BOLALARNING JISMONIY VA AQLIY SHAKLLANISHIGA IJTIMOIY MUHITNING TA’SIRI Inson rivojlanishi – juda murakkab jarayon. U tashqi ta’sirlar hamda ichki kuchlar ta’sirida sodir bo’ladi. Tashqi omillarga insonni o’rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit, shuningdеk bolalarda muayyan xislatlarni shakllantirish bo’yicha maqsadga yo’naltirilgan faoliyat kiradi. Ichki omillarga esa biologik, irsiy omillar kiradi. Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiladigan umumiylikni hamda insonlarni tashqi va ichki jihatdan turli qiladigan farqlanishni aniqlaydi. Irsiyat dеganda bolalar gеnеtik dasturiga kiritilgan muayyan xislat va xususiyatlarning ota-onadan bolaga turli xil o‘xshashlik, xususiyatlarning o‘tishi tushuniladi. Irsiyatga ko‘ra bolaga ota-onasidan inson organizmi, asab tizimi, miya va xis tuyg‘u organlari, shuningdek, qomat tuzilishi, soch teri rangi o‘tadi. Bular insonni boshqa insonlardan ajratib turuvchi tashqi omillar hisoblanadi. Shuningdek irsiyat bo‘yicha nerv faoliyatini rivojlantiradigan nerv xususiyatlari ham o‘tishi mumkin. Irsiyat bolaning tabiiy xususiyatlari asosida biror bir faoliyat sohasida muayyan qobiliyatlarining shakllanishini ko‘zda tutadi. Psixologik ma’lumotlarga ko‘ra qobiliyat insonning tabiiy xususiyati bo‘la olmaydi. Bola qobiliyatlarining namoyon bo‘lishi uning hayot, talim-tarbiya jarayonlariga bog‘liq.Hozirgi paytda bola rivojlanishiga ekologik muhit, atmosferaning buzilishi kabi tashqi omillar ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Buning natijasida jismoniy nuqsonli bo‘lib tug‘ilayogan bolalar soni ko‘paymoqda. Bunday bolalarning muomalaga kirishishi va faoliyat yuritishi nihoyatda og‘ir kechadi. Shuning uchun ularga o‘qitishning yangi metodlari joriy qilinmoqda va bu metodlar ularning aqliy rivojlanishga erishishlariga yordam beradi. Jismoniy nuqsonli bolalar bilan maxsus pedagoglar shug‘ullanishadi. Bu bolalar o‘z tengqurlari bilan muomalaga kirishganlarida jiddiy muammolarga duch kelishadi. Bu esa ularning jamiyatga integratsiyalashuvlarini qiyinlashtiradi. Shuning uchun bunday bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning asosiy maqsadi bolaga tashqi olam bilan aloqa qilish kanallarini ochishdir. Inson bo’lib yеtishish uchun faqatgina biologik irsiyatning o’zi kifoya emas. Inson faqat sotsiolizatsiya jarayonida, ya’ni muloqotda, boshqa insonlar bilan o’zaro ta’sirda shaxs bo’lib еtishadi. Inson jamiyatidan tashqarida ma’naviy, ijtimoiy, psixik rivojlanishi sodir bo’la olmaydi. Bu fikrni barchaga ma’lum hollar, ya’ni inson bolasi hayvonlar orasida o’sgani yanada mustahkamlaydi. Ijtimoiylashuv insonning butun hayoti davomida kechadigan ko‘p qirrali jarayondir. U ayniqsa bolalik va yoshlik davrida nihoyatda jadallik bilan kechadi. Chunki, aynan bolalikda asosiy ijtimoiy me’yorlar o‘zlashtiriladi. Bola ijtimoiylashuvida sotsium muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy muhitni bola asta-sekinlik bilan o‘zlashtiradi. Agar bola tug‘ilgandan keyin asosan oilada rivojlansa, uning keyingi rivojlanishi yangi va yangi muhitlar-maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli ko‘ngilochar maskanlarda kechadi. Yosh ulg‘aygan sari ijtimoiy muhit “hududi” kengayib boradi. Bola qanchalik ko‘p muhitlarni o‘zlashtirsa, u shunchalik keng doira hududini egallashga harakat qiladi. Bola doimo o‘zi uchun qulay bo‘lgan uni yaxshi tushunadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo‘ladigan muhitni izlashga urinadi. Shuning uchun u bir muhitdan boshqa muhitga ko‘chib yuradi. Muhit bolani shakllantirishda, uning ijtimoiy tajriba to‘plashida ijtimoiylashuv jarayoni uchun muhim ahamiyatga ega. Rivojlanishidagi kritik davrlar Odam organizmining rivojlanishi uzluksiz jarayon sifatida inson hayotining barcha davrida davom etadi. Odam hayotining har bir davrida shu davrning xarakterli xususiyatlari, oldingi davrning qoldiqlari va kelgusi davrning kurtaklari paydo bo'ladi. Bu davrlarda organizm ketma-ket morfologik biokimyoviy va fiziologik o'zgarishlarga uchraydi. Bu o'zgarishlar o'sish va rivojlanish bosqichlarini yuzaga keltiruvchi irsiy faktorlarga bog'langan.Bola organizmi voyaga yetgan organizmdan bir qator belgilari bilan farq qiladi. Tana vaznining ortishidagi, alohida a'zolar va to'qimalarning kattalashuvidagi eng jadal o'zgarishlar bola hayotining birinchi yilida va bolalik davrida yuzaga chiqadi.Voyaga yetgan davrda organizmning o'sishi to'xtaydi, lekin funksional differensiyalashuvi va reflektor faoliyati takomillashuvi ichki kortikal aloqalarning rivojlanishi va murakkablashuvi hisobiga davom etadi. Qarish jarayoni o'ziga xos bo'lib, bir qator qayta rivojlanish bilan bog'liqdir.Bolaning rivojlanish davrlari tana va a'zolar og'irligi va kattaligi, skelet suyaklarining qotish darajasi, tishlarning paydo bo'lishi, ichki sekretsiya bezlaridagi birlashtiruvchi to'qimalarning rivojlanishi, kortikal faoliyat tavsifi va boshqa belgilar asosida aniqlanadi. Lekin, hozirgi davrgacha, yoshga oid davrlarni tizimlashtirish uchun asos bo'ladigan universal umumiy biologik funksional va morfologik belgilarning to'liq ro'yxati aniqlangani yo'q. Yoshga oid davrlar tizimi N.P.Gundobin tomonidan tavsiya qilingan bo'lib tizimlashtirishda bir tomondan organizmning asosiy rivojlanish qonuniyatlari, ikkinchi tomondan, bolalik va o'smirlik davrida tarbiyalashni tashkil qilish masalalari hisobga olingan. Shuning uchun quyidagi: yasli, bog'cha, boshlang'ich, o'rta va yuqori maktab yosh davrlarini pedagogik davrlar deb ham yuritsa bo'ladi. Bolalik davrining tizimi quyidagicha tavsiya etilgan Yosh - bu shaxsning yashovchan xususiyati bo'lib, u inson hayotining davomiyligini va uning hayot natijasida olingan rivojlanish darajasini aks ettiradi. Yosh turlari: 1. Xronologik (pasport) 2. Shartli yosh (yosh normasiga muvofiq insonning rivojlanish darajasi) Shartli yoshga ajrating: biologik, psixologik (aqliy), ijtimoiy, shaxsiy. Elkoninning yosh davri 1) Go'daklik (0-1 yosh) - kattalar bilan hissiy aloqa 2) Erta bolalik (1-3 yosh) - subyektiv-manipulyatsion faoliyat 3) Maktabgacha tarbiyachi (3-7 yosh) - rolli o'yin 4) kichik maktab o'quvchisi (7-11 yosh) o'quv faoliyati 5) O'smir (11-15 yosh) bilan shaxsiy shaxsiy aloqa 6) Erta yoshdagi (15-18 yosh) o'quv va kasbiy faoliyat Boshlang'ich maktab o'quvchilarining yosh xususiyatlari, ularning jismoniy tarbiya darslarini hisobga olish. Eng yosh maktab yoshi 6 - 7 yoshdan boshlanadi, bola maktabda o'qishni boshlaganda va 10 - 11 yoshgacha davom etadi. Ushbu davrning etakchi faoliyati o'quv faoliyati hisoblanadi. Bolaning jismoniy va ruhiy sog'lig'ini mustahkamlash davom etmoqda. Ayniqsa ... duruş shakllanishiga e'tibor berish juda muhim, chunki birinchi marta bola maktab anjomlari bilan og'ir portfelni olib yurishga majbur. Boshlang'ich maktab yoshida bolalarning intilishlari ko'paymoqda. Shu sababli, ushbu yoshdagi bolaning faoliyatining asosiy sababi muvaffaqiyatlarga erishish uchun sababdir. Ba'zida bu motivning yana bir turi mavjud - muvaffaqiyatsizlikka yo'l qo'ymaslik uchun sabab. Bola ongiga muayyan axloqiy ideallar, xulq-atvor namunalari qo'yildi. Bola ularning ahamiyati va zarurligini tushunishni boshlaydi. Ammo bolaning shaxsiyati shakllanishi samarali bo'lishi uchun kattalarga e'tibor va baho berish muhimdir. Muskullar