1
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining me’yoriy xujjatlarini tayyorlashda
axborot texnologiyalaridan foydalanish. Boshlang’ich ta’lim fanlarini
o’qitishda pedagogik dasturiy vositalardan foydalanish.
Reja:
1. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining me’yoriy xujjatlarini tayyorlashda MS
Word 2013 dasturidan foydalanish.
2. MS Excel 2013 elektron jadval bilan ishlash.
3. Pedagogik dasturiy vositalar haqida tushuncha.
4. Pedagogik dasturiy vositalar yaratuvchi dasturlar tasniflanishi.
5. PDVlarni yaratish bosqichlari va ularga qo‘yiladigan talablar
Tayanch iboralar: ofis dasturlari, Microsoft Office paketi, MS Word 2013
dasturi, MS Excel 2013 dasturi, pedagogik dasturiy vositalar, o‘rgatuvchi dasturlar,
test dasturlari, mashq qildirgichlar, visuvallashtirish, PDVlarga qo‘yiladigan
talablar.
2
MS Office paketiga kiruvchi dasturlardan biri bo‘lgan Word 2013 dasturi
boshqa paketlar kabi ko‘plab qulayliklar, xujjat ustida sifatli amallarni bajarish,
fayllarni konvertatsiyalash, boshqa dasturlar bilan hamkorlikda ishlab imkoniyatlari
yuklatilgan.
1-rasm. Word 2013 dasturi interfeysi.
MS Word dasturining yangi versiyasi bo‘lgan Word 2013 dasturi interfeysida
foydalanuvchi uchun bir qancha qulayliklar nazarda tutilgan.
Quyida ulardan ba’zilarini keltiramiz.
Bosh menyudagi buyruqlar tiplarga ajratilgan holda lenta shaklida
ifodalanishi;
Xujjat fragmenti ajratilgan mini panel instrument xosil bo‘lishi;
Xujjat ximoyasida bir necha xil usullarni taklif etilishi;
Muammolarni qidirishda “Инспектор документов” imkoniyati mavjudligi;
Yangi xujjat yaratishda bir necha xil turdagi shablonlarni taklif etilishi va
qo‘llanishi;
Общий доступ buyrug‘ida xujjatga Internet tizimi orqali murojaat qilinishi,
xujjatni elektron pochta orqali boshqarish, bloklarda nashr etish mumkinligi;
Экспорт buyrug‘i yordamida xujjatni PDF formatlariga konvertatsiya
bo‘lishi;
Учётная запис buyrug‘ida ixtiyoriy yerdan o‘z xujjatingizga (internet orqali)
murojaat qila olishingiz;
3
“Панель быстрого доступа” paneliga ko‘p qo‘llaniluvchi buyruqlarni
kiritish mumkinligi va ishlatilishi.
Yuqoridagilardan tashqari bosh menyu bo‘limlaridagi buyruqlarda ham
foydalanuvchi uchun ko‘plab qulayliklar, qo‘shimchalar kiritilgan. Bu haqida
atroflicha tadqiqotning keyingi bo‘limlarida bayon etamiz.
Файл menyusi buyruqlari
2-rasm. Сведения buyrug‘i oynasi.
Главная menyusi buyruqlari
Xujjatdagi asosiy amallar shu menyuda amalga oshiriladi. Xujjatdagi shriftlar,
almashinuv buferi bilan ishlash, shrift nomlarini tanlash, markerli va raqamli
ro‘yxatlar qilish, abzatslar bo‘yicha saralash, satrga, belgiga ranglar berish,
formatlarni o‘chirish kabi ishlar qilinadi.
3-rasm. Главная menyu lentasi.
4
4-rasm. Almashinuv buferidagi fragmentlar.
Главная lenta buyruqlarini jadval shaklida buyruq ko‘rinishi va izoxi tartibida
quyida keltiramiz:
Вставить almashinuv buferidagi ma’lumotni xujjatga qo‘yish
Вырезать ajratilgan matn qismini qirqish (ko‘chirish)
Копировать ajratilgan matn qismini nusxa olish (копия)
Формат по абразцу yozilgan matn formatidan nusxa olish va
matnni boshqa qismini shu formatga o‘tkazish.
