BOSHLANG`ICH SINF MATEMATIKASIDA VAQT TUSHUNCHASINI O`RGATISH

Yuklangan vaqt

2024-02-25

Yuklab olishlar soni

28

Sahifalar soni

27

Faytl hajmi

269,7 KB


 
 
 
 
 
 
 
BOSHLANG`ICH SINF MATEMATIKASIDA VAQT TUSHUNCHASINI 
O`RGATISH 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BOSHLANG`ICH SINF MATEMATIKASIDA VAQT TUSHUNCHASINI O`RGATISH
REJA: 
 
Kirish 
 
 
 
1. Vatq tushunchasini o‘rgatish metodikasi. 
 
Boshlang‘ich sinflarda miqdor tushunchasini o‘rgatishning umumiy metodikasi. 
 
2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini vaqt va uning o‘lchov birliklari bilan 
tanishtirish metodikasi. 
3. Uzunlik va uning o‘lchov birliklari. 
 
4. Yuza va uning o‘lchov birliklari. 
 
5. Hajm (sig‘im) va uning o‘lchov birliklari 
 
 
 
Xulosa 
 
 
 
Foydalanilgan adabiyotlar 
REJA: Kirish 1. Vatq tushunchasini o‘rgatish metodikasi. Boshlang‘ich sinflarda miqdor tushunchasini o‘rgatishning umumiy metodikasi. 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini vaqt va uning o‘lchov birliklari bilan tanishtirish metodikasi. 3. Uzunlik va uning o‘lchov birliklari. 4. Yuza va uning o‘lchov birliklari. 5. Hajm (sig‘im) va uning o‘lchov birliklari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish 
 
Boshlang‘ich sinflar dasturida arifmetik material bilan uzviy bog‘liqlikda turli 
miqdor o‘rganish nazarda tutiladi. Bularsiz tabiatni, borliq olamni o‘rganish mumkin 
emas. Miqdorlarda turli obyektlarning borliq dunyoning xossalari aks etgan. 
Miqdor bu narsa yoki xodisaning biror xossasi bo‘lib, uni boshqa narsa yoki 
hodisaning shunday xossasi bilan taqqoslash mumkin va ulardan qaysi biri shu xossaga 
ega ekanligini bilish katta ahamiyatga ega. 
Miqdor tushunchasi murakkab tushuncha bo‘lib, boshlang‘ich maktabning 
vazifasi shuki, u bolalarda miqdorlarni o‘rganishning tushunish usulini tadbiq qilishdir. 
Natijada bolalarda miqdorlar narsalar va hodisalarning o‘lchash bilan bog‘liq bo‘lgan 
xossalari ekanligi haqida tasavvurlar hosil bo‘lishi kerak 
Boshlang‘ich maktabda bolalarga uzunlik, yuza, sig‘im, massa, vaqt haqida 
dastlabki tasavvurlar beriladi. 
Har bir miqdorni o‘rganish uslubiyotining o‘ziga xos hususiyatlari mavjud 
bo‘lsada, biroq narsa yoki hodisaning hossalarini o‘rganishga umumiy yondashish 
miqdorlarni o‘rganishning umumiy uslubiyoti haqida chiniqish imkonini beradi. Bu 
uslubiyot asosida amaliy usul yotadi. Narsalar bilan ishlash asosida aniq xissiy qabul 
qilish qobiliyatiga tayanib, kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarini miqdorlar uchun 
umumiy bo‘lgan xossalar bilan tanishtirish. 
Boshlang‘ich sinflarda miqdorlarni o‘rganish bo‘yicha darsni tashkil etish rejasi 
taxminan quydagi bosqichlardan iborat. 
Kirish Boshlang‘ich sinflar dasturida arifmetik material bilan uzviy bog‘liqlikda turli miqdor o‘rganish nazarda tutiladi. Bularsiz tabiatni, borliq olamni o‘rganish mumkin emas. Miqdorlarda turli obyektlarning borliq dunyoning xossalari aks etgan. Miqdor bu narsa yoki xodisaning biror xossasi bo‘lib, uni boshqa narsa yoki hodisaning shunday xossasi bilan taqqoslash mumkin va ulardan qaysi biri shu xossaga ega ekanligini bilish katta ahamiyatga ega. Miqdor tushunchasi murakkab tushuncha bo‘lib, boshlang‘ich maktabning vazifasi shuki, u bolalarda miqdorlarni o‘rganishning tushunish usulini tadbiq qilishdir. Natijada bolalarda miqdorlar narsalar va hodisalarning o‘lchash bilan bog‘liq bo‘lgan xossalari ekanligi haqida tasavvurlar hosil bo‘lishi kerak Boshlang‘ich maktabda bolalarga uzunlik, yuza, sig‘im, massa, vaqt haqida dastlabki tasavvurlar beriladi. Har bir miqdorni o‘rganish uslubiyotining o‘ziga xos hususiyatlari mavjud bo‘lsada, biroq narsa yoki hodisaning hossalarini o‘rganishga umumiy yondashish miqdorlarni o‘rganishning umumiy uslubiyoti haqida chiniqish imkonini beradi. Bu uslubiyot asosida amaliy usul yotadi. Narsalar bilan ishlash asosida aniq xissiy qabul qilish qobiliyatiga tayanib, kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarini miqdorlar uchun umumiy bo‘lgan xossalar bilan tanishtirish. Boshlang‘ich sinflarda miqdorlarni o‘rganish bo‘yicha darsni tashkil etish rejasi taxminan quydagi bosqichlardan iborat.
Vaqt tushunchasini o‘rgatish metodikasi. 
 
1. Boshlang‘ich sinflarda miqdor tushunchasini o‘rgatishning 
umumiy metodikasi. 
 
 
Matematikada o‘rganiladigan asosiy tushunchalardan biri miqdor tushunchasidir. 
Boshlang‘ich sinflarda uzunlik, jismning massasi va hajmi, vaqt, figuraning yuzi kabi 
miqdorlar o‘rganiladi. Boshlang‘ich sinflarda bu miqdorlarni asosiy miqdorlar deyiladi. 
Bundan tashqari boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ba’zi hosilaviy miqdorlar (tekis harakat 
tezligi va boshqalar) bilan ham tanishadilar. Hosilaviy miqdorlarni o‘rganishda ularni 
o‘lchash masalasi o‘rganilmaydi. 
Miqdorlar, 
xuddi 
raqamlar 
kabi 
boshlang‘ich 
sinflarda 
matematika 
mashg‘ulotlarining asosiy tushunchasi bo‘lib, bolalarda miqdor haqida predmetlar va 
voqiylikka aloqador va o‘lchov bilan bog‘liq sifat tasavvur hosil qilish uchun 
foydalaniladi. 
1-2-sinflarda o‘quvchilar uzunlik, massa, (og‘irlik) hajm, vaqt haqida va ularning 
o‘lchov birliklari haqida tasavvurga ega bo‘ladilar. Misollarni yechish jarayonida ular 
baho, qiymat, miqdor, narx, tezlik, masofa, unumdorlik tushunchalari bilan tanishadilar1. 
Mavzuni o‘rganish jarayonida shunga erishish zarurki, o‘quvchilar o‘zaro bog‘liq, 
ammo mutlaqo boshqa-boshqa mazmunga ega bo‘lgan “Miqdor va raqam” 
tushunchalarini aniq farqiga bora olishlari kerak. Masalan, sim o‘ramidan bir bo‘lak kesib 
olib, o‘lcham birligi detsimetrdan foydalanib, 1 dm, 2 dm, 3 dm, ..., 20 dm kabi 
uzunliklarni belgilab boramiz. Ya’ni mazkur o‘lcham birligini sim uzunligi bo‘yicha 
ketma-ket qo‘yish bilan o‘lchaymiz va tegishli nomi bilan – (20 dm) yozib qo‘yamiz. 
Agar boshqa o‘lcham birligi, masalan, santimetrdan foydalangan bo‘lsa, 
miqdorning raqam belgisi o‘zgacha bo‘lganiga erishamiz. Bu raqamni ham tegishli nomi 
 
