanchalik tarqalganligini turlicha belgilaydilar. Bundan tashqari, RRS bolalarning miqdori ruhiy rivojlanishda orqada qolishningtabiatga ham bog‘liqdir. Turli olimlarning ko‘rsatishicha, bunday bolalar umumiy bolalarning 5... II % ini tashkil qilar ekan. Bunday holat tabiiyki, RRS bolalar uchun maxsus muassasalar ochish lozimligini taqazo etadi. Ammo, 50-yillar oxirlari 60-yillar boshlarida bunday maxsus muassasalarning biror turi yo‘q edi. Rivojlanishida orqada qolishining oldini olish uchun birinchi tajribalar tashkil qilinadi. AQSh va Angliyada maxsus maktab-klinikalar yuzaga keldi. AQShda bunday bolalar uchun maxsus “ilgarilab ketish” barnomalari ishlab chiqildi. Bu barnoma maktab ta’limiga tayyor bo‘lmagan, yuqori bog‘cha yoshidagi bolalarga tegishli bo‘lib, asosan bir yilga mo‘ljallangan. Buning uchun ommaviy maktab qoshida maxsus sinflar, guruhlar tashkil etilgan. AQShning Koliforniya shtatida maxsus ta’lim sistemasi juda ham takomillashgan shtat hisoblanadi. Olimlarning ta’kidlashicha, rivojlanishida orqada qolib, maxsus ta’limga muhtojlar umumiy maktab bolalarning qolganlarini ommaviy maktab sharoitida o‘qitish mumkin. Mamlakatimizda RRS bolalarga tegishli pedagogik ishlar 50- yillar oxiri, 60- yillar boshida kichik tajriba guruhlari ochish bilan boshlandi. Bu bolalar ommaviy maktablarda o‘qib yurib, qo‘shimcha tayyorgarlik olar edilar. Tibbiy-pedagogik komissiya tekshiruvida bu bolalarning ko‘pchiligini yordamchi maktabga yuborishga to‘g‘ri kelar edi. Chunki, RRS bolalar uchun maxsus maktablar yo‘q edi. Shundan so‘ng RRS bolalar ko‘proq klinik tomondan tekshirila boshlandi. RRS turli xil ruhiy-fizik va ruhiy infantilizm shakllari, hamda erta yuzaga kelgan serebrastenik holatlar bilan bog‘liqligi haqidagi ta’limot yuzaga keldi (M.S.Pevzner, 1966 y; T.A.Vlasova, M.S.Pevzner, 1967 yil). 6 Ruhiy tavsifnomalar klinik va pedagogik tekshirishlar asosida berilgan. Tavsifnomada o‘qish, yozish, hisoblash va arifmetik masalalar yechishdagi qiyinchiliklar ko‘rsatilgan, hamda bolalardagi qaysarlik, hissiy noturg‘unlik, diqqatning torligi, tez charchashi, tez chalg‘ishi kabi salbiy shaxsiy sifatlar bayon etilgan. RRS bolalarning xususyaitlari haqidagi batafsil, kengoq materiallar ular ustida izchil tekshrishlar olib borilgandan keyingina qo‘lga kiritildi. Ayniqsa, RRS bolalar nerv sistemasini harakat shartli-reflektor metodiksi bilan o‘rganish asosida qimmatli materiallarga ega bo‘ldik. Bu metodikani so‘z bilan mustahkamlash, so‘z bilan ko‘rsatma berish asosida yanda yaxshi natijalarga erishish mumkinligini ko‘rsatish lozim. Shu bilan birga bu metodika asosida oligofren bolalarga xos bo‘lgan: nerv jarayonlari kuchining pasayganligi, bu jarayonlarning irradiatsiyaga moyilligini, inertlik belgilarini ko‘rish mumkin. Yuqoridagi bilan birga yana shu narsa aniqlangandiki, RRS bolalarda normal bolalar singari, shartli bog‘lanishlarning yuzaga kelishida so‘zli ko‘rsatmalar aktiv rol o‘ynar ekan. RRS bolalar oliy nerv faoliyatlarining yuqorida aytib o‘tilgan barcha xususiyatlai neyrodinamikaning yaxshi rivojlanmaganligidan darak beradi. Bunday