Буфер обмена almashinuv buferidagi ma’lumotlarni
ko‘rish (oynaning chap tomonida) va ular ustida amal
bajarish. Rasmga qarang buferda 3 ta ob’yekt mavjud.
Ж qo‘yiq yozuv, К kursiv yozuv, Ч ostiga chizib yozish
abc belgilarni o‘rtasidan chizib yozish, x2 Quyi indeksga
yozish, x2 Yuqori indeksga yozish
Shrift o‘lchamini kattalashtirish va kichiklashtirish.
Shrift nomi va o‘lcham
5
Shriftlar registri. Bosh harflarni kichikga, kichiklarni kattaga,
aksincha, so‘z harflarini bosh harfga... o‘tkazish
Ajratilgan matn qismidagi barcha formatlarni o‘chirish, oddiy
xolatga keltirish
Turli tuman soyali, rangli, effektli shriftlarni qo‘llash
Ajratilgan matn fon rangi. Matn rangi
Abzatslarni markerlash, nomerlash, murakkab nomerlash.
Abzatsni kichaytirish, kattalashtirish.
Matnni chapdan, markazdan, o‘ngdan, ikki yoqdan tekislash.
Abzatslarni alfavit o‘sish yoki kamayish tartibida saralash
Abzatslarni ko‘rish
Satrlararo interval
Ajratilgan satrga fon berish.
Jadval chegara chiziqlarini qo‘yish va bekor qilish.
Xujjat uchun stillardan birini tanlash.
Xujjatdan so‘zlarni qidirish
So‘zlarni, belgilarni boshqasiga almashtirish.
Ob’yektlarni, xujjatni ajratish.
Вставка menyu buyruqlari
6
Bu menyu bo‘limida xujjatga zarur bo‘lgan saxifalar, kolontitullar, saxifa
nomerlari, xujjat ma’lumotlari, diagrammalar, izoxlar, formulalar, simvollar,
gipermurojaatlar, geometrik figuralar, sanalar qo‘yiladi.
5-rasm. Вставка menyu lentasi.
Вставка lenta buyruqlarini jadval shaklida buyruq ko‘rinishi va izoxi tartibida
quyida keltiramiz:
Ro‘yxatdagi tayyor titullardan birini (xujjatga mos) tanlash
Xujjatga bo‘sh sahifa qo‘shish.
Saxifani kursor turgan joydan bo‘lish, ya’ni keyingi
satrlarni yangi sahifaga o‘tkazish.
Xujjatga bir necha xil usulda jadval kiritish, Excel jadvalini
kiritish.
Xujjatga rasmlarni qo‘yish
Rasmlarni internetdan qo‘yish.
Turli ko‘rinishdagi figuralarni qo‘yish
Turli grafikli smartlarni qo‘yish
Turli diagrammalarni qo‘yish
Oynadagi tasvirni rasmga olish va xujjatga kiritish
Ofis uchun ilovalarni olish va qo‘yish. Internet ulangan
bo‘lishi shart.
Internetdan videoni qo‘yish
7
Gipermurojaatlarni o‘rnatish
Xujjatga zakladkalar o‘rnatish. Xujjatni bir joyidan boshqa
joyiga tez o‘tish imkonini beradi.
Avtomatik matnlar uchun murojaatni bajaradi. Xujjatga,
rasmga, jadvalga, sarlavhaga... murojaatni beradi.
Xujjatning ba’zi joylariga izoxlar kiritish. Agar zaruriyat
bo‘lsa izoxni o‘chirish uchun unga o‘ng tugmani bosing va
udalit premechaniye tanlang.
Xujjat yuqorisiga kolontitul qo‘yish. Kolontitul fayl nomi,
sanasi, adresi, avtor nomi, xujjat ma’lumotlar bo‘lishi
mumkin.
Quyi kolontitul
Saxifalarni nomerlash.