 
 
 
 
Vaqt tushunchasini o‘rgatish metodikasi. 1. Boshlang‘ich sinflarda miqdor tushunchasini o‘rgatishning umumiy metodikasi. Matematikada o‘rganiladigan asosiy tushunchalardan biri miqdor tushunchasidir. Boshlang‘ich sinflarda uzunlik, jismning massasi va hajmi, vaqt, figuraning yuzi kabi miqdorlar o‘rganiladi. Boshlang‘ich sinflarda bu miqdorlarni asosiy miqdorlar deyiladi. Bundan tashqari boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ba’zi hosilaviy miqdorlar (tekis harakat tezligi va boshqalar) bilan ham tanishadilar. Hosilaviy miqdorlarni o‘rganishda ularni o‘lchash masalasi o‘rganilmaydi. Miqdorlar, xuddi raqamlar kabi boshlang‘ich sinflarda matematika mashg‘ulotlarining asosiy tushunchasi bo‘lib, bolalarda miqdor haqida predmetlar va voqiylikka aloqador va o‘lchov bilan bog‘liq sifat tasavvur hosil qilish uchun foydalaniladi. 1-2-sinflarda o‘quvchilar uzunlik, massa, (og‘irlik) hajm, vaqt haqida va ularning o‘lchov birliklari haqida tasavvurga ega bo‘ladilar. Misollarni yechish jarayonida ular baho, qiymat, miqdor, narx, tezlik, masofa, unumdorlik tushunchalari bilan tanishadilar1. Mavzuni o‘rganish jarayonida shunga erishish zarurki, o‘quvchilar o‘zaro bog‘liq, ammo mutlaqo boshqa-boshqa mazmunga ega bo‘lgan “Miqdor va raqam” tushunchalarini aniq farqiga bora olishlari kerak. Masalan, sim o‘ramidan bir bo‘lak kesib olib, o‘lcham birligi detsimetrdan foydalanib, 1 dm, 2 dm, 3 dm, ..., 20 dm kabi uzunliklarni belgilab boramiz. Ya’ni mazkur o‘lcham birligini sim uzunligi bo‘yicha ketma-ket qo‘yish bilan o‘lchaymiz va tegishli nomi bilan – (20 dm) yozib qo‘yamiz. Agar boshqa o‘lcham birligi, masalan, santimetrdan foydalangan bo‘lsa, miqdorning raqam belgisi o‘zgacha bo‘lganiga erishamiz. Bu raqamni ham tegishli nomi
bilan (20 sm) yozib qo‘yamiz. Metr o‘lcham birligidan foydalansak mazkur miqdorning 
yana bir raqami ko‘rinishga ega bo‘lamiz (2 m). 
Raqam va o‘lchamlar tushunchalarini o‘zaro farqlash uchun bu bosqisda mazkur 
yordamlardan nixoyatda ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak bo‘ladi. 78,40,11,99 kabi 
misollardan belgilarni qo‘llash bilan bog‘liq mashqlarni shakllantirishda, aynan 
raqamlarning (sonlarning) o‘zini solishtirish zarurligi 23 sm, 2 dm, 5dm, 1m kabi 
mashqlarni yechishda esa miqdorlar taqqoslashayotganini qayta-qayta takidlanishi lozim. 
Miqdor va son (raqam) iboralarni qo‘llash bilan bog‘liq boshqa mashqlar ham 
shu kabi aniq va tushunarli ifodalanishi kerak. Masalan; “385 va 481 sonlarini qo‘shing”, 
yoki “3 m 85 sm hamda 4 m 81 sm miqdorlarni qo‘shing” kabi. 
U yoki bu miqdor haqida tasavvurni shakllantirish va ularni o‘lchash usullari 
o‘ziga xoslikka ega bo‘lsa ham, har bir miqdorni o‘rganishda umumiy bosqichlarni 
aloxida takidlash maqsadga muvofiq bo‘lar edi O‘qituvchi harbir miqdorni o‘rganish 
jarayonida ana shularga tayanib,o‘quvchilar faoliyatini quyidagicha tashkil etish mumkin. 
 
 
 
 
 
 
Vaqt o‘rgatish bo‘yicha metodik sxema 
 
 
 
1. Bolalarda mavjud mazkur miqdorlar haqidagi tushunchalarni 
aniqlash 
(bolalarni hayotiy tajribasiga murojaat etish). 
2. Bir xil nomli miqdorlarni solishtirishi (chamalab ko‘rinish, o‘lcham va boshqa 
xil usullar bilan). 
3. Mazkur miqdorning o‘lchov birligi va o‘lchov asboblari bilan tinishtirish. 
 
4. O‘quvchilarda o‘lcham ko‘nikmalari hosil qilish. 
bilan (20 sm) yozib qo‘yamiz. Metr o‘lcham birligidan foydalansak mazkur miqdorning yana bir raqami ko‘rinishga ega bo‘lamiz (2 m). Raqam va o‘lchamlar tushunchalarini o‘zaro farqlash uchun bu bosqisda mazkur yordamlardan nixoyatda ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak bo‘ladi. 78,40,11,99 kabi misollardan belgilarni qo‘llash bilan bog‘liq mashqlarni shakllantirishda, aynan raqamlarning (sonlarning) o‘zini solishtirish zarurligi 23 sm, 2 dm, 5dm, 1m kabi mashqlarni yechishda esa miqdorlar taqqoslashayotganini qayta-qayta takidlanishi lozim. Miqdor va son (raqam) iboralarni qo‘llash bilan bog‘liq boshqa mashqlar ham shu kabi aniq va tushunarli ifodalanishi kerak. Masalan; “385 va 481 sonlarini qo‘shing”, yoki “3 m 85 sm hamda 4 m 81 sm miqdorlarni qo‘shing” kabi. U yoki bu miqdor haqida tasavvurni shakllantirish va ularni o‘lchash usullari o‘ziga xoslikka ega bo‘lsa ham, har bir miqdorni o‘rganishda umumiy bosqichlarni aloxida takidlash maqsadga muvofiq bo‘lar edi O‘qituvchi harbir miqdorni o‘rganish jarayonida ana shularga tayanib,o‘quvchilar faoliyatini quyidagicha tashkil etish mumkin. Vaqt o‘rgatish bo‘yicha metodik sxema 1. Bolalarda mavjud mazkur miqdorlar haqidagi tushunchalarni aniqlash (bolalarni hayotiy tajribasiga murojaat etish). 2. Bir xil nomli miqdorlarni solishtirishi (chamalab ko‘rinish, o‘lcham va boshqa xil usullar bilan). 3. Mazkur miqdorning o‘lchov birligi va o‘lchov asboblari bilan tinishtirish. 4. O‘quvchilarda o‘lcham ko‘nikmalari hosil qilish.
5. Bir xil nomdagi miqdorlarni qo‘shish va ayrish (masalalarni yechish jarayonida). 
 