faoliyati va bolaning jismoniy imkoniyatlari Muskul sistemasi. Odam organizmida 600 dan ortiq muskul bo‘lib, katta yoshli odam tanasi vaznining 45–50% ni tashkil qiladi. Odamning harakatlari, mehnat faoliyati, nutqi, nafas olish harakatlari va boshqa fiziologik funksiyalari muskullarning guruh-guruh bo‘lib, reflektor harakat qilishi natijasida sodir bo‘ladi. Muskullar atrof-muhitdagi turli omillarning sezgi organlariga ta’sir qilishi va ana shu ta’sirning markazga intiluvchi nervlar orqali bosh miyaga yetib borib, analiz- sintez jarayonlari natijasida markazdan qochuvchi nervlar orqali muskullarga kelishi tufayli harakatlanadi. Bundan tashqari, ichki organlarning faoliyati skelet muskullarining funksional holatiga reflektor ravishda ta’sir etadi. Ko‘ndalang yo‘lli muskul to‘qimasi ko‘ndalang targ‘il muskul skelet va yurak muskul to‘qimasiga bo‘linadi. Ko‘ndalang yo‘lli muskul deyishiga sabab, elektron mikroskop ostida ko‘rilganda, uning och va to‘q rangdagi guruh bo‘lib joylashgan. Muskul hujayralaridagi juda to‘g‘ri tartibda joylashgan mikrofibrillalar va ularning qismlari (aktin va miozin tolalari) dir. Elektron mikroskopida ko‘rilganda ko‘ndalang aktin va miozin tolalari silliq muskulga nisbatan noteks taqsimlanganligi bilan farq qiladi. Har qanday muskulning boshlanish qismi–boshi va birikish qismi–dumi bo‘lib, keng tanasi, ya’ni qorni muskul tolalaridap tuzilgan. Muskul boshi bilan tanaga yaqin suyakka, dumi bilan tanadan uzoqroqdagi suyakka birikib, qisqarganda bo‘g‘imda harakat sodir bo‘ladi. Muskullar tolalarining yo‘nalishiga qarab duksimon, yarim patsimon, ikki yoqlama patsimon, tasmasnmon va ikki qorinchali bo‘lishi mumkin. Har qaysn muskul tashqi tomondan biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan yupqa parda bilan o‘ralgan, bu parda fassiya deb ataladi. Fassiya alohida muskulni, bir qancha muskulni va muskullarning hammasini o‘rab turishi mumkin. Yumaloq muskullar og‘iz, ko‘z atrofida uchraydi. Kalta yo‘g‘on muskullar baquvvat bo‘lib, yuqorigi, pastki kamarlarda va gavda orasida uchraydi (masalan, dumbaning deltasimon muskullari). Organizmdagi muskullar boshlanish, birikish joyiga ko‘ra, yelka-bilak muskuli, funksiyasiga ko‘ra, chaynash muskuli, bukuvchi muskullar va hokazo, ikki boshli va hokazo. Tuzilishiga ko‘ra, yarim payli muskul va boshqalar; joylashishiga ko‘ra, peshona, yelka muskullari va xokazo; shakliga kura, trapesiyasimon, rombsimon muskullar deb ataladi va xokazo. Muskullar fiziologiyasi. Organizmdagi barcha muskullar ikki guruhga: ko‘ndalang-targ‘il va silliq muskullarga bo‘linadi. Muskullarning asosiy vazifasi qisqarish bo‘lib, ularning yordamida organizmdagi barcha harakatlar vujudga keladi. Ko‘ndalang-targ‘il muskullar (skelet muskullari) odam va hayvonlarning faol harakat qilishini ta’minlaydi. Ichki organlaniing devorlari silliq muskullardan tuzilganligi sababli, barcha ichki organlaniing harakatlari ana shu muskullarning faoliyati bilan bog‘liq. Masalan, oziqalarning hazm organlari bo‘ylab harakati, qon tomirlarining kengayib-torayishi va hokazo. Muskullarning tuzilishi. Muskullar maxsus parda-sarkolemma bilan o‘ralgan muskul tolalaridan tuzilgan. Muskul tolalarining protoplazmatik moddasi va qisqaruvchi talaygina ipsimon elementlari-miofibrillari bor. Muskul tolasi pardasining ustida yadrolari joylashgan. Miofibrillalar muskulning asosiy funksional elementlaridir. Ko‘ndalang-targ‘il muskul miofibrillalari mikroskop ostida birin-ketin joylashgan qoramtir va rangsiz disklarga bo‘lingandek bo‘lib ko‘rinadi, bu disklar A va I harflari bilan ifodalanadi. A disk (anizotrop disk) kuchli darajada ikki yoqlama nur sindiradigan bo‘ladi, I disk esa (izotrop disk) ikki yoqlama nur sindirish qobiliyatiga ega emas. Bu tolalar ikki xil nur sindirganliklari uchun mikroskop ostida qaralganda ko‘ndalang-targ‘il bo‘lib ko‘rinadi. Miofibrillalarning anizotrop disklari muskulning qisqarishini ta’minlasa, izotrop disklari ularga elastiklik beradi. Muskul tolalari ranglari bilan ham bir- biridan farq qiladi. Qizil rangli tolalar sarkoplazmaga boy, miofibrillalari kam bo‘ladi, oqish rangli tolalarning sarkoplazmasi oz, miofibrillalari esa ko‘p bo‘ladi. Silliq muskullar ko‘ndalang-targ‘il muskullardan shu bilan farq qiladiki, ular mikroskop ostiga qo‘yib qaraganda navbat bilan joylashuvi, qoramtir va rangsiz disklari ko‘rinmaydi. Muskullar ish bajarish darajasiga qarab qon, limfa tomirlari va nerv tolalari bilan ta’minlangan. Muskullarning kuchi tolalarining ko‘ndalang kesimiga, ko‘p-ozligiga bog‘liq. Muskulning har bir santimetri o‘rta hisobda 10 kg yuk ko‘taradi. Ularning ishi nerv sistemasiniig qo‘zg‘aluvchanligiga, mashq qilishiga, tashqi sharoitga bog‘liq, muntazam ravishda mashq qilib turgan odamning muskullari baquvvat bo‘ladi, kon tomirlar bilan yaxshi ta’minlanadi, organizmda energiya va moddalar almashinuvi kuchayadi. Muskullar egiluvchan, bir oz yopishqoq bo‘lib, tashqi muhit ta’sirida cho‘ziladi yoki qisqaradi. Qisqarganda bo‘g‘imlarda harakat vujudga keladi. Muskullar bo‘g‘imdan o‘tishiga qarab, bir bo‘g‘imli (masalan, deltasimon muskul) va ko‘p bo‘g‘imli (masalan, barmoqlarni bukuvchi chuqur muskul) bo‘ladi. Muskullar bo‘g‘imlardagi harakatda ishtirok etishiga qarab, sinergist va antagonist muskullarga bo‘linadi. Sinergist muskullar qisqarganda umumiy harakat vujudga keladi. Masalan, yelka, bilak va yelkaning ikki boshli muskullari qisqarganda, tirsak bo‘g‘imida bukish harakati sodir bo‘ladi. Antagonist muskullar qisqarganda qarama-qarshi harakatlar vujudga keladi. Masalan, yelka, yelka-bilak va yelkaning ikki boshli muskullariga yelkaning uch boshli muskuli antagonistdir. U qisqarsa, tirsak bo‘g‘imida yozish harakati sodir bo‘ladi. Muskullar suyaklarni harakatlantirishda richag qonuni asosida ta’sir etadi. Masalan, birinchi tartib, ya’ni muvozanat richagida tayanch nuqta o‘rtada, muskulning tortish va og‘irlik kuchi ikki chetda, ulariing yelkasi va yo‘nalishi bir xil bo‘ladi. Masalan, ensa-atlant bo‘g‘imida kalla muvozanatining saqlanishi. Bu richagda tayanch nuqta o‘rtada bo‘lib, kalla yuz qismining vazni oldingi yelkada, ensaga birikkai muskullarning tortish kuchi orqada, bularning yelkasi bir-biriga teng bo‘ladn. Buni quyidagicha ifodalash mumkin. Bunda m. t. k. – muskulning tortish kuchi; t. n.–tayanch nuktasi; o. k.