Xujjatning turli yerlariga turli sitatalarni nadpis rejimining
bir necha xil usulidan foydalanib yozish.
Ekspress tarzda xujjatning turli parametrlarini, standart
bloklarni, avtotekstlarni xujjatga kiritish.
WordArt rejimida turli shriftlarni yozish.
Xujjat saxifasiga elektron raqamli imzo qo‘yish. Buning
uchun internet tarmog‘i zarur bo‘ladi.
Xujjatga joriy sana va vaqtni kiritish
Xujjatga boshqa dastur ob’yektlarini, boshqa fayldan
xujjatni qo‘yish
Tenglamalar, formulalar, murakkab funksiyalarni kiritish
Klaviaturada yo‘q bo‘lgan belgilarni xujjatga kiritish,
funksional klavishlarga bog‘lab qo‘yish va bekor qilish.
Дизайн menyu buyruqlari
8
Xujjat sifatli tayyorlanishi uchun ungi turli dizaynlar, bezaklar kiritish, temalar
tanlash, saxifa chegaralarini o‘rnatish ishlari amalga oshiriladi.
6-rasm. Дизайн menyu lentasi.
Дизайн lenta buyruqlarini jadval shaklida buyruq ko‘rinishi va izoxi tartibida
quyida keltiramiz:
Темы buyrug‘ida tayyor temalar bo‘lib foydalanuvchi ixtiyoriga
ko‘ra xujjat uchun ulardan bir tanlanadi. Zaruriyat bo‘lsa
foydalanuvchi ham тема yaratishi uni saqlab qo‘yish va boshqa
xujjatlarida foydalanishi mumkin.
Ranglar ro‘yxatidan biror guruxdagi ranglar tanlansa
форматирование документа dagi ro‘yxat rangi ham o‘zgaradi.
Shriftlar ro‘yxatidan tema uchun shrift tanlash.
Abzarlaro interval
Xujjat sahifalariga podlojkalar yozish. Bu nursizroq yozuvlar
bo‘lib xujjatda bilinar bilinmas ko‘rinib turadi. Podlojkani
o‘chirish uchun Удалить подложку buyrug‘ini bajaring.
Saxifalar rangi. Lekin bu tanlangan ranglar pechatdan chiqmaydi.
Faqat ekranda xujjatni chiroyli qilish ko‘rsatish vazifasini
barajaradi
Границы и заливка oynasini ochish. Saxifa, abzats chegaralariga
ramkalar, uzorlar, rasmli ramkalar qo‘yish.
Разметка страницы menyu buyruqlari
Xujjat sahifalari ustida bajariladigan ishlar keltirilgan. Jumladan, saxifa
chegaralari o‘rnatish, orentatsiya xolatlari, bir nechta kolonkalarga ajratish, satrlar
orasidagi, abzatslar orasidagi intervallar o‘rnatiladi.
9
-
7-rasm. Разметка страницы menyu lentasi.
Разметка страницы lenta buyruqlarini jadval shaklida buyruq ko‘rinishi va
izoxi tartibida quyida keltiramiz:
Sahifa chegaralari, qag‘oz o‘lchamlari, knijniy albomniy
xolatlari, kolontitul o‘lchamlari va boshqalar bajariladi.
Книжная, албомная xolatlaridan birini tanlash.
Turli tuman o‘lchamlardagi sahifalardan birini tanlash.
Xujjatdagi matnni bir nechta kolonkalarga (ustun) bo‘lish
Kursor turgan joydan keyingi satrlarni yangi sahifaga,
kolonkaga... o‘tkazish.
Satr boshlariga nomerlar qo‘yish. Nomerlar saxifani matn
yozilmaydigan qismiga qo‘yiladi.
Satr oxirida bo‘g‘in ko‘chirishni avtomatlashtirish.
Abzatsdagi satrlarni o‘ngga surish va chapga surish
Abzats yuqorisidan interval
Abzats quyidan interval
Rasmlarni sahifaga nisbatan joylashuvi
Rasmlarni saxifadagi matnga nistaban joylashuv xolatlarini
tanlash
10
Tanlangan rasmni old konturga, matndan oldinga olib chiqish.