6. Miqdorlarni yangi o‘lchov birliklari bilan tanishtirish, bir nomdagi miqdorlarni 
boshqa o‘lchov birliklariga aylantirish. Ikki bir xil nomli o‘lchov birliklarini bitta ikki 
nomli o‘lchov birligiga aylantirish va aksincha. 
7. Ikki xil nomli miqdorni qo‘shish va ayirish. 
 
8. Miqdorlarni sonlarga ko‘paytirish va bo‘lish. 
 
Turli miqdorlar haqida tasavvurlarni shakllantirish maqsadida turli amaliy 
mashqlar va misollar bajariladi, namoyish etiluvchi va alohida ko‘nikmali vositalardan 
foydalaniladi. Bu ish barcha o‘quvchilar ishtirokida, alohida-alohida har bir o‘quvchi 
bilan va guruh usulida amalga oshiriladi. O‘quvchilar “Miqdor” tushunchasining asosiy 
belgilarini turli xil amaliy mashg‘ulotlar davomida va turli xil muammoli sharoitlar 
tufayli o‘zlashtirib oladilar. 
Miqdorlar va ularning o‘lchov birliklari bilan tanishuv nafaqat amaliy ahamiyatga 
mashq, ayni vaqtda u o‘quvchilarda hayotiy muammolarni ko‘ra bilish imkoniyatini 
shakllantirish va shu bilan ularning bilishga qiziqish ishtiyoqini rivojlantirishga imkon 
beradi. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Miqdor” tushunchasini o‘rgatishda Oliygohni 
endi bitirgan yangi o‘qituvchidan quyidagi talablarga amal qilishi talab etiladi: 
- maktabning qaysi sinflarida matematikakursi (fani) o‘quvchilar qanday miqdorlar va 
ularning o‘lcham birliklari bilan tanishishlarini lozimligini; 
- boshlang‘ich sinflarda miqdorlar haqida tushunchalar tasavvurlarini shakllantirishga 
umumiy yondashishni bilishi kerak va shuningdek; 
- uzunlik,massa,hajm, vaqt va maydonlarni o‘rganishda 
o‘quvchilarda 
miqdorlar 
haqida tasavvurni shakllantirishi uchun umumiy yondashuvni qo‘llay ola bilishi; 
- maqsad sari yo‘naltirilgan amaliy ishlarni tashkil eta bilishi; 
- miqdorlarni o‘rganishda turli xil vositalardan foydalanishi,o‘quvchilarda o‘lchash 
bilan bog‘liq ko‘nikmalarni shakllantirish metodikasini amalda ko‘llay olishi lozim. 
5. Bir xil nomdagi miqdorlarni qo‘shish va ayrish (masalalarni yechish jarayonida). 6. Miqdorlarni yangi o‘lchov birliklari bilan tanishtirish, bir nomdagi miqdorlarni boshqa o‘lchov birliklariga aylantirish. Ikki bir xil nomli o‘lchov birliklarini bitta ikki nomli o‘lchov birligiga aylantirish va aksincha. 7. Ikki xil nomli miqdorni qo‘shish va ayirish. 8. Miqdorlarni sonlarga ko‘paytirish va bo‘lish. Turli miqdorlar haqida tasavvurlarni shakllantirish maqsadida turli amaliy mashqlar va misollar bajariladi, namoyish etiluvchi va alohida ko‘nikmali vositalardan foydalaniladi. Bu ish barcha o‘quvchilar ishtirokida, alohida-alohida har bir o‘quvchi bilan va guruh usulida amalga oshiriladi. O‘quvchilar “Miqdor” tushunchasining asosiy belgilarini turli xil amaliy mashg‘ulotlar davomida va turli xil muammoli sharoitlar tufayli o‘zlashtirib oladilar. Miqdorlar va ularning o‘lchov birliklari bilan tanishuv nafaqat amaliy ahamiyatga mashq, ayni vaqtda u o‘quvchilarda hayotiy muammolarni ko‘ra bilish imkoniyatini shakllantirish va shu bilan ularning bilishga qiziqish ishtiyoqini rivojlantirishga imkon beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Miqdor” tushunchasini o‘rgatishda Oliygohni endi bitirgan yangi o‘qituvchidan quyidagi talablarga amal qilishi talab etiladi: - maktabning qaysi sinflarida matematikakursi (fani) o‘quvchilar qanday miqdorlar va ularning o‘lcham birliklari bilan tanishishlarini lozimligini; - boshlang‘ich sinflarda miqdorlar haqida tushunchalar tasavvurlarini shakllantirishga umumiy yondashishni bilishi kerak va shuningdek; - uzunlik,massa,hajm, vaqt va maydonlarni o‘rganishda o‘quvchilarda miqdorlar haqida tasavvurni shakllantirishi uchun umumiy yondashuvni qo‘llay ola bilishi; - maqsad sari yo‘naltirilgan amaliy ishlarni tashkil eta bilishi; - miqdorlarni o‘rganishda turli xil vositalardan foydalanishi,o‘quvchilarda o‘lchash bilan bog‘liq ko‘nikmalarni shakllantirish metodikasini amalda ko‘llay olishi lozim.
2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini vaqt va uning o‘lchov birliklari bilan 
tanishtirish metodikasi 
 
 
 
 
1 asr 
1 yil 
1oy 
1 kun 
1 soat 
1min 
 
100 yil 
12oy 
30yoki 31 
24 
60 min 
60 sek 
 
 
 
Mavjud dastur bo‘yicha vaqt va uning o‘lchov birliklari bilan tanishuv 2-sinfda 
amalga oshiriladi. Vaqt haqidagi tushunchani shakllantirish jarayonidagi murakkablikni 
nazarda tutib, bu sohadagi tshlarni birinchi sinfdanoq boshlamoq lozim. 
2-sinfda “Vaqt o‘lchovlari” mavzusini o‘rgatishda bolalar vaqt o‘lchovining asosiy 
birliklari haqida konkret tasavvurga ega bo‘lishlari kerak. Bular yil, hafta, sutka, soat, 
minut. 
Ma’lumki, vaqt o‘lchovlari, o‘lchovlarning metrik tizimidan farqli o‘laroq bevosita 
o‘lchash imkoniyatini bermaydi. Bu xol turli ko‘rsatmali qo‘llanmalardan foydalanish 
kerakligini ko‘rsatadi. 
1. Tabel-kalendar. Joriy yil uchun bunday tabel-kalendarni o‘quvchilarning o‘zlari 
o‘qituvchi raxbarligida mehnat darslarida tayyorlaydilar. 
2. Soatlarning namoyish modellari. 
 