holat normal bolalarda ilk yoshlarida, yoki bog‘cha yoshlariga to‘g‘ri keladi. Keyingi izchil ruhiy tekshirishlarda faqatgina RRS bolalarning umumiy xususiyatlarini o‘rganib qolmasdan, balki ularning bilish faoliyatlari ham tekshirilgan. Bunday tekshirishlar PFA defektologiya ilmiy-tekshirish institutidagina bo‘lib qolmasdan, boshqa qator ilmiy muassasalar tomonidan ham amalga oshirildi. Bu ishlarda RRS bolalarning idrok, xotira, tafkkur, nutq, diqqat hamda ularning aqliy ish qobiliyatlari o‘rganilgan. RRS bolalarning shaxsiy xislatlarini o‘rganish nisbatan yaqindan boshlandi. Klinik kuzatishlar va ruhiy tekshirishlarning ko‘rsatishicha, RRS bolalarda iroda-hissiyot sohasi yetarli rivojlanmagan ekan. Ba’zi olimlar bunday rivojlanmaganlik RRS bolalarning asosiy belgisidir degan fikrni bildiradilar. Shu bilan birga, ular RRS bolalarda intellekt saqlanganligini ta’kidlaydilar. Ammo, 6 Ruhiy tavsifnomalar klinik va pedagogik tekshirishlar asosida berilgan. Tavsifnomada o‘qish, yozish, hisoblash va arifmetik masalalar yechishdagi qiyinchiliklar ko‘rsatilgan, hamda bolalardagi qaysarlik, hissiy noturg‘unlik, diqqatning torligi, tez charchashi, tez chalg‘ishi kabi salbiy shaxsiy sifatlar bayon etilgan. RRS bolalarning xususyaitlari haqidagi batafsil, kengoq materiallar ular ustida izchil tekshrishlar olib borilgandan keyingina qo‘lga kiritildi. Ayniqsa, RRS bolalar nerv sistemasini harakat shartli-reflektor metodiksi bilan o‘rganish asosida qimmatli materiallarga ega bo‘ldik. Bu metodikani so‘z bilan mustahkamlash, so‘z bilan ko‘rsatma berish asosida yanda yaxshi natijalarga erishish mumkinligini ko‘rsatish lozim. Shu bilan birga bu metodika asosida oligofren bolalarga xos bo‘lgan: nerv jarayonlari kuchining pasayganligi, bu jarayonlarning irradiatsiyaga moyilligini, inertlik belgilarini ko‘rish mumkin. Yuqoridagi bilan birga yana shu narsa aniqlangandiki, RRS bolalarda normal bolalar singari, shartli bog‘lanishlarning yuzaga kelishida so‘zli ko‘rsatmalar aktiv rol o‘ynar ekan. RRS bolalar oliy nerv faoliyatlarining yuqorida aytib o‘tilgan barcha xususiyatlai neyrodinamikaning yaxshi rivojlanmaganligidan darak beradi. Bunday holat normal bolalarda ilk yoshlarida, yoki bog‘cha yoshlariga to‘g‘ri keladi. Keyingi izchil ruhiy tekshirishlarda faqatgina RRS bolalarning umumiy xususiyatlarini o‘rganib qolmasdan, balki ularning bilish faoliyatlari ham tekshirilgan. Bunday tekshirishlar PFA defektologiya ilmiy-tekshirish institutidagina bo‘lib qolmasdan, boshqa qator ilmiy muassasalar tomonidan ham amalga oshirildi. Bu ishlarda RRS bolalarning idrok, xotira, tafkkur, nutq, diqqat hamda ularning aqliy ish qobiliyatlari o‘rganilgan. RRS bolalarning shaxsiy xislatlarini o‘rganish nisbatan yaqindan boshlandi. Klinik kuzatishlar va ruhiy tekshirishlarning ko‘rsatishicha, RRS bolalarda iroda-hissiyot sohasi yetarli rivojlanmagan ekan. Ba’zi olimlar bunday rivojlanmaganlik RRS bolalarning asosiy belgisidir degan fikrni bildiradilar. Shu bilan birga, ular RRS bolalarda intellekt saqlanganligini ta’kidlaydilar. Ammo, 7 bunday fikrlar RRS bolalarni