Tanlangan rasmni orqa konturga, matndan orqaga qo‘yish
Выделение oynasini (chapda) ochish. Xujjatdagi rasmlarni
yashirish, ko‘rsatish xolatlarini bajarish.
Tanlangan rasmni sahifani turli joylariga (yuqoriga, pastga,
markazga, o‘ngga, chapga,...) joylash.
Bir nechta rasmlarni birgalikda harakatlanishi, surilishi,
o‘lchamlarini o‘zgartirish uchun gruppalash. Buning uchun
Ctrl+sichqon yordamida rasmlarni ajrating va bu buyruqni
bajaring.
Tanlangan rasmni burish.
Ссылки menyu buyruqlari
8-rasm. Ссылка menyu lentasi.
Ссылка lenta buyruqlarini jadval shaklida buyruq ko‘rinishi va izoxi tartibida
quyida keltiramiz:
Sarlavxalarni kiritish
Uchta darajadagi sarlavxalardan biri tanlanadi.
Sarlavxalarni almashtirish rejimlaridan birini tanlash.
Snoskalar qo‘yish. Matndagi ayrim so‘zlarga izox berish,
sitata manbalarini ko‘rsatish snoska bo‘ladi. Snoskali so‘z
tepasiga raqam bilan snoska raqami qo‘yiladi.
Snoskani i tartibida qo‘yish
Snoskalarga ketma-ket o‘tish (ko‘rish)
11
Saxifadagi snoskalarni ko‘rish
Uning ichidagi Добавить новый источник… buyrug‘i
yordamida xujjatda zarur bo‘ladigan adabiyotni kiritib
olamiz va shu adabiyot zarur bo‘lgan joylarga qo‘yib
boramiz.
Adabiyotlar manbasini boshqarish. Taxrirlash, yangisini
qo‘shish, o‘chirish, nusxasini olish amallari.
Adabiyotlar manbasi stilini almashtirish
Manbadagi adabiyotlar ro‘yxatini barchasini xujjatga
qo‘yish.
Rasmga, ob’yektlarga belgi (nom) berish. Undan so‘ng
ularni xujjatni ixtiyoriy joyiga jo‘natish mumkin bo‘ladi.
Xujjatdagi rasmlar (иллюстрация) ro‘yxati bilan ishlash.
Rasmlar illyustratsiya jadvalini yangilash
O‘zaro kesishgan murojaatlar qo‘yish
Ajratilgan tekstga belgi (метка) predmet ko‘rsatkich
qo‘yish
Predmet ko‘rsatkichlar bilan ishlash
Izox: Рассылки menyu buyruqlari xat uchun konvertlar, nakleykalar, ularni
jo‘natish usullari bayon etilgan.
Рецензирование menyu buyruqlari
9-rasm. Рецензирование menyu lentasi.
Xujjatda orfografik xatolarni tekshirish, variantlari mavjud bo‘lsa
to‘g‘risiga almashtirish. Odatda rus va ingliz tilidagi xujjatlarni
tekshirish uchun bu qulaylik yaratadi.
12
So‘zlarni aniqlashtirish. To‘g‘riligiga shubxa ostida bo‘lgan
so‘zlarni internet orqali slovardan foydalanish imkoni beradi.
Xujjatdagi so‘zlarga sinonim so‘zlar, yaqin bo‘lgan so‘zlarni
qidirib topish va xujjatga kiritish.
Joriy xujjat statistikasi haqida malumot olish.
Tarjima qilish. Internet orqali tarjima, ajratilgan tekst uchun
tarjima, mini tarjima.
Orfografik xatolarni tekshirish uchun tilni tanlash. Tillar parametri
oynasini ochish.
Xujjatni zarur joylariga izoxlar kiritish. Xujjatni o‘ng tomonida
qizil chiziq bilan ko‘rsatiladi. Uni o‘chirish uchun o‘ng tugmani
bosing va Udalit primechaniye buyrug‘ini tanlang.