3. Maktab o‘quvchisining kundalik rejimli jadvallari. 
 
Sutka tushunchasi sutkaning bolalarga tanish bo‘laklari bo‘lgan ertalab, kunduzi, 
kechqurun, tun tushunchalari orqali kiritiladi. O‘quvchilarga kalendardagi chislolar 
sutkalarni ifodalashni, sutkalar kechasi soat 12 da boshlanishini tushuntirish kerak. 
2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini vaqt va uning o‘lchov birliklari bilan tanishtirish metodikasi 1 asr 1 yil 1oy 1 kun 1 soat 1min 100 yil 12oy 30yoki 31 24 60 min 60 sek Mavjud dastur bo‘yicha vaqt va uning o‘lchov birliklari bilan tanishuv 2-sinfda amalga oshiriladi. Vaqt haqidagi tushunchani shakllantirish jarayonidagi murakkablikni nazarda tutib, bu sohadagi tshlarni birinchi sinfdanoq boshlamoq lozim. 2-sinfda “Vaqt o‘lchovlari” mavzusini o‘rgatishda bolalar vaqt o‘lchovining asosiy birliklari haqida konkret tasavvurga ega bo‘lishlari kerak. Bular yil, hafta, sutka, soat, minut. Ma’lumki, vaqt o‘lchovlari, o‘lchovlarning metrik tizimidan farqli o‘laroq bevosita o‘lchash imkoniyatini bermaydi. Bu xol turli ko‘rsatmali qo‘llanmalardan foydalanish kerakligini ko‘rsatadi. 1. Tabel-kalendar. Joriy yil uchun bunday tabel-kalendarni o‘quvchilarning o‘zlari o‘qituvchi raxbarligida mehnat darslarida tayyorlaydilar. 2. Soatlarning namoyish modellari. 3. Maktab o‘quvchisining kundalik rejimli jadvallari. Sutka tushunchasi sutkaning bolalarga tanish bo‘laklari bo‘lgan ertalab, kunduzi, kechqurun, tun tushunchalari orqali kiritiladi. O‘quvchilarga kalendardagi chislolar sutkalarni ifodalashni, sutkalar kechasi soat 12 da boshlanishini tushuntirish kerak.
Shundan keyin soat va minut qaraladi. Soat va minut bilan tanishtirishga 
bag‘ishlangan birinchi darsdayoq vaqt o‘lchovlari orasidagi munosabatlar aytiladi: bir 
sutka 24 soatdan, 1 soat 60- minutdan iborat. 
2- sinfda esa yil, oy, sutka (kecha-kunduz), soat va minut kabi birliklar o‘rganiladi. 
 
3- sinfda esa sekund va asr tushunchalari o‘tilishi bilan bolalarda vaqt haqidagi 
tushunchalarni yanada aniqlashtirishga erishiladi. Vaqt birliklari haqida tasavvurni 
shakllantirish uchun turli mashg‘ulotlar o‘tkazish yaxshi samara berish mumkin, masalan: 
o‘qituvchi o‘zi qarsak chalgandan so‘ng bir minut o‘tgach, bolalar ham qarsak chalishni 
tushuntiradi2. (bolalar bir minut vaqt o‘tish uchun 60 gacha sanashlari kerak.). Kalendar 
bilan ishlash ham yaxshi natija beradi. Darslikda berilgan mashqlarni bajarish davomida 
bolalar yil davomida qancha oy, haftada qancha kun borligini va ularning davomiyligini 
bilib oladilar. Quyida 3-sinf “Matematika” darsligidan 587-masalani echamiz. 587- 
masala. Soat qaysi vaqtni ko‘rsatmoqda? Bir vaqtni har xil bayon eting: 
 
 
 
 
 
 
 
Javoblar: 
 
1. Soat 3 dan 5 minut o‘tdi yoki soat 3 u 5 minut: 
2. Soat 6 dan 15 minut o‘tdi yoki saot 6 yu 15 minut, yoki 6 dan chorak soat o‘tdi; 
3. Soat 5 u 30 minut yoki besh yarim 
 
 
3. Uzunlik va uning o‘lchov birliklari 
 
 
2 Bikboyeva N.U. va boshqalar. ”Matematika” 2-sinf uchun darslik Toshkent:”O`qituvchi” -2003 yil 
Shundan keyin soat va minut qaraladi. Soat va minut bilan tanishtirishga bag‘ishlangan birinchi darsdayoq vaqt o‘lchovlari orasidagi munosabatlar aytiladi: bir sutka 24 soatdan, 1 soat 60- minutdan iborat. 2- sinfda esa yil, oy, sutka (kecha-kunduz), soat va minut kabi birliklar o‘rganiladi. 3- sinfda esa sekund va asr tushunchalari o‘tilishi bilan bolalarda vaqt haqidagi tushunchalarni yanada aniqlashtirishga erishiladi. Vaqt birliklari haqida tasavvurni shakllantirish uchun turli mashg‘ulotlar o‘tkazish yaxshi samara berish mumkin, masalan: o‘qituvchi o‘zi qarsak chalgandan so‘ng bir minut o‘tgach, bolalar ham qarsak chalishni tushuntiradi2. (bolalar bir minut vaqt o‘tish uchun 60 gacha sanashlari kerak.). Kalendar bilan ishlash ham yaxshi natija beradi. Darslikda berilgan mashqlarni bajarish davomida bolalar yil davomida qancha oy, haftada qancha kun borligini va ularning davomiyligini bilib oladilar. Quyida 3-sinf “Matematika” darsligidan 587-masalani echamiz. 587- masala. Soat qaysi vaqtni ko‘rsatmoqda? Bir vaqtni har xil bayon eting: Javoblar: 1. Soat 3 dan 5 minut o‘tdi yoki soat 3 u 5 minut: 2. Soat 6 dan 15 minut o‘tdi yoki saot 6 yu 15 minut, yoki 6 dan chorak soat o‘tdi; 3. Soat 5 u 30 minut yoki besh yarim 3. Uzunlik va uning o‘lchov birliklari 2 Bikboyeva N.U. va boshqalar. ”Matematika” 2-sinf uchun darslik Toshkent:”O`qituvchi” -2003 yil
Bolalar uzunlik jismning davomiyligini narsaning o‘lchamlarini tasvirlaydigan 
xossasi ekanini maktabgacha bo‘lgan davrdayoq tassavur qila oladilar. Bolalar uzunroq–
qisqaroq, keng-tor, baland-past, yo‘g‘on-ingichka, munosabatlarni to‘g‘ri aniqlay 
oladilar. O‘qitishning navbatdagi vazifasi-o‘lchash ishining mohiyatini ochib berish, 
uzunlikning turli o‘lchov birliklarining ahamiyatini ko‘rsatish va o‘lchov asboblaridan 
foydalanishga o‘rganishdan iborat. Tayyorgarlik bosqichining birinchi davridayoq 
o‘qituvchi “miqdor” tushunchasini rivojlantirish imkoniyatiga ega. “Miqdor” so‘zining 
o‘zi ko‘pchilik bolalarga tushunarli emas, chunki bu so‘zni ular kam ishlatadilar. 
O‘qituvchining vazifasi narsalarning hossasi taqqoslanayotganda bu taqqoslashni miqdor 
jihatdan ifoda qilish mumkinligini miqdor haqida so‘zlash mumkinligini har doim 
ko‘rsatib berishdan iborat. 
“Uzun qisqa ” mavzusi bo‘yicha dars parchasini keltiramiz. 
 