– og‘irlik kuchi. Bunday richagda normal muvozanat saqlanadi.Ikkinchi tartib richag kuch richagi deyiladi, bunda tayanch nuqta chetda, og‘irlik kuchi o‘rtada bo‘ladi. Mus kulning tortish kuchi ikkinchi chetda bo‘lib, yelkasi uzun. Bu richagda qatnashuvchi muskullarning yelkasi uzun bo‘lgani uchun kuchli ish bajariladi. Uchinchi tartib richagda ham tayanch nuqta chetda bo‘ladi, lekin og‘irlik kuchi ikkinchi chetda bo‘lib, yelkasi muskul tortish kuchining yelkasidan bir nechta marta uzun. Muskulning tortish kuchi o‘rtada bo‘lib, yelkasi juda qisqa. Bunday richagda keng qulochli tez harakatlar bajariladi. Masalan, tirsak bo‘g‘imida qo‘lni bukib, panjada yuk ko‘tarish. Bolalarda ikkinchi signal tizimining rivojiga tasir etuvchi omillar Odamda birinchi va ikkinchi signal sistemasi, hayvonlarda esa faqat birinchi signal sistemasi mavjud. Odamning oliy nerv faoliyati o’ziga xos anglash, abstrakt fikrlash; so’zlash qobiliyatiga ega. Odam oliy nerv faoliya-tining taraqqiyoti natijasida voqyelikning ikkinchi signal sistemasi vujudga kelgan. Ikkinchi signal sistemasi so’zlardan iborat bo’lib, predmetlarning ayrim belgilarini farq qilish va ularni umumlashtirish, ular o’rtasidagi bog’lanishlarni vujudga keltirish hususiyatiga ega. Tashqi muhitning ko’rish, eshitish, hid sezish, ovqat ta’mini bilish kabi sezgi organlari orqali qabul qilinadigan ta’sirlari birinchi signal siste-masi bo’lib, ular odam va yuksak hayvonlarda deyarli o’xshash. Bu sezgi organlari orqali qabul qilingan tashqi va ichki muhitning ta’siri miyaning shunga tegishli markazlarida refleks hosil qiladi. Odamning yuksak hayvonlardan asosiy farqlaridan biri unda og’zaki va yozma nutqning rivojlanganligidir. Nutq ta’sirlovchi sifatida sezgi organlari orqali qabul qilinib, shartli refleks hosil qiladi. Odamda atrofdagi muhit bilan aloqa bog’lashning yangi shakllari paydo bo’ladi. «Rivojlanib borayotgan hayvonot dunyosida, - deb yozgan edi I.P.Pavlov, - odam bosqichiga kelib nerv faoliyati mexanizmlariga nihoyatda katta qo’shimcha qo’shildi». Bu qo’shimcha odamda nutq paydo bo’lishi va yangi signal sistemasi vujudga kelishidan iborat bo’ldi. Organik dunyo taraq- qiyotining shu bosqichida muhit bilan aloqa bog’lashning yangi faqat odamgagina xos bo’lgan ikkinchi signal sistemasi qaror topdi. «Homo sapens» oilasi paydo bo’lguncha hayvonlar, deb yozgan edi I.P.Pavlov - atrofdagi dunyoning hayvonlardagi xilma-xil reseptor mexanizmlarga ta’sir etadigan va markaziy nerv tizimining tegishli hujayralariga yetib boradigan turliagentlaridan kelib chiquvchi bevosita ta’surotlari orqaligina o’sha dunyo bilan aloqa qilar edi. Bu taa’ssurotlar tashqi obyektlarning birdan bir signallari edi. Odamda ikkinchi darajali signallar, birinchi signallarning signali-talaf-fuz etiladigan, eshitiladigan, ko’riladigan so’zlar ko’rinishda paydo bo’lib, rivojlanib bordi va yuqori darajada kamolga etdi. Odamda so’z alohida ahamiyat kasb etdi. So’z, deb yozadi I.P.Pavlov, birinchi signallarning signali bo’lib, voqyelikning faqat bizga xos ikkinchi signal sistemasini tashkil etdi. Nutqning rivojlanishi odamlarning bir-biriga munosabatini osonlashtirib, mehnat turlarini ko’paytirishga, ongning rivojlanishiga sabab bo’ldi. I.P. Pavlov: «Nutq bizni odam qildi» - degan edi. Odamda shartli refleks shartsiz ta’ssurot bilan mustahkamlanib borishi asosidagina emas, balki nutq yordamida ham hosil bo’lishi mumkin. Masalan, boshlang’ich maktab o’quvchilarida qo’ng’iroq ovoziga javoban shartli refleks paydo bo’lgandan so’ng, shu ovoz o’rniga og’zaki yoki yozma shakldagi «qo’ng’iroq» so’zi ishlatilsa, bola qo’ng’iroq ovoziga qanday reaksiya ko’rsatgan bo’lsa, ko’ng’iroq so’zining o’ziga ham birinchi martadayoq xuddi o’shanday reaksiya ko’rsatadi. Nutq faoliyati asosida shartli refleks hosil bo’lishi odam oliy nerv faoliyatining sifat jihatidan o’ziga xos bo’lgan hususiyatidir. Shartsiz refleks asosida hosil bo’ladigan aloqalar po’stloq prosesslari harakatining qanday qonunlariga bo’ysunsa, odam bosh miyasi po’stlog’ida nutq asosida yuzaga kelgan bog’lanishlar ham xuddi o’sha qonunlarga bo’ysinadi. I.P.Pavlov ko’rsatib o’tganidek, oliy nerv faoliyatining faqat odamga xos bo’lgan hususiyati, ya’ni birinchi signal sistemasi orqali tushadi- gan signallarni ajratib olib, mulohaza qilish va umumlashtirish qobiliyati ikkinchi signal sistemasiga bog’liqdir. Mulohaza qilish va umumlashtirish birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o’zaro ta’sir qilib turishi natijasidir. Odamda birinchi va ikkinchi signal sistemalari o’zaro mahkam bog’langan bo’lib, bir-biriga doim ta’sir ko’rsatib turadi. So’zning signal sifatidagi ahamiyati bir-biri bilan qo’shilib keladigan oddiy tovushlar bilan emas, balki so’zning lug’aviy ma’nosi bilan bog’liqdir. It va yuqori darajali hayvonlarda so’zga yoki jumlaga javoban shartli refleks hosil qilish mumkin, lekin hayvonlarda bu narsa so’zning lug’aviy ma’nosiga bog’liq bo’lmasdan, bir-biri bilan qo’shilib kelgan muayyan tovushlarga bog’liq bo’ladi. Tovushlarning qo’shilib kelishi jihatidan bir-biriga o’xshash so’zlar tanlab olinadigan bo’lsa, u holda it bunday so’zlarga, signal ma’nosi garchi boshqacha bo’lsa ham, bir xil reaksiya bilan javob beraveradi. Bolada ikkinchi signal sistemasi- ning shakllanib borishi nutqning rivojlanishi bilan bevosita bog’langan. Bola hayotining birinchi yilidagi so’nggi oylari va butun ikkinchi yili nutq qaror topib boradigan davr hisoblanadi. Bolalarda nutqning qaror topishi prosessi shartli reflekslar hosil bo’lish qonunlariga muvofiq o’tadi. Bolalarda nutq reflekslari taqlid yo’li bilan hosil bo’lib boradi, bu reflekslarning qaror topib, rivojlanishi esa bolaning katta yoshli odamlar bilan doimiy aloqa qilib turishiga, ya’ni ta’lim olishi, o’rganishiga asoslangan. Bolada yarim tovush va fonemalar hayotining dastlabki oylarida ham paydo bo’lsada, lekin bular hali ikkinchi signallar rolini o’ynamaydi va faqat odamga xos bo’lgan signal sistemasining ishga tushishi uchun go’yo tayyor-garlik davri bo’lib hisoblanadi. Shartli taassurot bo’lmish so’z avvaliga faqat muayyan vaziyatda ma’lum bir ohang bilan talaffuz qilinganida ta’sir ko’rsatadi, bola hayoti ikkinchi yilining birinchi yarmi oxiriga kelganda esa u signallarning signali bo’lib qoladi. Bolaning ayrim so’zlarni, goho bularning ma’nosini tushunmasada, oson takrorlay olishi va eslab qolish qobiliyati ham xuddi ana shu davrda rivojlanib boradi. Hayotining ikkinchi yili davomida lug’at zaxirasi ancha tez ortib boradi, 3 yoshgacha bo’lgan davr nutq qaror topib, shakllanib boradigan davr hisoblanadi, bu eng optimal davrdir. Adabiyotda tasvirlangan voqyealar bunga misol bo’la oladi. Emadigan vaqtida bo’rilar olib qochib ketgan va 7 yoshga kirguncha bo’rilar orasida katta bo’lgan qizning tabiiyki tili chiqmagan, ya’ni unda nutq yo’q edi. Shu yoshda bo’rilardan ajratib olingan qiz nutqqa o’rgatildi. 4 yil o’rgatilgandan keyin u 6 ta so’zni 7 yil o’rgatilganidan keyin esa atigi 45 ta so’zni eslab qoldi. Buni shu bilan izoxlasa bo’ladiki, nutq egallashning eng optimal davri 3 yoshgacha bo’lgan vaqt o’tib ketgan edi. Og’zaki va yozma nutq bosh miya po’stlog’idagi nerv markazlarida shartli reflekslar hosil qilish xossasiga ega. Nutq, yordamida biz tashqi muhitning rang- barangligini anglaymiz, boshqalar bilan muloqatda bo’lamiz, atrofdagi voqyealarni qabul qilib ular haqida fikrlaymiz va fikrimizni boshqalarga bayon qilamiz. Nutq, yordamida bilim olamiz, hunar o’rganamiz, kasb egallaymiz, Nutq va fikrlash bir-biriga chambarchas bog’liq, chunki boshqalar nutqini qabul qilib, uning ma’nosiga qarab bizda fikrlash vujudga keladi, o’z fikri-mizni esa nutq orqali bayon etamiz. Nutq ikkinchi signal sistemasi sifatida bolaning yoshligida birinchi signal sistemasi asosida paydo bo’lib rivoj-lanadi. Bola bir yoshga kirganda u 5-10 ta so’zni ayta oladi, ikki yoshda uning so’z boyligi 300 taga, 3 yoshda 1000 taga, 4 yoshda 2000 taga, 5 yoshda 2500 taga etadi, Bolaning so’z boyligi uning sog’ligiga, ota-onasi va tarbiyachilarning madaniyatiga, ular olib boradigan tarbiyaviy ishlar mazmuniga bog’liq. Maktab yoshigacha va boshlang’ich sinf o’quvchilarida hosil bo’lgan shartli reflekslar, o’rgangan so’zlar miya hujayralarida mustahkam iz qoldirib, uzoq yillar saqlanadi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, bolada