Примечания (izox) larni o‘chirish.
Oldingi izoxga o‘tish
Keyingi primechaniyega o‘tish
Barcha izoxlarni ko‘rsatish va aksincha.
Barcha taxrirlash ishlari tugagandan so‘ng ishlatiladi.
O‘zgartirilishdan saqlaydi.
Bir nechta variantlar: to‘g‘rilangan variant, barcha
premecheniyelar, xujjatning ilk xolati, to‘g‘rilanmagan xolati
Belgilangan xatolar izoxini qabul qilish, keyingi izoxlarga o‘tish.
Belgilangan xatolar izoxini inkor etish (bekor qilish)
13
Izoxlarda biridan boshqasiga o‘tish.
Taxrir qilingan xujjatni oldingi versiyasi bilan taqqoslash
Xujjatda barcha taxrirlash ishlari tugandan so‘ng uni formatlash,
harflarni o‘zgartirishni chegaralash (ximoyalash).
Вид menyu buyruqlari
10-rasm. Вид menyu lentasi.
Bu menyuda dastur oynasi, xujjat oynasi ustidagi ishlar bajariladi.
O‘qish rejimi bo‘lib, xujjat oynada to‘laligicha aks etadi. Bosh
menyu, lenta qatori yo‘qoladi. Разметка страницы rejimiga
qaytish uchun oynaning o‘ng quyi burchakdagi
belgini
tanlang.
Foydalanuvchi odatda Разметка страницы rejimida ish olib
boradi. Bu rejimda bosh menyu, lenta, lineyka vositalari oynada
aks etib turadi.
Xujjatni struktura rejimi.
Xujjatni qoralama xolat rejimi.
Xujjatni Web sahifa kabi namoyish etish.
Oynada lineykalarni olish va qo‘yish
Oynani ish sohasini kataklarga bo‘lish (daftar kabi)
Oyna chap tomoniga Навигация bo‘limini ochish
Xujjatni turli masshtablarda va 100 % masshtabda ko‘rish
Ekranda xujjatni bir sahifasini aks etish
Ekranda xujjatni bir nechta sahifasini aks etish
14
Xujjatni kengroq usulda ko‘rish
Joriy xujjatni ikkinchi nusxasini ikkinchi oynada yaratish
Faol xujjatlarni alohida oynalarda parelel ravishda aks etishi
Oynani ikki qism bo‘lish. Bu usul xujjatni ikkita qismini bir
vaqtni o‘zida ko‘rish imkonini beradi.
Faol xujjatlarni yonma-yon joylashtiradi
Dasturda bir nechta xujjat faol bo‘lsa biridan ikkinchisiga
o‘tish. (Ctrl+F6)
Makroslar yaratish, makroslarni taxrirlash, o‘chirish, ishga
tushirish. Makros-foydalanuvchi bir nechta amallarni xujjat
ustida ko‘p marta bajarsa bu amallarni bir makrosga yozish va
klavishlar kombinatsiyaga bog‘lash oraqali amalga oshiriladi.
Ya’ni bir amal ortida bir nechta algoritmik ketma-ketliklar
joylashadi.
Конструктор va макет menyulari jadval yaratilgandan so‘ng paydo bo‘ladi.
Конструктор menyu buyruqlari
11-rasm. Конструктор menyu lentasi.
Sarlavha satrni aks ettirish
Jamlama satrni aks ettirish
Juft va toq satrlarni farqli ravishda aks ettirish
Birinchi ustunni alohida ekanligini aks ettirish
Oxirgi ustunni alohida ekanligini aks ettirish
Juft va toq ustunlarni farqli ravishda aks ettirish
15
Jadval uchun stillar. Zaruriyatga ko‘ra ulardan biri
tanlanadi.
Kataklarga fon rang berish
Jadval chegara stilini tanlash.