Darsning maqsadi. Uzunlik tushunchasini jismning o‘lchamlarini tavsiflaydigan 
hossasi sifatida shakllantirish. 
Ish narsalarning uzunliklarini ko‘z bilan chamalab va ustiga qo‘yish usuli bilan 
taqqoslashdan boshlanadi. 
Amaliy ish.  Gorizantal tortilgan ipcha eni bir xil, lekin rangi va uzunliklari 
turlicha bo‘lgan tasmalar ilingan.Bolalar qaysi tasma uzunroqlinini, qisqaroqligini, bir 
xil uzunlikda ekanligini ko‘z bilan chamalab aniqlaydilar. O‘qituvchi esa tasmalarni ip 
bo‘ylab surib ularni ustma-ust tushiradi. Bolalarning e’tiborini quyidagilarga qaratadi: 
tasmalarning bir uchlari ustma-ust tushgan bo‘lsa, endi ularning oxiriga, ya’ni ikkinchi 
uchiga qaraymiz va qaysi xolda “Uzunroq”, “Qisqaroq”, “Bir xil uzunlikda” deb ayta 
olishmiz mumkinligini aniqlaymiz. Mustaxkamlash uchun esa frontal amaliy ish 
o‘tkaziladi. Bolalarga uchtadan qog‘oz tasmalar tarqatiladi. (ikkitasi bir xil uzunlikda, 
uchinchi tasma esa uzunligi bo‘yicha ularga teng emas). Bu qog‘oz tasmalarni uzunliklari 
bo‘yicha qanday taqqoslash mumkin? 
Bolalar uzunlik jismning davomiyligini narsaning o‘lchamlarini tasvirlaydigan xossasi ekanini maktabgacha bo‘lgan davrdayoq tassavur qila oladilar. Bolalar uzunroq– qisqaroq, keng-tor, baland-past, yo‘g‘on-ingichka, munosabatlarni to‘g‘ri aniqlay oladilar. O‘qitishning navbatdagi vazifasi-o‘lchash ishining mohiyatini ochib berish, uzunlikning turli o‘lchov birliklarining ahamiyatini ko‘rsatish va o‘lchov asboblaridan foydalanishga o‘rganishdan iborat. Tayyorgarlik bosqichining birinchi davridayoq o‘qituvchi “miqdor” tushunchasini rivojlantirish imkoniyatiga ega. “Miqdor” so‘zining o‘zi ko‘pchilik bolalarga tushunarli emas, chunki bu so‘zni ular kam ishlatadilar. O‘qituvchining vazifasi narsalarning hossasi taqqoslanayotganda bu taqqoslashni miqdor jihatdan ifoda qilish mumkinligini miqdor haqida so‘zlash mumkinligini har doim ko‘rsatib berishdan iborat. “Uzun qisqa ” mavzusi bo‘yicha dars parchasini keltiramiz. Darsning maqsadi. Uzunlik tushunchasini jismning o‘lchamlarini tavsiflaydigan hossasi sifatida shakllantirish. Ish narsalarning uzunliklarini ko‘z bilan chamalab va ustiga qo‘yish usuli bilan taqqoslashdan boshlanadi. Amaliy ish. Gorizantal tortilgan ipcha eni bir xil, lekin rangi va uzunliklari turlicha bo‘lgan tasmalar ilingan.Bolalar qaysi tasma uzunroqlinini, qisqaroqligini, bir xil uzunlikda ekanligini ko‘z bilan chamalab aniqlaydilar. O‘qituvchi esa tasmalarni ip bo‘ylab surib ularni ustma-ust tushiradi. Bolalarning e’tiborini quyidagilarga qaratadi: tasmalarning bir uchlari ustma-ust tushgan bo‘lsa, endi ularning oxiriga, ya’ni ikkinchi uchiga qaraymiz va qaysi xolda “Uzunroq”, “Qisqaroq”, “Bir xil uzunlikda” deb ayta olishmiz mumkinligini aniqlaymiz. Mustaxkamlash uchun esa frontal amaliy ish o‘tkaziladi. Bolalarga uchtadan qog‘oz tasmalar tarqatiladi. (ikkitasi bir xil uzunlikda, uchinchi tasma esa uzunligi bo‘yicha ularga teng emas). Bu qog‘oz tasmalarni uzunliklari bo‘yicha qanday taqqoslash mumkin?
Ustiga qo‘yish bilan taqqoslash mumkin. Tasmalarning bir birining ustiga shunday 
qo‘yingki, qaysi tasmalar bir xil uzunlikda, qaysi tasma uzunroq ekani ko‘rinib tursin. 
Keyin tasmalarni bir birining ustiga tushurish mumkin bo‘lmagan xolat yaratiladi. Buning 
uchun uzunligi turlicha bo‘lgan ikkita tasma doskaning turli qismlarida turli 
balandliklarda ilib qo‘yiladi. Uchinchi tasmani o‘qituvchi ushlab turadi. Qaysi tasma 
uzunroq? Bolalar bilan birgalikda o‘qituvchi bunday xulosaga keladi: uchinchi tasmani 
birinchi tasma ustiga qo‘yish kerak, ular ustma-ust tushadi, demak bu tasmalar teng. 
Keyin uchinchi tasmani ikkinchi tasma ustiga qo‘yiladi, u uchinchi tasmadan uzunroq 
ekan. Qaysi tasma uzunroq, ikkinchi tasmami yoki birinchi tasmami? Bunday xulosa 
chiqariladi: agar birinchi tasmaning uzunligi uchinchi tasmaning uzunligiga teng bo‘lsa, 
ikkinchi tasmaning uzunligi esa uchinchi tasma uzunligidan katta bo‘lsa, u xolda birinchi 
tasmaning uzunligi ikkinchi tasmaning uzunligidan kichikdir3. 
SHunga o‘xshash sh ish va xulosani uzunligi bo‘yicha bir xil, biroq rangi bo‘yicha 
turlicha uchta cho‘p ustida ham bajaramiz. Keyingi darsda frontal amaliy ish o‘tkaziladi. 
Bolalar ichiga turli uzunlikdagi 5-6 ta qog‘oz tasma solingan konvertlar oladilar. 
Topshiriq: eng uzun tasmani, keyin qisqaroq tasmani va eng qisqa tasmani toping. 
 