nutq qobiliyatining paydo bo’lishi va rivojlanishi uchun iming markaziy nerv tizimining tuzilishi va funksiyasi normal rivojlangan bo’lishi zarur. Avvalo uning eshitish organlari va bosh miya po’stlog’ining chakka qismida joylashgan eshitish markazi sog’lom bo’lishi kerak. Chunki boshqalarning so’zini eshitish uchun uning eshitish qobiliyati normal bo’lishi lozim. Shu bilan birga miya yarim sharlari po’stlog’idagi nutq markazi normal rivojlangan, sog’lom bo’lishi zarur. Bu ikkala markazning bittasi normal rivojlangan bo’lmasa, bolada nutq paydo bo’lmaydi. Kar-soqovlarning eshitish qobiliyati bo’lmaganligi uchun ham ularda nutq yo’q. Bolaning nutqi tarbiya, o’qish, bilim olish, jarayonida rivojlanadi. Nutqning rivojlanishida ovoz chiqarib o’qish, she’r aytish, qo’shiq kuylash, mu-siqa tinglash muhim rol o’ynaydi. Nutqning rivojlanishi o’z navbatida odamning o’qishi, bilim olishi, hunar o’rganishiga, fikrlash qobiliyatiga va ijodiy ravnaqi yanada takomillashuviga imkon beradi. Bolalarda hissiyotlar xususiyatlari Ko'pgina ota-onalar farzandlari uchun o'zlarining his-tuyg'ularini to'g'ri ifoda etishlari uchun qanchalik muhimligini bilishadi. Ammo ular ham o'rganishlari kerak tushunish ularni, ularni talqin qiladilar va hayotlarining va o'zlarining dunyosining bir qismi sifatida qabul qiladilar. Mantiqan, har bir bola o'zlarining sevgan odamlari bilan bog'lanishiga va aloqada bo'lishlariga yordam beradigan hissiy aql darajasiga muhtoj. Bu ularga ko'proq farovonlik, baxt, muxtoriyat va mas'uliyat keltiradi. Ammo hissiy jihatdan aqlli bolalarni qanday tarbiyalashimiz kerak? Ushbu savolga javob berish uchun biz professor Ester Garsiyaning, hissiy intellekt bo'yicha aspirant professorning ba'zi tavsiyalariga murojaat qilamiz. Barselona universiteti. Hissiy tarbiyaga oid maslahatlar Professor Garsiyaning so'zlariga ko'ra, shaxslararo munosabatlar - bu hissiy farovonlikka ta'sir qiluvchi asosiy omillar. Ham bolalar, ham kattalarning baxt- saodati ularning munosabatlarida hissiy aql bilan bog'liq qobiliyatlarni rivojlantirish qobiliyatiga bog'liq. Tuyg'ularni aniqlash Professor Garsiyaning hissiy jihatdan aqlli bolalarni tarbiyalash bo'yicha birinchi taklifi bu onglilikdir. Ota-ona ham, bola ham o'zlarining his-tuyg'ularini, oqibatlari va ularni qanday qayta ishlashni tushunishlari kerak. O'zingizning xabardorligingizni oshirish uchun o'zingizdan o'zingizning his- tuyg'ularingiz haqida savollar bering: nega ularni his qilasiz, qanday paydo bo'lgan va ularni bartaraf etish yoki undan maksimal darajada foydalanish uchun nima qilishingiz mumkin. Shundagina siz ularni og'zaki so'zlashingiz va belgilashingiz mumkin bo'ladi, shunda farzandlaringiz o'zlari bu jarayonni amalga oshirishni o'rganadilar. Hissiy boshqaruv Ikkinchi muhim maslahat hissiyotlarni boshqarish bilan bog'liq. Ularni aniqlaganingizdan va tushunganingizdan so'ng, ularni qanday boshqarishni bilishingiz kerak. Ular ijobiy yoki salbiy bo'lishidan qat'iy nazar, siz ularni aniq belgilashingiz va og'zaki so'zlashingiz uchun ularga ism qo'yishingiz kerak. Siz shu darajaga etganingizda, his-tuyg'ularingizni qabul qilish vaqti keldi, chunki ular qonuniy va shaxsiydir. Shu nuqtada, paydo bo'lgan xatti-harakatlar ustida ishlash kerak bo'ladi. Shunday qilib, siz bolalaringizga bema'ni, majburiy yoki beparvolik qilmasliklariga yordam bera olasiz. Hamdardlik Bolalarga his-tuyg'ularini qanday aniqlash va boshqarish va hissiy jihatdan aqlli bo'lishni o'rgatish uchun siz doimo hamdard bo'lishingiz kerak. Siz o'zingizni qanday his qilayotganingizni va ularning yoshida qanday o'zgaruvchan va boshqarishni qiyinlashtiradigan bu ulkan hissiyotlar va his-tuyg'ular to'lqinini yo'naltirish uchun qanday mexanizmlarga ega ekanliklarini bilishingiz kerak. Diqqatning neyrofiziologik xususiyatlari va ontogenezda o'zgarishi. Diqqat ma`lum nerv markazlarining qo`zg`alishi va miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan bog`liqdir, bu esa ob`ekt uchun ahamiyatli bo`lgan qo`zg`atuvchilarni ajratishni, ya`ni psixik faoliyatning yo`naltirilishini ta`minlaydi. Har qanday yangidan yuzaga kelgan qo`zg`atuvchi, agar u etarli darajada intensiv kuchlanishga ega bo`lsa tegishli qo`zg`alish jarayonini yuzaga keltiradi, bu refleks I.P.Pavlov aytganidek “bu nima” degan refleks bilan ifodalanadi. Bu sodda turdagi diqqatning fiziologik asosidir. Diqqat assotsiatsiya yo`li bilan eslash va uning yangilik bilan farq qilmaydigan, lekin u ob`ekt favg`ulodda alohida ahamiyat kasb etgan ob`ektlarni idrok qilish bilan bog`liq bo`lishi mumkin. I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan nerv jarayonlarining induktsiya qonuni diqqatning fiziologik asoslarini tushunib olish uchun ahamiyatga egadir. Mana shu qonunga muvofiq, bosh miya po`stining bir joyida maydonga kelgan qo`zg`alish jarayonlari bosh miya po`stining boshqa joylarida tormozlanish jarayonlarini yuzaga keltiradi. Bosh miya po`stining ayrim bir joyida yuzaga kelgan tormozlanish jarayoni bosh miya pustining boshqa joylarida kuchli qo`zg`alish jarayonlarini paydo bo`lishiga olib keladi. Ayni shu paytning har bir onida miya po`stida ko`zgalish jarayoni uchun optimal, ya`ni nihoyatda qulaylik bilan harakatlanuvchi biror bir kuchli qo`zg`alish manbai mavjud bo`ladi. “Agar bosh suyagiga qarash imkoni bo`lganda, degan edi I.P.Pavlov, uning ichidagi miya ko`rinadigan bo`lsa, agar miya yarim sharlarida optimal kuchli qo`zg`alish uchun eng yaxshi sharoit tug`ilgan nuqtasi miltillab ko`rinadigan bo`lsa, yangi sog`lom bir narsani o`ylab turgan odamning miyasiga qaraganimizda uni miyasini katta yarim sharlarida juda g`alati jimjimador shaklli, surati va hajmi har damda bir o`zgarib, turlanib, jimir - jimir qilib turgan yorug` narsani u yoqdan bu yoqqa yugurib qimirlab turganini va miya yarim sharining bu yorug` narsa atrofidagi boshqa erlarni bir muncha xira tortib turganini ko`rardik”. A.A.Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominantlik tamoyili ham diqqatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Dominantlik tamoyiliga muvofiq miyada qo`zg`alishning har doim ustun turadigan hukmron o`chog`i mavjud bo`ladi, bu hukmron qo`zg`alish o`chog`i aynan shu damda miyaga ta`sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma qo`zg`alishlarni qandaydir ravishda o`ziga tortib oladi va buning natijasida boshqa qo`zg`alishlarga nisbatan uning hukmronligi yanada oshib boradi. Nerv tizimi faoliyatining tabiati qo`zg`alishning hukmron bo`lishi yoki dominantning mavjudligi bilan asoslanadi. Bu hol psixologik jihatdan biror qo`zg`atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni chog`da ta`sir qilib turgan boshqa qo`zg`atuvchilardan diqqatning chalg`ishida ifodalanadi. Jiddiy diqqat, odatda o`ziga xarakterli bo`lgan tashqi ifodalari bilan bog`liq bo`ladi. Narsani yaxshilab idrok qilishga qaratilgan harakatlar bilan (tiqilib qarash bilan eshitish) ortiqcha harakatlarni to`xtatish, nafas olishni sekinlashtirish, diqqat uchun xos bo`lgan yuz harakatlari bilan bog`liq bo`ladi. 3. DIQQAT TURLARI Kishi faoliyatida diqqat bir necha turlarga bo`linadi: 1. Ixtiyorsiz diqqat; 2. Ixtiyoriy diqqat; 3. Muvofiqlashtirilgan ixtiyoriy diqqatlarga bo`linadi. Biz diqqatni qaratishni maqsad qilib qo`ymagan paytimizda psixik faoliyatning