chuqurroq o‘rganish asosida to‘la va aniq emasligini ko‘rdik. RRS bolalarda bosh miya, peshona qismlar rivojlanishining orqada qolishi, buning natijasida ularning hissiyot-iroda sohalarining yetarli shakllanmaganligi aniqlangan bo‘lsada, mukammal emas. Bular orasida ko‘rish-harakat, eshitish-harakat va ko‘rish eshitishning bog‘liqligi ham yaxshi rivojlanmaydi. Bu esa o‘qish va yozish malakalarining kech yuzaga chiqishiga olib keladi. Bu bog‘liqliklar, rivojlanishidagi kamchiliklar V.I.Nasonova (1979 y.) tomonidan juda yaxshi ochib berilgan. RRS bolalarda “Birlamchi intellekt saqlangan” degan fikr ham atamashunoslik, ham amaliy tomondan tanqidiy holdir. Intellekt murakkab ruhiy jarayon bo‘lganligi sababli, yo saqlangan bo‘ladi, yoki pasaygan bo‘ladi. Bu fikr ba’zi bir chet el testologlarining fikrlariga to‘g‘ri keladi. Ayniqsa, bu fikrlar L.Termen (1916 y.) ishlarida o‘z ifodasini topgan. Hozirgi kundagi chet el adabiyotlarida bu masalaga turli xil munosabat ustunlik qilmoqda (A.Anastazi, 1982 y.). Haqiqatan ham, ruhiy funksiyalar individning rivojlanishi jarayonida shakllanadi. Intellekt ham bundan istisno emas. Rivojlanishdagi orqada qolish o‘z navbatida aqliy funksiyalar (jarayon, malaka, ko‘nikmalar) ning ham kechikib shakllanishiga sabab bo‘ladi. “Birlamchi intellekt saqlangan” deganda, bevosita aqli zaiflarga nisbatan, RRS bolalar diagnostik metodikalarni bajarish vaqtlaridagi yaxshi natijalar ko‘rsatishlari nazarda tutiladi. RRS bolalarning bunday yaxshi natijalarga erishilari, ularda aqli zaif bolalarga nisbatan, ma’lum darajada bilimlar borigidan darak beradi. Tekshirishlarning ko‘rsatishicha, RRS bolalarda aqliy jarayonlardan: taqqoslash, umumlashtirish, tahlil yetarli darajada shakllanmagan ekan. Bu jarayonlar aqliy faoliyatning asosiy bazasini tashkil etadi. RRS bolalarga aqli zaif bolalarga nisbatan yuqori darajadagi o‘rganuvchanlik xos belgilardan biridir. Shu sababli RRS bolalar rivojlanishida potensial imkoniyatlar, aqli zaif bolalardan bir muncha yuqoridir. Ba’zi adabiyotlarda RRS vaqtinchalik xarakterga ega deb ko‘rsatilgan. Buni M.S.Pevzner, T.A.Vlasova va boshqa mualliflar tomonidan chop 7 bunday fikrlar RRS bolalarni chuqurroq o‘rganish asosida to‘la va aniq emasligini ko‘rdik. RRS bolalarda bosh miya, peshona qismlar rivojlanishining orqada qolishi, buning natijasida ularning hissiyot-iroda sohalarining yetarli shakllanmaganligi aniqlangan bo‘lsada, mukammal emas. Bular orasida ko‘rish-harakat, eshitish-harakat va ko‘rish eshitishning bog‘liqligi ham yaxshi rivojlanmaydi. Bu esa o‘qish va yozish malakalarining kech yuzaga chiqishiga olib keladi. Bu bog‘liqliklar, rivojlanishidagi kamchiliklar V.I.Nasonova (1979 y.) tomonidan juda yaxshi ochib berilgan. RRS bolalarda “Birlamchi intellekt saqlangan” degan fikr ham atamashunoslik, ham amaliy tomondan tanqidiy holdir. Intellekt murakkab ruhiy jarayon bo‘lganligi sababli, yo saqlangan bo‘ladi, yoki pasaygan bo‘ladi. Bu fikr ba’zi bir chet el testologlarining fikrlariga to‘g‘ri keladi. Ayniqsa, bu fikrlar L.Termen (1916 y.) ishlarida o‘z ifodasini topgan. Hozirgi