Navbatdagi darslikda “Uzunlik” tushunchasi kengaytiriladi. Bo‘yi, eni, qalinligi, 
balandligi so‘zlari kiritiladi. 
O‘qituvchi: Sinfimizdagi doskaga qarang. Bu doskaning (uzunligi) bo‘yi (qo‘li 
bilan chapdan o‘nga tomon ko‘rsatadi). Doskaning o‘lchamini yana qanday ko‘rsatish 
mumkin? (yuqoridan pastga). Demak doskaning o‘lchamlarini ikki yo‘nalishda ko‘rsatish 
mumkin. Ularni chalkashtirmaslik uchun doskaning eni (kengligi) deb gapiriladi. O‘z ish 
o‘rningizga qarang. Qo‘lingiz bilan partaning uzunligini (bo‘yini), partaning enini 
ko‘rsating. Darslikning bo‘yini, enini ko‘rsating. Darslikning yana qanday o‘lchamini 
ko‘rsatish mumkin? O‘qituvchi darslikni ikkita barmog‘i bilan ushlab ko‘tarib ko‘rsatadi. 
(qalinligini). Daftar va darsligigingizni solishtiring. Qaysi biri qalin? Qaysi biri yupqa? 
 
 
Ustiga qo‘yish bilan taqqoslash mumkin. Tasmalarning bir birining ustiga shunday qo‘yingki, qaysi tasmalar bir xil uzunlikda, qaysi tasma uzunroq ekani ko‘rinib tursin. Keyin tasmalarni bir birining ustiga tushurish mumkin bo‘lmagan xolat yaratiladi. Buning uchun uzunligi turlicha bo‘lgan ikkita tasma doskaning turli qismlarida turli balandliklarda ilib qo‘yiladi. Uchinchi tasmani o‘qituvchi ushlab turadi. Qaysi tasma uzunroq? Bolalar bilan birgalikda o‘qituvchi bunday xulosaga keladi: uchinchi tasmani birinchi tasma ustiga qo‘yish kerak, ular ustma-ust tushadi, demak bu tasmalar teng. Keyin uchinchi tasmani ikkinchi tasma ustiga qo‘yiladi, u uchinchi tasmadan uzunroq ekan. Qaysi tasma uzunroq, ikkinchi tasmami yoki birinchi tasmami? Bunday xulosa chiqariladi: agar birinchi tasmaning uzunligi uchinchi tasmaning uzunligiga teng bo‘lsa, ikkinchi tasmaning uzunligi esa uchinchi tasma uzunligidan katta bo‘lsa, u xolda birinchi tasmaning uzunligi ikkinchi tasmaning uzunligidan kichikdir3. SHunga o‘xshash sh ish va xulosani uzunligi bo‘yicha bir xil, biroq rangi bo‘yicha turlicha uchta cho‘p ustida ham bajaramiz. Keyingi darsda frontal amaliy ish o‘tkaziladi. Bolalar ichiga turli uzunlikdagi 5-6 ta qog‘oz tasma solingan konvertlar oladilar. Topshiriq: eng uzun tasmani, keyin qisqaroq tasmani va eng qisqa tasmani toping. Navbatdagi darslikda “Uzunlik” tushunchasi kengaytiriladi. Bo‘yi, eni, qalinligi, balandligi so‘zlari kiritiladi. O‘qituvchi: Sinfimizdagi doskaga qarang. Bu doskaning (uzunligi) bo‘yi (qo‘li bilan chapdan o‘nga tomon ko‘rsatadi). Doskaning o‘lchamini yana qanday ko‘rsatish mumkin? (yuqoridan pastga). Demak doskaning o‘lchamlarini ikki yo‘nalishda ko‘rsatish mumkin. Ularni chalkashtirmaslik uchun doskaning eni (kengligi) deb gapiriladi. O‘z ish o‘rningizga qarang. Qo‘lingiz bilan partaning uzunligini (bo‘yini), partaning enini ko‘rsating. Darslikning bo‘yini, enini ko‘rsating. Darslikning yana qanday o‘lchamini ko‘rsatish mumkin? O‘qituvchi darslikni ikkita barmog‘i bilan ushlab ko‘tarib ko‘rsatadi. (qalinligini). Daftar va darsligigingizni solishtiring. Qaysi biri qalin? Qaysi biri yupqa?
Xulosa: narsalarning o‘lchamlari haqida gapirilayotganda bu o‘lchamlarni turli 
yo‘nalishlarda ko‘rsatish mumkin. Turli yo‘nalishdagi uzunlik turlicha ataladi: bo‘y, eni, 
balandligi, qalinligi. Bu so‘zlar uchun qarama-qarshi ma’noli so‘zlar bormi? 
“Teskarisiga” o‘yinini o‘ynaymiz. Men rasmlarni ko‘rsataman va narsalarni bir so‘z bilan 
taqqoslayman, siz esa bu taqqoslashni qarama-qarshi ma’noli so‘z bilan aytamiz. 
1. Qizil qalam ko‘k qalamdan uzun (narsalar ko‘rsatiladi.). 
2. Qayrag‘och archadan baland. 
3. SHarf kamardan keng (narsalar ko‘rsatiladi). 
4. Kundalik daftar darslikdan yupqa (narsalar ko‘rsatiladi). 
5. Dars irmoqlardan keng. 
6. Yo‘l so‘qmoqdan uzun va hakozo. 
Darslik bo‘yicha ishlash bu tushunchalarni mustahkamlaydi. Atrofingizga qarang 
va hossalarini yangi so‘zlar bilan taqqoslash mumkin bo‘lgan narsalarni ayting. 
Yakunlab o‘qituvchi bunday deydi: Biz bugun yangi tushuncha-miqdor bilan 
tanishdik. Narsalarning hossasini taqqoslash mumkin. Narsalarning hossasini taqqoslash 
mumkin bo‘lgan holda miqdor haqida gapiriladi. Narsalarning o‘lchamlari haqida 
gapirilganda miqdorni turli so‘zlar bo‘yi, eni, balandligi, qalinligi deb aytiladi. Agar 
narsaning bir yo‘nalishdagi o‘lchami haqida gapiriladigan bo‘lsa, ko‘pincha “bo‘yi”, 
uzunligi so‘zini aytadilar. 
Navbatdagi darslarda og‘zaki sanoq ishiga miqdorlarni taqqoslashga doir 
topshiriqlarni muntazam kiritib borish kerak4. Ustiga qo‘yishning amaliy usullaridan ham 
vaqti-vaqti bilan foydalanib turish kerak. 
 