yo`naltirishi va to`planishi ixtiyorsiz xarakterga ega bo`lishi mumkin. Bunday hollarda faoliyatning maroqliligi, qiziqarli yoki kutilmaganda favqulotdaligi bilan odamni o`z - o`ziga jalb eta oladi. Odam o`ziga ta`sir qilayotgan narsalarga, hodisalarga, bajarayotgan faoliyatiga beixtiyor berilib ketadi. Masalan: biror ishni bajarayotgan odam radioda yoqimli kuy yoki ashulani eshitib qolsa yoki e`lonni eshitsa u beixtiyoriy qilayotgan ishini tashlab radioga quloq soladi. Biroq biz ko`zlagan maqsad va qabul qilingan qaror tufayli ma`lum bir ishni bajarish lozimligini bilar ekanmiz, bunday holda diqqatning yo`nalishi va to`planishi ixtiyoriy tabiatga ega bo`lishi mumkin. Biz bunday paytda diqqatimizni bajarayotgan ishimizga qaratishni maqsad qilib qo`yamiz. Masalan: maktab o`quvchisi berilgan topshiriqni ongli ravishda bajarishini ixtiyoriy tabiatga ega deb bilamiz. Ba`zan esa tamoman boshqa bir narsa jalb qiladi? Bu o`rinda biz odatda diqqatni jalb qilish xususida bir - biri bilan zich bog`lanib ketgan murakkab sabablarga egamiz. Bu sabablarni tahlil qilish maqsadida biz ularni shartli suratda turli toifalarga bo`lamiz. Bunda qo`zg`atuvchining absolyut kuchidan ko`ra, nisbiy kuchi muhimroq rol o`ynaydi. Bolalarda emotsional stresslarni oldini olish. Bolalarda stress - bu reaktsiya asab tizimi turli xil jismoniy, aqliy va hissiy stimullarga. Ota -onalar stress belgilarini e'tiborsiz qoldirib, bolada hissiy beqarorlikni rivojlantiradi. Stress fonida asab kasalliklari paydo bo'ladi, ular allaqachon ruhiy kasallikka aylanishi mumkin balog'at yoshi. Kattalardagi buzilishlarning aksariyati bolalikdagi psixologik travma va qo'rquv bilan bevosita bog'liq. Bolalar va o'smirlarning stressi ko'plab muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. O'ziga past baho va jiddiy ruhiy kasalliklar, shizofreniyaga qadar shakllanadi. Boladagi stressni bir necha bosqichlarga bo'lish mumkin. Har bir bosqich ruhiy tushkunlik holati bilan tavsiflanadi. Uzoq muddatli stress depressiyaga aylanadi. Xavotir Xavotirlik davrida bola tushunarsiz melankoliya va tashvish his qiladi. Bola boshidan o'tgan stress haqida hech kimga aytmaydi. Bola o'zini tutadi, qarindoshlaridan shubhalanadi. Notanish odamlarga nisbatan o'ziga xos ishonchsizlik paydo bo'ladi. Hech qanday o'zgarish yo'q jismoniy holat bolalar Qarshilik Bolaning ruhiyati boshdan kechirgan stressga faol qarshilik ko'rsatadi. Yomon voqea xotiralarini o'chirishga harakat qiladi. Stressli javob doimiy charchoq va ruhiy charchash hissi bilan birga keladi. Asab tizimi ichki tajribalarga juda ko'p energiya sarflaydi. Tushkunlik Bola aqliy va jismoniy charchagan, endi stressni boshdan kechirishga qodir emas. Asab tizimi hissiyotlarni boshqara olmaydi, bu befarqlik yoki haddan tashqari tajovuzni keltirib chiqaradi. Chaqaloqlar tunda uxlay olmaydilar, chunki tushlarida dahshatli tushlar ko'rishadi. Maxfiylik oshadi. Doimiy depressiya natijasida o'z joniga qasd qilish istagi paydo bo'lishi mumkin. Sabablari Boladagi stressning sabablari yoshga qarab farq qilishi mumkin. Bir yoshgacha bo'lgan bolalar onasi bilan xayrlashganda, ovqatlanish usullarini o'zgartirganda, kasallik va qo'rquvda stressga tushadilar. Chaqaloqlar ota -onasining hissiy holatiga haddan tashqari sezgir. Ota -onalarning janjallari va janjallari bolaga ta'sir qiladi, u eng kuchli kuchlanishni sezadi. Chaqaloqlar va o'smirlardagi stressli vaziyatlarning quyidagi sabablari bor. Ota -onalarning e'tiborsizligi. Bolaning ehtiyojlarini e'tiborsiz qoldirish, rad etish, sevgining yo'qligi bolada kuchli stressni keltirib chiqaradi. Doimiy tanbehlar, ayniqsa omma oldida. Bunday tarbiyaviy chora - tadbirlar bolalarda voyaga etmaganlik tuyg'usini shakllantiradi. Tashqi va ichki omillar ta'sirida qo'rquv hissi. Tashqi: qaroqchi yoki g'azablangan itga hujum qilish, qo'rqinchli film tomosha qilish yoki dahshat kitobini o'qish. Ichki: kuchli fantaziya, oiladagi salbiy muhit, ota -onalar bolalarga kuchli psixologik bosim o'tkazadilar. Manzaraning o'zgarishi. Qarindoshlar, yaqin do'stlar bilan xayrlashish, yangi shaharga ko'chish, boshqa maktabga ko'chish, birinchi muhabbat. Bu hodisalarning barchasi stressli. Komputer o'yinlari. Bolalar o'yinlarni kattalarga qaraganda ancha real qabul qiladilar. Yo'qotishlar, kechgacha o'yinlar uchun kattalar bilan janjallashish, uyqusizlik - bularning barchasi stressni keltirib chiqaradi. Endemik buqoqning kelib chiqish shart sharoitlari va muhitga bog'liqligi. Buqoq — qalqonsimon bezning kattalashuvi. Kasallik shu bez funksiyasi oʻzgarmasdan (eutireoz), funksiyasi susayishi (gipotireoz) yoki kuchayishi (tireotoksikoz) bilan kechadi. Boʻqoqning bir necha shakli bor. Endemik buqoq atrof-muhitda (suv, tuproq, havoda) yod oz boʻlgan muayyan geografik chegaralangan hududlarda (jumladan Oʻzbekistonda) uchraydi. Isteʼmol qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlarida yod yetishmasligi kasallikning asosiy sababi hisoblanadi. Sogʻlom odamga bir kecha-kunduzda 100—200 mikrogramm yod kerak, shu miqdor kamaysa, qalqonsimon bez gormonlari (tiroksin, triyodtironin)ning hosil boʻlishi kamayadi. Oqibatda, qalqonsimon bezning kattalashishi kuzatiladi, bolalarda boʻy oʻsmay qoladi, ruhiyati oʻzgaradi, aqli ojiz boʻladi (kretinizm), baʼzan kasallik shish hosil boʻlishi bilan kechadi (qarang Miksedema). Sporadik (onda-sonda uchraydigan) buqoq — buqoq endemiyasi boʻlmagan joylarda rivojlanadi, kasallik keng tarqalmaydi. Diffuz toksik buqoq (Bazedov kasalligi) — bunda qalqonsimon bez kattalashuvi bilan birga funksiyasi kuchayadi. Diffuz toksik buqoqni 1840-yilda nemis vrachi Karl Bazedov taʼriflab bergani uchun Bazedov kasalligi deb ataladi. Kelib chiqishida irsiy moyillik, immun sistemadagi oʻzgarishlar, ruhiy iztirob muhim oʻrin tutadi. Qalqonsimon bez funksiyasi kuchayishi natijasida muskullar zaiflashib, bemor serzarda, yigʻloqi boʻlib qoladi, ozib ketadi, koʻzi chaqchayadi (ekzoftalm, oftalmopatiya), koʻp terlaydi, oyoqqoʻli, baʼzan butun tanasi titraydi, yuragi tez uradi (taxikardiya), uyqusi buziladi, bir oz isitma chiqadi, tez toliqadi va ishga yaroqsiz boʻlib qoladi. Kasallik ogʻir kechganida tireotoksik krizisga olib borishi mumkin. Bunda asosiy sistema va aʼzolar faoliyati izdan chiqadi, tireotoksik koma yuz beradi. Koʻp tugunli toksik buqoq — koʻpincha bir necha yil davomida koʻp tugunli eutireoid buqoq bilan og`rib kelayotgan 50—60 yashar ayollarda uchraydi. Kasallik belgilari diffuz toksik buqoqqa oʻxshash, ammo bunda oftalmopatiya va pretibial miksedema kuzatilmaydi. Buqoqni mutaxassis vrach davolaydi, turli gormonal dorilar buyuriladi. Baʼzan jarroxlik yoʻli bilan davolanadi. Toksik buqoqni davolashda radioaktiv yod ham qoʻllaniladi. Buqoqning ommaviy oldini olish uchun yodlangan osh tuzi ishlatiladi. Buqoq boʻyicha xavfli guruhlarga (bogʻcha va maktab yoshidagi bolalar, homilador va emizikli ayollar) tarkibida yod tutuvchi (antistrumin, yodid — 100, 200) dorilar beriladi. Umumiy sogʻlomlashtirish tadbirlari (bekamu-koʻst ovqatlanish, sanitariya-gigiyena sharoitlarini yaxshilash va boshqalar) amalga oshiriladi. Individual rivojlanish davomida immun reaksiyalarni shakllanishi. Individual rivojlanish yoki entogenez triklikning eng muhum xsusiyatlaridan biridir.ontogenez tushunchasi 1866-yilga E. Gekkel tomonidan fanga kritilgan bir hujayralilarda ontogenez ularning hosil bo’lishidan boshlanib bo’linishi yoki o’limi bilan tugallanadi. Ko’p hujayralilarda ontogenez zigotya hosil bo’lishidan boshlanib o’lim bilan tugallanadi. Ointogenezning uchta tipi mavjud:  1. Lichinkali. 