kundagi chet el adabiyotlarida bu masalaga turli xil munosabat ustunlik qilmoqda (A.Anastazi, 1982 y.). Haqiqatan ham, ruhiy funksiyalar individning rivojlanishi jarayonida shakllanadi. Intellekt ham bundan istisno emas. Rivojlanishdagi orqada qolish o‘z navbatida aqliy funksiyalar (jarayon, malaka, ko‘nikmalar) ning ham kechikib shakllanishiga sabab bo‘ladi. “Birlamchi intellekt saqlangan” deganda, bevosita aqli zaiflarga nisbatan, RRS bolalar diagnostik metodikalarni bajarish vaqtlaridagi yaxshi natijalar ko‘rsatishlari nazarda tutiladi. RRS bolalarning bunday yaxshi natijalarga erishilari, ularda aqli zaif bolalarga nisbatan, ma’lum darajada bilimlar borigidan darak beradi. Tekshirishlarning ko‘rsatishicha, RRS bolalarda aqliy jarayonlardan: taqqoslash, umumlashtirish, tahlil yetarli darajada shakllanmagan ekan. Bu jarayonlar aqliy faoliyatning asosiy bazasini tashkil etadi. RRS bolalarga aqli zaif bolalarga nisbatan yuqori darajadagi o‘rganuvchanlik xos belgilardan biridir. Shu sababli RRS bolalar rivojlanishida potensial imkoniyatlar, aqli zaif bolalardan bir muncha yuqoridir. Ba’zi adabiyotlarda RRS vaqtinchalik xarakterga ega deb ko‘rsatilgan. Buni M.S.Pevzner, T.A.Vlasova va boshqa mualliflar tomonidan chop 8 etilgan ba’zi adabiyot nomlaridan ko‘rish mumkin. Bu fikr juda ham to‘g‘ri emas. Chuni, RRS bolalarning bir qismi boshlang‘ich ta’lim jarayonida ommaviy maktabga qaytsalar, qolgan bolalar maxsus maktabni oxirgacha davom ettiradilar. A.G.Asafova, M.G.Reydiboym katamnestik tekshirishlarning ko‘rsatishicha, RRS bolalarning ko‘pchiligi hayotga moslashib, o‘z o‘rinlarini topib keta olar ekanlar. Bu borada maxsus sharoitlarda olib borilgan ta’lim-tarbiya ishlari yaxshi natijalar beradi. RRS bolalardagi nuqsonlarni tuzatish ularni hayotga sotsial moslashtirish maxsus maktablarning asosiy vazifasidir. RRS bolalarning diagnostika qilish bir muncha murakkab masaladir. Diagnostika bizningfikrimizcha, asosan ruhiy-pedagogik rejada amalga oshirilishi kerak. Birinchidan, RRS bolalarda yaqqol ko‘ringan nevrologik belgilarning yo‘qligi bo‘lsa, ikkinchidan ulardagi yuzaki nevrologik holatlar, ba’zan yengil darajadagi debil bolalarni eslatadi. Qoldiq nevrologik belgilar differensial diagnostika uchun asos bo‘la olmaydi. Chunki bunday belgilar serebral asteniyadagidek yoshligida markaziy nerv sistemasiga tegishli bo‘lgan biror kasallikni boshidan kechirgan, normal bolalarda ham uchraydi. Bu holda psixologik metodikalar natijalariga asoslangan differensial diagnostika yaxshi samara beradi. Ammo, bular ham RRS bolalarni, qisqa vaqt oralig‘idagi tekshirishda xatolarsiz diagnostika qilishdan holi emas. Yakuniy xulosa chiqarish, maxsus maktabdagi birinchi yilda olib borilgan uzoq muddati klinik ruhiy-pedagogik o‘rganishdan keyin qilindi. Bu diagnostik ishlardagi xatoliklarning oldini olishga yordam beradi. RRS bolalarni differensiya qilish shu sababli ruhiy pedagogik yo‘nalishida olib borilishi lozim. RRS bolalarni ruhiy-pedagogik diagnostika qilish, faqatgina rivojlanishida orqada qolayotganlikni aniqlash emas, balki uning xususiyatlarini