 
4. Yuza va uning o‘lchov birliklari 
 
Tekis figuralarning boshqa hossalari orasida yuzalarni o‘lchash tushunchasini 
kiritish amaliy usulga asoslanadi. Yuza birliklari mavzusi 4-sinfda o‘rganiladi. Yuza 
 
 
 
Xulosa: narsalarning o‘lchamlari haqida gapirilayotganda bu o‘lchamlarni turli yo‘nalishlarda ko‘rsatish mumkin. Turli yo‘nalishdagi uzunlik turlicha ataladi: bo‘y, eni, balandligi, qalinligi. Bu so‘zlar uchun qarama-qarshi ma’noli so‘zlar bormi? “Teskarisiga” o‘yinini o‘ynaymiz. Men rasmlarni ko‘rsataman va narsalarni bir so‘z bilan taqqoslayman, siz esa bu taqqoslashni qarama-qarshi ma’noli so‘z bilan aytamiz. 1. Qizil qalam ko‘k qalamdan uzun (narsalar ko‘rsatiladi.). 2. Qayrag‘och archadan baland. 3. SHarf kamardan keng (narsalar ko‘rsatiladi). 4. Kundalik daftar darslikdan yupqa (narsalar ko‘rsatiladi). 5. Dars irmoqlardan keng. 6. Yo‘l so‘qmoqdan uzun va hakozo. Darslik bo‘yicha ishlash bu tushunchalarni mustahkamlaydi. Atrofingizga qarang va hossalarini yangi so‘zlar bilan taqqoslash mumkin bo‘lgan narsalarni ayting. Yakunlab o‘qituvchi bunday deydi: Biz bugun yangi tushuncha-miqdor bilan tanishdik. Narsalarning hossasini taqqoslash mumkin. Narsalarning hossasini taqqoslash mumkin bo‘lgan holda miqdor haqida gapiriladi. Narsalarning o‘lchamlari haqida gapirilganda miqdorni turli so‘zlar bo‘yi, eni, balandligi, qalinligi deb aytiladi. Agar narsaning bir yo‘nalishdagi o‘lchami haqida gapiriladigan bo‘lsa, ko‘pincha “bo‘yi”, uzunligi so‘zini aytadilar. Navbatdagi darslarda og‘zaki sanoq ishiga miqdorlarni taqqoslashga doir topshiriqlarni muntazam kiritib borish kerak4. Ustiga qo‘yishning amaliy usullaridan ham vaqti-vaqti bilan foydalanib turish kerak. 4. Yuza va uning o‘lchov birliklari Tekis figuralarning boshqa hossalari orasida yuzalarni o‘lchash tushunchasini kiritish amaliy usulga asoslanadi. Yuza birliklari mavzusi 4-sinfda o‘rganiladi. Yuza
haqidagi boshlang‘ich tushunchalarni shakllantirishga tayyorgarlik ishi 1-2-sinflardayoq 
boshlanadi. 
Bosma aosdagi daftarlar bilan ishlashda figuralarni bo‘yash, mehnat darslarida 
qog‘ozdan figuralar qirqib olish, tasviriy san’at darslarida rasm solish figurani 
tekislikning yopiq siniq chiziq bilan chegaralangan bo‘lagi sifatida qabul qilinishiga 
imkon beradi. Bolalar ko‘pincha yuzani o‘lchash tushunchasini uni ratsional hisoblash 
bilan aralashtirib yuboradilar. “To‘g‘ri to‘rtburchak yuzini o‘lchash nima?” olgan savolga 
ko‘pincha bolalar “ bu uning bo‘yini va enini o‘lchab ularni ko‘paytirish ” deb javob 
beradilar. Biroq to‘g‘ri to‘rtburchakning yuzini topish degan so‘z unda yuza birligi (sm2, 
m2) necha marta joylashgan ekanini aniqlash demakdir. O‘qituvchi bolalarni yuza 
tushunchasi va yuza atamasi bilan tanishtirishda amaliy ishdan foydalaniladi: stollar, 
partalar, kitob va daftarlar, turli figuralar sirti, yuzasi birligini, ularni matematikada 
“yuza” (yuz) deb atalishini suhbat mobaynida tushuntiradi. (17 rasm) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
haqidagi boshlang‘ich tushunchalarni shakllantirishga tayyorgarlik ishi 1-2-sinflardayoq boshlanadi. Bosma aosdagi daftarlar bilan ishlashda figuralarni bo‘yash, mehnat darslarida qog‘ozdan figuralar qirqib olish, tasviriy san’at darslarida rasm solish figurani tekislikning yopiq siniq chiziq bilan chegaralangan bo‘lagi sifatida qabul qilinishiga imkon beradi. Bolalar ko‘pincha yuzani o‘lchash tushunchasini uni ratsional hisoblash bilan aralashtirib yuboradilar. “To‘g‘ri to‘rtburchak yuzini o‘lchash nima?” olgan savolga ko‘pincha bolalar “ bu uning bo‘yini va enini o‘lchab ularni ko‘paytirish ” deb javob beradilar. Biroq to‘g‘ri to‘rtburchakning yuzini topish degan so‘z unda yuza birligi (sm2, m2) necha marta joylashgan ekanini aniqlash demakdir. O‘qituvchi bolalarni yuza tushunchasi va yuza atamasi bilan tanishtirishda amaliy ishdan foydalaniladi: stollar, partalar, kitob va daftarlar, turli figuralar sirti, yuzasi birligini, ularni matematikada “yuza” (yuz) deb atalishini suhbat mobaynida tushuntiradi. (17 rasm)
 
 
 
 
 
 
 
 
Umumlashtirish. Biz figuralar va narsalarning yangi hossasi-yuzasi bilan tanishdik. 
Yuza figura qanday joy egallaganini ko‘rsatadi. Yuza-bu miqdordir, chunki u bo‘yicha 
figuralarni taqqoslash mumkin. 
Yuza o‘lchov birligi kvadrat santimetr bilan tanishtiruvchi dars fragmenti 
(parchasi)ni keltiramiz. O‘qituvchi. Biz narsalarning bir necha hossalarini va ularni 
ifodalaydigan miqdorlarni bilamiz (uzunlik, massa, sig‘im). 
To‘g‘ri chiziq kesmasi uzunlikka ega to‘g‘ri to‘rtburchak, uchburchak, doira, 
bayroqcha esa yuzaga ega. Yuzalarni o‘lchash uchun katakchalarga bo‘lingan paletkadan 
foydalanamiz. 
Agar paletkaning har bir katagi tomoni 1 sm dan bo‘lgan kvadrat bo‘lsa, yoki 4 ta 
daftar katakchasini o‘z ichiga olsa, uni 1 kvadrat santimetr deyiladi. (18 rasm). 
 
 
 
 
1 kvadrat 
santimetr 
Umumlashtirish. Biz figuralar va narsalarning yangi hossasi-yuzasi bilan tanishdik. Yuza figura qanday joy egallaganini ko‘rsatadi. Yuza-bu miqdordir, chunki u bo‘yicha figuralarni taqqoslash mumkin. Yuza o‘lchov birligi kvadrat santimetr bilan tanishtiruvchi dars fragmenti (parchasi)ni keltiramiz. O‘qituvchi. Biz narsalarning bir necha hossalarini va ularni ifodalaydigan miqdorlarni bilamiz (uzunlik, massa, sig‘im). To‘g‘ri chiziq kesmasi uzunlikka ega to‘g‘ri to‘rtburchak, uchburchak, doira, bayroqcha esa yuzaga ega. Yuzalarni o‘lchash uchun katakchalarga bo‘lingan paletkadan foydalanamiz. Agar paletkaning har bir katagi tomoni 1 sm dan bo‘lgan kvadrat bo‘lsa, yoki 4 ta daftar katakchasini o‘z ichiga olsa, uni 1 kvadrat santimetr deyiladi. (18 rasm). 1 kvadrat santimetr
18 rasm 
 