2.lichinkasiz. 3. Ona qornida rivojlanish.  Lichinkali ontogenez. Tuxum hujayrada oziq modda kam bo’lgan organizmlarda kuzatiladi. Ularning lichikkasi yetuk shaklidan o’z tuzulishi bilan farq qiladi.  Lichinkasiz ontogenez.Tuxumda oziq moddalar ko’p bo’lgan organizmlara kuzatiladi, yosh organizmlar O’z tuzulishiga ko’ra yetuk organizmlarga ancha o’xshaydi. Ona qornioda rivojlanish odam va yuqori sutemizuvchilarda kuzatiladi. Ontogenezning ikkita asosiy davri mavjud.  1. Embiriona davr 2. Post embriona davr.  Post embrional rivojlanish tuxum qoyib ko’payiuvchilarda xomilaning tuxum qobiqlaridan chiqishidan , Ona qornida rivojlanuvchi organizmlarda esa tug’ulishidan boshlanib, uning o’limigacha davom etadi. Bu davrda organizm tashqi muhit bilan bevosita aloqada bo’ladi, o’sadi, hujayralar, to’qimalar, azolar iqtisoshlashadi,umri tugagan yoki jarohatlangan to’qimalar qayta tiklanadi va organizmning qarishi asta sekin kuzatiladi. Post embrionalar rivojlanishining ikki turi malum  1. Bilvosta (no to’g’ri) rivojlanish.  2. Bevosita (tog’ri) rivojlanish.  Organizm indivitual rivojlanishiga tashqi muhit omillarining tasiri kattadir. Tashqi muhit omillarinig tasiri homila davrida ham, undan keyingi davrda ham kuzatiladi.  Odam homilasining rivojlanishiga zara ko’rsatuvchi omillarga alkogol, tamaki tarkibidagi nikotin, Giyohvant moddalari kiradi. Bu moddalar insonning faqat sog’ligiga zara yetkazibgina qolmasdan balki Jinsiy hujayralarning xromosomalari, genlarida mutatsiyalarida sabab bo’lishi ham mumkin. Bunday o’zgargan Mitoz sikli deb hujayraning bo’linishga tayyorgarlik davri hamda mitoz bosqichlarini davom etishiga aytiladi Metafaza — xromosomalarning spirallanishi davom etadi. Xromosomalar ekvator tekisligi tomon harakatlana boshlaydi. Ontogenezning davrlari.Amfibiyalarning lichinkalik bosqichi — itbaliqdir O’pka va ikkita qon aylanish doirasi rivojlanadi. Itbaliq bir qator belgilari (yon chiziq, yurak tuzilishi, qon aylanish sistemasi, jabra yoriqlari) bilan baliqlarga o’xshab ketadi. Tabiiy va sun'iy omillar ta'sirida inson organizmida sodir bo'ladigan fiziologik omillar. Muhit.  Ekologiyada muhit deb tirik organizmlarni o`rab turgan, uning holatiga, rivojlanishiga yashab qolishigava ko`payishiga bevosita ta`sir etadigan jamiki o`lik va tirik tabiat sharoitiga aytiladi.  Muhit tushunchasi turli ma`nolarni anglatadi.Bular ekologik, geografik, fizik, falsafiy, ijtimoiy va boshqalar. Asosan muhit ikki tipga ajratiladi.  Asosan muhit ikki tipga ajratiladi.  1.Tabiiy muhit: havo, suv, tuproq, tirik organizm va hakazo.  2.Sun`iy muhit: inson tomonidan yaratilgan bo`lib, insonning mehnat mahsulidir. Tirik organizmlar tarqalgan bizning biosferamizda hayot asosan 4 xil muhitda mavjud:  Tirik organizmlar tarqalgan bizning biosferamizda hayot asosan 4 xil muhitda mavjud:  1.Suv muhiti  2.Havo muhiti  3.Tuproq  4.Tirik organizmlar  Muhit – hamisha har xil elementlarning murakkab kompleksidir. Sun’iy omillarga ilgari aytganimizdek, qishloq va suv xo‘jaligi sanoat va transport vositalari ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar kiradi. Qishloq xo‘jaligining rivojlanishi natijasida sho‘rlanish, shamol va suv eroziyasi ham rivojlanadi. Yer osti suvlari sathi yer yuzasiga yaqin joylashgan bo‘lsa, suvlarning bug‘lanishi oqibatida tuproq sho‘rlana boshlaydi. Chunki suv bug‘langanda uning tarkibidagi tuzlar tuproqda qolib, tuz miqdorining ortib ketishiga olib keladi. Bunday holat Xorazm vohasida va Mirzacho‘lda namoyon bo‘lmoqda. Shamol eroziyasi doimiy shamollar esadigan joylarda ko‘proq uchraydi, bunda tuproqning yuqori unumdor qismi uchirib olib ketiladi. Suv eroziyasi qiya joylarni sug‘orish jarayonida ro‘y beradi va turli kattalikdagi jarlarning vujudga kelishiga va hosildor yerlarning ishdan chiqishiga olib keladi. Suv inshootlarining qurilishi ham ayrim noxush hodisalarni keltirib chiqaradi. Qoraqum kanalining qurilishi, Amudaryo va Sirdaryo suvlarining sug‘orishga sarflanishi natijasida Orol dengizining sathi 1960-yildan so‘ng pasaya boshladi. Orol dengizi tubining ochilib qolgan qismidan tuzlarning shamollar ta’sirida uchirib olib ketilishi natijasida Orolbo‘yi atrofidagi yerlarning sho‘rlanish darajasi ortib bormoqda. Hozirgi paytda Orol tubining ochilib qolgan joylariga tuzlarning uchirib ketishining oldini olish maqsadida sho‘rga chidamli o‘simliklar ekilmoqda. Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi munosabati bilan turli noxush tabiiy geografik jarayonlar vujudga keladi. Masalan, tog‘-kon sanoatining rivojlanishi natijasida juda ulkan surilmalar, yer yuzasining cho‘kishi, o‘pirilishlar, yer osti suvlari sathining pasa- yishi va boshqa hodisalar ro‘y beradi. Ohangaron vodiysida 20-25 yil davomida ko‘mir gazga aylantirilishi oqibatida yer ostida 1 kv.km dan ortiqroq maydonda bo‘shliq hosil bo‘lgan. Natijada, tog‘ yonbag‘rining barqarorligi buzilib, hajmi 700-800 mln kub m ni tashkil qilgan surilma hosil bo‘ldi va xalq xo‘jaligiga katta mod- diy zarar yetkazdi. Foydali qazilma konlarini qazib olish jarayonida suvlarni kondan tashqariga chiqarib yuborish oqibatida yer osti suvlarining sathi keskin pasayib ketadi. Juda katta maydonlarda neft va gaz qazib olish esa yer yuzasining cho‘kishiga olib keladi. Masalan, neft va gaz qazib olish natijasida Rossiyaning G‘arbiy Sibir pasttekisligi cho‘kmoqda, oqibatda bu tekislikda yer osti suvlari sathi ko‘tarilib, botqoqliklar va ko‘llar maydoni kengayib bormoqda. Sanoat korxonalaridan atmosferaga chiqarilayotgan changlar havoni ifloslab, «issiqxona samarasi»ni keltirib chiqarmoqda, oqibatda Yer yuzasidagi o‘rtacha harorat ortib bormoqda. Bolalarda vitamin yetishmovchiligining oqibatlari. Har bir bolaning normal o‘sishi va rivojlanishi uchun yetarlicha ozuqaviy moddalar kerak. Yoshga bog‘liq holda organizm ehtiyojini qondirish uchun yog‘, oqsil va uglevod nisbati va sifati yetarlicha bo‘lishi zarur. Bundan tashqari ovqat tarkibida vitamin-minerallar organizmga keragicha tushishi va a’zolarning o‘sishi uchun muhim. Bolalikning erta davrlarida eng ko‘p uchraydigan yetishmovchilik holati – gipokalsiyemiya (kalsiy yetishmovchiligi) dir. Bolalarda kalsiy yetishmovchiligi jiddiy asoratlarga olib kelishi mumkin, masalan to‘satdan suyaklar sinishi, sudorgilar (talvasa), suyak va nerv tizimi rivojlanishi ortda qolishi. Bola organizmida kalsiyning normal ko‘rsatkichda bo‘lishi uchun, ovqat ratsionida kunlik kalsiyning dozasi 500-1000 mg bo‘lishi kerak. Ko‘krak yoshidagi bolalar kalsiyning yetarli miqdorini ona sutidan olishadi va bu davrda qo‘shimcha ravishda kalsiy preparatlaridan ham foydalanish kerak bo‘ladi. Qonda kalsiyning sezilarli darajada kamayishi bolalar raxiti va uning asoratlariga olib keladi. Yuqorida aytganimizdek emizikli bolalar kalsiyni ona sutidan qabul qilishadi, demak ona iste’mol qilayotgan mahsulotlar kalsiyga boy bo‘lishi zarur. Bolalikning birinchi yilida kalsiy faqatgina, ovqat bilan kam miqdorda tushganligi sababli defitsitga uchramaydi, balki bola organizmida D3 vitamini yetishmasligi hisobiga ham kelib