ham ochib beradi. Yuqorida aytib o‘tilgandek RRS bolalar ruhiy jarayonlarining asosiy 8 etilgan ba’zi adabiyot nomlaridan ko‘rish mumkin. Bu fikr juda ham to‘g‘ri emas. Chuni, RRS bolalarning bir qismi boshlang‘ich ta’lim jarayonida ommaviy maktabga qaytsalar, qolgan bolalar maxsus maktabni oxirgacha davom ettiradilar. A.G.Asafova, M.G.Reydiboym katamnestik tekshirishlarning ko‘rsatishicha, RRS bolalarning ko‘pchiligi hayotga moslashib, o‘z o‘rinlarini topib keta olar ekanlar. Bu borada maxsus sharoitlarda olib borilgan ta’lim-tarbiya ishlari yaxshi natijalar beradi. RRS bolalardagi nuqsonlarni tuzatish ularni hayotga sotsial moslashtirish maxsus maktablarning asosiy vazifasidir. RRS bolalarning diagnostika qilish bir muncha murakkab masaladir. Diagnostika bizningfikrimizcha, asosan ruhiy-pedagogik rejada amalga oshirilishi kerak. Birinchidan, RRS bolalarda yaqqol ko‘ringan nevrologik belgilarning yo‘qligi bo‘lsa, ikkinchidan ulardagi yuzaki nevrologik holatlar, ba’zan yengil darajadagi debil bolalarni eslatadi. Qoldiq nevrologik belgilar differensial diagnostika uchun asos bo‘la olmaydi. Chunki bunday belgilar serebral asteniyadagidek yoshligida markaziy nerv sistemasiga tegishli bo‘lgan biror kasallikni boshidan kechirgan, normal bolalarda ham uchraydi. Bu holda psixologik metodikalar natijalariga asoslangan differensial diagnostika yaxshi samara beradi. Ammo, bular ham RRS bolalarni, qisqa vaqt oralig‘idagi tekshirishda xatolarsiz diagnostika qilishdan holi emas. Yakuniy xulosa chiqarish, maxsus maktabdagi birinchi yilda olib borilgan uzoq muddati klinik ruhiy-pedagogik o‘rganishdan keyin qilindi. Bu diagnostik ishlardagi xatoliklarning oldini olishga yordam beradi. RRS bolalarni differensiya qilish shu sababli ruhiy pedagogik yo‘nalishida olib borilishi lozim. RRS bolalarni ruhiy-pedagogik diagnostika qilish, faqatgina rivojlanishida orqada qolayotganlikni aniqlash emas, balki uning xususiyatlarini ham ochib beradi. Yuqorida aytib o‘tilgandek RRS bolalar ruhiy jarayonlarining asosiy 9 xususiyatlaridan biri getrogenlik (holatlarning har xilligi) va getroxronligi (holatlarning har xil vaqtda yuzaga kelishi) dir. Korreksion rivojlantirish, to‘g‘irlash ta’limi jarayonida bola taraqqiyotidagi notekislikni, uning tuzilishi aniqlash, har bir bola bilan individual ish dasutri tuzishga yordam beradi. Shuning uchun diagnostika vaqtida bolalar bilimlaridagi asosiy kamchiliklarni aniqlab qolmasdan, balki ulardagi aqliy jarayonlardan foydalana olish, uquvchanlik darajalarini ham aniqlash va e’tiborga olish kerak. 9 xususiyatlaridan biri getrogenlik (holatlarning har xilligi) va getroxronligi (holatlarning har xil vaqtda yuzaga kelishi) dir. Korreksion rivojlantirish, to‘g‘irlash ta’limi jarayonida bola taraqqiyotidagi notekislikni, uning tuzilishi aniqlash, har bir bola bilan individual ish dasutri tuzishga yordam beradi. Shuning uchun diagnostika vaqtida bolalar bilimlaridagi asosiy kamchiliklarni aniqlab qolmasdan, balki ulardagi aqliy jarayonlardan foydalana olish, uquvchanlik darajalarini ham aniqlash va e’tiborga olish kerak.