O‘quvchilar bilan frontal ish tashkil etiladi. Ularga orqa tomonlari 
katakchalarga bo‘lingan quyidagi shakllar tarqatiladi ( 18 rasm) 
Topshiriq. Paletka yordamida (18 rasmdagi) quyidagi figuralar yuzalarini 
o‘lchang. Ustma-ust tushadigan figuralar teng figuralar, ustma-ust tushmaydigan 
figuralar (yuzalari teng) tengdosh figuralar deyiladi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
18 rasm O‘quvchilar bilan frontal ish tashkil etiladi. Ularga orqa tomonlari katakchalarga bo‘lingan quyidagi shakllar tarqatiladi ( 18 rasm) Topshiriq. Paletka yordamida (18 rasmdagi) quyidagi figuralar yuzalarini o‘lchang. Ustma-ust tushadigan figuralar teng figuralar, ustma-ust tushmaydigan figuralar (yuzalari teng) tengdosh figuralar deyiladi
 
 
 
 
3 
 
 
 
 
 
 
18 rasm 
 
Yuqoridagi I va II varianlardagi 1-figuralar teng , 2-figuralar tengdosh, 3- 
figuralar teng ham emas, tengdosh ham emas. 
So‘ngra kvadrat detsimetr bilan tanishtiriladi. Buning uchun 10x10 (kvadrat 
santimetr) li taxtachadan foydalanamiz, u 100 ta 1 kv – sm li kataklarga ega. Uning 
tomonlari 10 sm =1 dan bo‘lgani uchun uni 1 kvadrat detsimetr deyiladi. 
1 dm 2 10 · 10 = 100 sm2 
 
Kvadrat metr va kvadrat detsimetrlar orasidan munosabat ham shu tariqa 
o‘rnatiladi. 
1m2 = 100 dm2 . 1m2 = 100 sm2 · 100 = 10000 sm2 
 
 
o‘rgatiladi. 
Kvadrat metr va kvadrat detsimetrlar orasidagi munosabat ham shu tariqa 
 
 
1m2 = 100 dm2 . 1m2 = 100 sm2 - 100 = 10000 sm2 
 
Eng so‘ngi bosqichda to‘g‘ri to‘rtburchak yuzasini topish o‘rganiladi. To‘g‘ri 
to‘rtburchakning yuzini topish uchun uning tomonlari (bo‘yi va eni) ni o‘lchab, ularni 
ko‘paytiramiz. ( 19 rasm). 
 
3 18 rasm Yuqoridagi I va II varianlardagi 1-figuralar teng , 2-figuralar tengdosh, 3- figuralar teng ham emas, tengdosh ham emas. So‘ngra kvadrat detsimetr bilan tanishtiriladi. Buning uchun 10x10 (kvadrat santimetr) li taxtachadan foydalanamiz, u 100 ta 1 kv – sm li kataklarga ega. Uning tomonlari 10 sm =1 dan bo‘lgani uchun uni 1 kvadrat detsimetr deyiladi. 1 dm 2 10 · 10 = 100 sm2 Kvadrat metr va kvadrat detsimetrlar orasidan munosabat ham shu tariqa o‘rnatiladi. 1m2 = 100 dm2 . 1m2 = 100 sm2 · 100 = 10000 sm2 o‘rgatiladi. Kvadrat metr va kvadrat detsimetrlar orasidagi munosabat ham shu tariqa 1m2 = 100 dm2 . 1m2 = 100 sm2 - 100 = 10000 sm2 Eng so‘ngi bosqichda to‘g‘ri to‘rtburchak yuzasini topish o‘rganiladi. To‘g‘ri to‘rtburchakning yuzini topish uchun uning tomonlari (bo‘yi va eni) ni o‘lchab, ularni ko‘paytiramiz. ( 19 rasm).
 
 
19- rasm 
 
Yuza birligini kiritishga tayyorgarlik davrida beriladigan topshiriqlar quyidagicha 
bo‘lishi mumkin5. 
1.Quyidagi figuralar yuzalarini taqqoslang. 
 
Bu ishni ular bo‘lingan kvadratchalar sonini sanash orqali amalga oshirish mumkin.( 
20-rasm ) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
20- rasm 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5 Bikboyeva N.U. va boshqalar. ”Matematika” 3-sinf uchun darslik Toshkent: O`qituvchi” -2003 yil 
19- rasm Yuza birligini kiritishga tayyorgarlik davrida beriladigan topshiriqlar quyidagicha bo‘lishi mumkin5. 1.Quyidagi figuralar yuzalarini taqqoslang. Bu ishni ular bo‘lingan kvadratchalar sonini sanash orqali amalga oshirish mumkin.( 20-rasm ) 20- rasm 5 Bikboyeva N.U. va boshqalar. ”Matematika” 3-sinf uchun darslik Toshkent: O`qituvchi” -2003 yil
 
 
 
 
 
21- rasm 
 
SHu figuralar yuzalarini taqqosla. Buning uchun shu figuralar qancha 
kvadratdan iborat ekanini aniqlang. 
1 sm 2 – yuza birligi kiritilgandan keyin beriladigan topshiriqlar quyidagicha 
bo‘lishi mumkin. 
1. Uzunligi 5 sm va eni 1 sm bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak kvadrat santimetrlarga 22 – 
rasmda ko‘rilgandek bshlgan. Nechta kvadrat santimetr hosil bo‘ldi. Bu to‘g‘ri 
to‘rtburchak yuzi 5 sm 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
22- rasm 
 
 
 
2. Quyidagi figuralar nechtadan kvadrat santitmetrlarga bo‘lingan. Ularning har 
birining yuzalari nimaga teng? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
21- rasm SHu figuralar yuzalarini taqqosla. Buning uchun shu figuralar qancha kvadratdan iborat ekanini aniqlang. 1 sm 2 – yuza birligi kiritilgandan keyin beriladigan topshiriqlar quyidagicha bo‘lishi mumkin. 1. Uzunligi 5 sm va eni 1 sm bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak kvadrat santimetrlarga 22 – rasmda ko‘rilgandek bshlgan. Nechta kvadrat santimetr hosil bo‘ldi. Bu to‘g‘ri to‘rtburchak yuzi 5 sm 22- rasm 2. Quyidagi figuralar nechtadan kvadrat santitmetrlarga bo‘lingan. Ularning har birining yuzalari nimaga teng?
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
23- rasm 
 
3. Rasmdagi figuralarning tomonlari uzunligini va yuzalarini aniqla. 
(24 – rasm ). 
To‘g‘ri to‘rtburchak (yuzini) topish qoidasini o‘rganishi uchun quyidagi chizmalardan 
foydalanish mumkin. 
 
 
 
 
 
1 
2 
 
 
3 
4 
24-rasm 
23- rasm 3. Rasmdagi figuralarning tomonlari uzunligini va yuzalarini aniqla. (24 – rasm ). To‘g‘ri to‘rtburchak (yuzini) topish qoidasini o‘rganishi uchun quyidagi chizmalardan foydalanish mumkin. 1 2 3 4 24-rasm