chiqadi. D3 vitamini kalsiyning so‘rilishida muhim rol o‘ynaydi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining ko‘rsatmasiga binoan har bir ko‘krak yoshidagi bola kuz-qish mavsumida qo‘shimcha ravishda, eritma ko‘rinishida D3 vitaminini qabul qilishi lozim. Bahor-yoz mavsumida D3 vitamini bola organizmida mustaqil ravishda quyosh nuri ta’sirida sintezlanadi. Bu davrda qo‘shimcha vitamin qabul qilish organizmda uning miqdori oshishiga olib keladi, ya’ni gipervitaminoz holati kelib chiqishi mumkin. Bolalikning keyingi davrlarida gipokalsiyemiya ko‘pincha oshqozon ichak trakti kasalliklari (gastrit, kolit, ichaklar dizbiozi va boshqalar), ayrim dori preparatlarini qabul qilish oqibatida oshqozonning so‘rish funksiyasini buzilishi (antadsidlar, sorbentlar) natijasida kelib chiqadi. Kalsiyning yoshga bog‘liq holda normal miqdori  Tug‘ilgandan 6 oygacha – 400-500 mg;  7 oydan 1 yoshgacha – 700-700 mg;  1 yoshdan 10 yoshgacha – 700-900 mg. Alimentar yo‘l (ovqatlanish) bilan organizmda kalsiy to‘planib qolmaydi. Chunki ortiqcha kalsiy ichak va buyraklar orqali tashqariga chiqarib turiladi. Qo‘shimcha ravishda qabul qilinayotgan ortiqcha kalsiy buyraklarda to‘planib qoladi va tosh hosil bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Zararli odatlar va ularni oldini olish Passiv chekish xakida eshitganmisiz? Passiv chekuvchi - bu o'zi chekmaydi, balki chekuvchining tutuni bilan nafas oladi. Routersning xabar berishiga ko'ra bir tekshiruv natijasi shuni ko'rsatdiki oilasida chekuvchi borlarda uyida sigaret chekuvchi yo'qlarga nisbatan insult uchrashi 50% ga ko'p aniqlandi. Atrofingizda sigaret chekuvchilar bo'lsa, U SIZning INSULT bo'lish xavfingizni oshirmoqda. Bundan tashqari insult bilan og’rigan bemor passiv chekish bilan yashasa, boshqa sabablarga nisbatan o'lim 2 barobar ko'proq uchrashi aniqlandi. Jami 28000 chekmaydigan insonlarda tekshiruv o'tkazilgan. Ularning oilasida chekuvchi borlari xaqida ma'lumot olingan va shu insonlarga sigaret tutunining ta'sirini ularning qonidagi kotinin(nikotinni parchalangan maxsuloti) miqdoriga qarab xulosa chiqarildi. Agar tutun ta'sir vaqti uzoqroq bo'lsa insult bo'lish extimoli 46 % ga ko'proq bo'lishi aniqlandi. Janubiy Karolina universiteti tibbiy eksperti Anjela Malek shuni ta'kidlaydiki: xar qanday darajadagi sigaret tutunining ta'siri inson organizmi uchun juda xam xavfli. Sigaret tutuni faqatgina insult xavfini oshirmaydi balki yurak kasalliklari, o'pka raki, prostata va qovuq raki bilan og’rish xavfini oshirishi va bepushtlikka sabab bo'lishi aniqlangan. Bolalarda nafas yo'li maxalliy immunitetini pasaytirib, infektsion kasalliklar va astma rivojlanishiga olib keladi Nos Qirg’iziston milliy ilm-fan akademiyasining bir guruh olimlari nosning erkaklar jinsiy salomatligiga ta'sirini o'rganib chiqishdi. Nazariy tomondan nosning inson organizmiga ziyonini barcha shifokorlar biladi, lekin aniq tekshiruvlar natijasidagi xulosa enda nashr qilindi. Ular O'sh va Qorasuv tumanlarida yashovchi, bepushtlik bilan murojaat qilgan erkakni tekshiruvdan o'tkazishgan. Xulosa qilib quyidagilarni keltirish mumkin:  nos erkaklar farzand ko'rishiga xar qanday pestitsiddan xam zararliroq ta'sir qilar ekan  uning zarari nosning qancha vaqt davomida chekkanligiga bog’liq emas, ya'ni qisqa vaqtda xam bepushtlik kelib chiqishi mumkin ekan  nos xisobiga kelib chiqqan bepushtlikni tiklashni umuman iloji yuq ekan.  Eng ko'p til osti rakini keltirib chiqarar ekan Juda ko'p nos chekuvchini bilaman siz sanab o'tgan zararlari yo'q demang! Ko'za kunda emas kunida sinadi, o'sha kuni sizi kuniz ekanligi bilmaysizku! Onalar salomatligi kelajak poydevori. Sog’lom ona va bola haqida Prezidentimiz bunday deydilar: “Qizlarimiz timsolida biz avvalambor bo‘lg‘usi onalarni, xalqimiz, millatimizning umidi va tayanchi hisoblangan kelajak avlodni dunyoga keltirib, voyaga yetkazadigan naslimiz davomchilarini ko‘ramiz. Qiz bola sog‘lom va baxtli bo‘lsa, u quradigan oila ham, uning mevasi bo‘lmish bola ham sog‘lom va baxtli bo‘ladi. Oila sog‘lom va baxtli bo‘lsa, butun jamiyat baxtli va farovon bo‘ladi. Buni hech qachon esimizdan chiqarmasligimiz zarur”. 2005-yilda yurtimizda 6 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning 30 foizi, jumladan, qishloq joylarda 29 foizi sport bilan shug‘ullangan bo‘lsa, 2015-yilda bu raqamlar sezilarli darajada 57,2 foiz va 56 foizni tashkil etgani qayd etildi. Bunday misollar mamlakatimiz bu borada katta o‘sish va o‘zgarishga erishganidan yaqqol dalolat beradi. Bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan aniq maqsadli ishlarimiz natijasida o‘g‘il-qizlarimiz muntazam shug‘ullanadigan sport turlarining soni keskin ravishda oshib bormoqda. Masalan, ayni shu yoshdagi bolalar 2005-yilda 43 turdagi mashg‘ulotlarga qatnashgan bo‘lsa, bugungi kunda ular 59 sport turi bilan shug‘ullanayotgani bu sohadagi yutuqlarimiz nafaqat son jihatidan, balki sifat jihatidan ham o‘sib borayotganini ko‘rsatadi. Mustabid tuzumdan meros bo‘lib qolgan ana shunday og‘ir vaziyat tufayli 2000-yilda har 100 ming bolaning 6 mingga yaqini o‘tkir respiratorli virusli infeksiyalarga, 576 tasi pnevmoniya, 449 tasi bronxit, 310 tasi skolioz kasalligiga chalingan edi. Keyingi yillarda keng ko‘lamdagi iqtisodiy, ijtimoiy, maishiy, tibbiy va boshqa chora-tadbirlarni izchil joriy etish, bolalar sportini tizimli asosda rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirgan ishlarimiz natijasida bugungi kunga kelib sport bilan shug‘ullanadigan 6 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan bolalarimiz o‘rtasida o‘tkir respiratorli virusli infeksiyalar bilan kasallanish 47,3 foizga, pnevmoniya bo‘yicha 55,6, bronxit bo‘yicha 61,7, skolioz bo‘yicha 45,5 foizga kamaygani biz erishgan eng muhim natija sifatida albatta barchamizni quvontiradi, deb qayd etdi Islom Karimov. Bunday ijobiy o‘zgarishlarni har qaysi ota-ona o‘z oilasi, o‘z farzandlari misolida ko‘rib, sportning bu boradagi ta’siri va ahamiyatini tobora chuqur anglab yetmoqda. Bolalarimiz kelajagini o‘ylab olib borayotgan mana shunday ishlarimiz farzandlarimizning jismoniy kamolotida o‘zining amaliy ifodasini topmoqda. Masalan, O‘zbekistonda bo‘y ko‘rsatkichlari Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti standartlariga mos keladigan 14 yoshli o‘g‘il bolalarning ulushi bugungi kunda Toshkent shahri bo‘yicha 97,9 foizni, Namangan viloyati bo‘yicha 97,6, Qashqadaryo viloyati bo‘yicha 97,1, Buxoro viloyati bo‘yicha 96,8 foizni, mamlakatimiz bo‘yicha 94,2 foizni tashkil etmoqda. Boshqacha qilib aytganda, 14 yoshdagi o‘g‘il-qizlarimizning bo‘yi keyingi o‘n yilda o‘rtacha 2,8 santimetrga o‘sganini alohida ta’kidlash lozim. Ayni shu yo‘lda amalga oshirgan ishlarimizning yana bir muhim natijasini harbiy xizmatga yaroqli deb topilayotgan yigitlar soni 2000-yildagi 63,4 foizdan 2015-yilda 86,3 foizga yetgani, ularning bo‘yi shu davrda 5,9 santimetrga o‘sib, o‘rtacha 171,7 santimetrni, vazni esa 6,2 kilogrammga ortib, 67,8 kilogrammni tashkil etayotgani misolida ko‘rishimiz mumkin. Barchamizga ayonki, sport bilan muntazam shug‘ullanish bolalarimiz, yoshlarimizning sog‘lom qarashlarini shakllantiradi va irodasini toblaydi, ularning mard va jasur insonlar bo‘lib kamol topishi, turli-tuman sinov va qiyinchiliklarni mardona yengib o‘tishga qodir bo‘lishi uchun mustahkam zamin yaratadi. Eng muhimi, sport bilan do‘st bo‘lgan bolalar biz uchun mutlaqo begona va zararli oqimlarga qo‘shilib ketmaydi, dedi Islom Karimov. Bugungi kunda shahar va qishloqlarimizda yangidan barpo etilgan zamonaviy futbol maydonlarida yoshlarimiz o‘zlarining bo‘sh vaqtini mazmunli o‘tkazmoqda. Bunday ishlar o‘z samarasini bermoqda. Hayotimiz o‘zgarmoqda, ongimiz, dunyoqarashimiz o‘zgarmoqda, o‘zimizga, o‘z sog‘lig‘imizga, kelajagimizga munosabatimiz o‘zgarmoqda va bu jarayonda boshqa ko‘pgina ijobiy omillar qatori avvalo sport katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Hech kimga sir emas, sport salomatlikni mustahkamlash bilan birga, har qaysi mamlakat, har qaysi davlatni olamga mashhur qiladigan beqiyos vositadir. Xalqaro maydonlarda sportchilarimiz erishayotgan yutuqlar qalblarimizda g‘urur- iftixor tuyg‘ularini uyg‘otadi, ona Vatanimizga bo‘lgan muhabbat hissini yanada yuksaltiradi. Bizning qadimiy tariximiz, boy madaniyatimiz taraqqiyotida har tomonlama faxrlanishga arziydigan buyuk allomalar, noyob obidalar, yengilmas sarkardalar, pahlavon va bahodirlar juda ko‘p bo‘lgan. O‘zingiz ayting, eski tuzum davrida jahon miqyosida o‘tadigan bironta musobaqada “o‘zbek”, “O‘zbekiston” degan nomlar bugungidek jaranglab, millionlab insonlar qalbida aks-sado berganini birov eshitganmi, Vatanimiz bayrog‘i shunchalar baland ko‘tarilganini ilgari birov ko‘rganmi, deb alohida ta’kidladi Yurtboshimiz. Barchamizga mamnuniyat yetkazadigan tomoni shundaki, iste’dodli o‘g‘il- qizlarimiz xalqaro maydonlarda qo‘lga kiritayotgan katta g‘alabalari bilan O‘zbekiston yoshlarining hech kimdan kam emasligini takror va takror namoyon qilmoqda. Bu haqda so‘z yuritganda, birgina o‘tgan yili 1 ming 668 nafar sportchimiz, jumladan, 567 nafar qizimiz 165 ta xalqaro musobaqada ishtirok etib, 983 ta medalni qo‘lga kiritganini, yosh iqtidorli musiqachi va ijrochilarimiz nufuzli xalqaro tanlovlarda 137 ta sovrinli o‘ringa sazovor bo‘lganini va ularning 76 tasi Gran-pri va birinchi o‘rin ekanini aytish joiz. Men mana shunday yuksak marralarni qo‘lga kiritayotgan bolalarimizni millionlab O‘zbekiston yoshlarining munosib vakillari, deb bilaman. Aynan ana shunday azmu shijoatli o‘g‘il-qizlarimiz o‘z yutuqlari bilan ming-minglab tengdoshlariga ibrat bo‘lmoqda, ularni ham katta maqsadlar yo‘lida ruhlantirmoqda, dedi davlatimiz rahbari. Prezidentimiz sport jihozlari va kiyimlari ishlab chiqarishda ularning sifatli, qulay, xalqaro standartlarga mos bo‘lishi zarurligiga alohida e’tibor qaratdi. Shuningdek, sport anjomlarini ishlab chiqarish uchun litsenziya berishni yo‘lga qo‘yish, bu borada ham raqobat muhitini rivojlantirish kerakligi qayd etildi. Ana shunday yoshlarga ega bo‘lgan, o‘z oldiga yuksak va ulug‘ maqsadlar qo‘yib yashayotgan xalqni o‘z yo‘lidan aslo to‘xtatib bo‘lmaydi, u o‘z maqsad- muddaolariga albatta erishadi, dedi. Biologik faol va dorivor moddalarning bola organizmiga ta'siri. Har bir bolaning normal o‘sishi va rivojlanishi uchun yetarlicha ozuqaviy moddalar kerak. Yoshga bog‘liq holda organizm ehtiyojini qondirish uchun yog‘, oqsil va uglevod nisbati va sifati yetarlicha bo‘lishi zarur. Bundan tashqari ovqat tarkibida vitamin-minerallar organizmga keragicha tushishi va a’zolarning o‘sishi uchun muhim. Bolalikning erta davrlarida eng ko‘p uchraydigan yetishmovchilik holati – gipokalsiyemiya (kalsiy yetishmovchiligi) dir. Bolalarda kalsiy yetishmovchiligi jiddiy asoratlarga olib kelishi mumkin, masalan to‘satdan suyaklar sinishi, sudorgilar (talvasa), suyak va nerv tizimi rivojlanishi ortda qolishi. Biologik faol moddalarni bioorganik kimyo, farmatsevtik kimyо, biologik kimyo va boshqa fanlar o’rganadi. Bu yo’nalishning intensiv rivojlanishiga sabab hozirgi zamon tekshirish usullari bunda konformasion strukturalarni, molekulyararo ta’sirlarni, murakkab aralashmalardan moddallar ajratilishi, endogen biologik faol moddalar xossalari va ksenobiotiklar xossalari ko’pgina muhim fizik-kimyoviy hayot faoliyatini o’rganishga sababchi bo’lmоqdа. Eng muhimi, molekulyar, xujayra va tizimlar darajasida biologik faol moddalar ta’sir mexanizmlari tadqiq qilinmoqda. Izlanish natijasida rejalashtirilgan xossalarni namoyon qiladigan moddalar ham sintez qilindi. Kombinator kimyo robotlashtirilgan skrining bilan birgalikda yangi dorivor moddalar olish uchun muhim ahamiyat topmoqda. Bolalarning jinsiy tarbiyasi. Shuncha vaqt davomida sizning farzandingiz siz uchun er yuzidagi eng kichik va eng nozik maxluq bo'lib qoldi. Ammo vaqt beparvolik bilan o'tadi va endi sizda o'z huquqlari va istaklarini e'lon qiladigan o'spirin bor va bundan tashqari, u juda ko'p noqulay savollarga ega. Menstrüel tsikl, birinchi va jinsiy xayollar, tanadagi o'zgarishlar va qarama-qarshi tana bilan munosabatlar. Mavzular juda nozik va aksariyat ota-onalar ulardan qochishni afzal ko'rishadi. Biroq, o'spirinlar uchun jinsiy ta'lim muhim masala bo'lib, unga e'tibor bermaslik ko'pincha halokatli oqibatlarga olib keladi. Birinchi o'zgarishlar. Ularning yoshi ayniqsa sezilarli bo'lib turishi har xil bo'lishi mumkin. Ba'zilar uchun bu 11 yil, boshqalari uchun - 14. Ayni paytda tanani umuman rivojlanmoqda. Tana vazni va bo'yi sezilarli darajada oshadi, ish qobiliyati oshadi, barcha fiziologik tizimlar faol rivojlanmoqda. Ammo endokrin bezlar bu vaqtda eng faol ishlaydi. Hatto ularning ta'siri ostida xatti-harakatlar ham o'zgaradi. Axborot vakuumini yaratmaslik uchun, o'spirinlar uchun jinsiy tarbiyani iloji boricha tezroq boshlash kerak, barcha savollarga malakali javob berib, uni qiziqtirgan mavzularni yashirmaslik kerak. Maktab yoki ota-onalar. Bu yana bir muhim savol. Nisbatan yaqinda o'spirinlar uchun jinsiy tarbiya umuman mavjud emas edi. Bolalarning o'zlari o'zlarining katta o'rtoqlaridan o'rganib, ma'lumotlarni asta-sekin yig'ishlari kerak edi. Natijada, u buzilgan va har doim ham to'liq bo'lmagan shaklda harakat qildi. Bugungi kunda jamiyat nihoyat shunday nuqtaga keldiki, o'spirinni nafaqat oila bag'rida tarbiyalash, balki maktab ta'limi doirasida maxsus ta'limni olib borish ham nihoyatda muhimdir. Maxsus fanlarning kiritilishi axborotni anglash darajasini oshiradi va har bir o'spirinni qiziqtirgan savollar bilan murojaat qilish imkoniyatini beradi. Shunday qilib, biz o'spirinlar uchun jinsiy tarbiya butun jamiyatning vazifasi deb ayta olamiz. Shuning uchun ham bugungi kunda televidenie orqali namoyish etilayotgan ko'plab ma'lumotli videolar yaratilmoqda. Ular kechagi bolaga juda zarur bo'lgan eng muhim ma'lumotlarni etkazish uchun ular qulay va sodda shaklda yaratilgan. Tugallanmagan 14 yoshdagi o'g'il ham, qiz ham butunlay boshqacha bo'lib qoladi, bu ko'pincha g'amxo'r ota-onani tashvishga soladi. Agar mehribon va aloqada bo'lgan bola to'satdan o'ziga kirib, o'zini yopib qo'yishni boshlasa, unda u hech narsa aytishni istamaydigan o'ziga xos hayotga ega bo'lsa, qanday qilib tashvishlanmaslik kerak. Darhaqiqat, uning o'zi unga nima bo'layotganini to'liq tushunmaydi. Haqiqat shundaki, balog'at davri keskin davri bilan ajralib turadi, shuning uchun ikkinchi darajali jinsiy xususiyatlarning faol ko'rinishi, tananing konstitutsiyaviy xususiyatlarining shakllanishi, ovozning buzilishi va tashqi va ichki jinsiy a'zolar bilan bog'liq barcha o'zgarishlar mavjud.