Pera (chiziq) stilini tanlash
Pera qalinligini tanlash
Pera uchun rang tanlash
Jadval cheraga chiziqlarini aks etishi yoki etmasligi
Jadvalning ayrim chegaralariga rang berish.
Макет menyu buyruqlari
12-rasm. Макет menyu lentasi
Katak, satr, ustun, jadvalni ajratish
Jadvalning ichki chiziqlarini yashirish va aks etish
Jadvalni Свойства таблиц dialog oynasini ochish. Satr,
ustun, jadval o‘lchamlari, matn xolatlari kabi parametrlar
sozlanadi
“Qo‘l”da jadval chizish (yo‘l-yo‘lakay chizish)
Jadvalning ayrim chegara chiziqlarini o‘chirish
(kataklarni qo‘shish “объеденить” uchun ishlatiladi )
Yacheykani, satrni, ustunni, jadvalni o‘chirish
16
Kursordan yuqoriga yangi satr qo‘shish
Kursordan quyiga yangi satr qo‘shish
Kursordan chapga yangi ustun qo‘shish
Kursordan o‘ngga yangi ustun qo‘shish
Ikki va undan ortiq kataklarni qo‘shish. Kataklar
ajratilgan xolatda bo‘lishi kerak.
Katakni bo‘lish.
Jadvalni kursor turgan joydan bo‘lish.
Ustun o‘lchamlarini avtomatik moslash.
Ustun balandligi
Ustun kengligi
Satrlar balandligini tenglash
Ustunlar kengligini tenglash
Jadvaldagi matnlarni kataklarning turli tomonlariga
tekislash.
Jadvalga matnni gorizontal, vertikal xolatlarda yozish
Kataklardagi matnni katakka nisbatan intervallari,
kataklar orasidagi intervallar turg‘un xolatda qanday
bo‘lishi ko‘rsatiladi
Ma’lumotlarni alifboning o‘sish yoki kamayish tartibida
saralash.
Jadvaldagi matnni oddiy matn xolatiga o‘tkazish
Formula, funksiyalarni qo‘yish
17
MS Excel 2013 dasturi asosan hisob-kitobga oid masalalarni yechishga
mo‘ljallangan bo‘lsada, uning tarkibiga kiruvchi vositalar boshqa sohaga tegishli
masalalarni yechishga ham, masalan, formulalar bo‘yicha hisoblash ishlarini olib
borish, grafik va diagrammalar qurishga ham katta yordam beradi. Shuning uchun
Excel dasturini o‘rganish muxim ahamiyat kasb etadi va har bir foydalanuvchidan
Excel bilan ishlay olish ko‘nikmasiga ega bo‘lish talab etiladi. Inson o‘z ish faoliyati
davomida ko‘pincha biror kerakli ma’lumot olish uchun bir xil, zerikarli, ba’zida
esa, murakkab bo‘lgan ishlarini bajarishga majbur bo‘ladi. Microsoft Excel dasturi
mana shu ishlarni osonlashtirish va qiziqarli qilish maqsadida ishlab chiqilgandir.
Microsoft Excel 2013 dasturidagi barcha ma’lumotlar jadval ko‘rinishida
namoyon bo‘lib, bunda jadval yacheykalarining (xonalarining) ma’lum qismiga
boshlang‘ich va birlamchi ma’lumotlar kiritiladi. Boshqa qismlari esa har xil
arifmetik amallar va boshlang‘ich ma’lumotlar ustida bajariladigan turli amallar
natijalaridan iborat bo‘lgan axborotlardir.
Microsoft Excel 2013 dasturi dasturini bir necha usul bilan ishga tushirish
mumkin:
1. Ish stoli menyusidan quyidagilarni bajarish orqali:
«Пуск» → «Все программы» → «Microsoft Office» → «Microsoft Excel
2013».
2. Microsoft Excel 2013 dasturi da yozilgan ixtiyoriy hujjatni ochish yordamida
bunda MS Excel 2013 dasturi dasturi avtomatik ravishda ishga tushiriladi.
18
13-rasm. MS Excel 2013 dasturini ishga tushirilgandagi holati.
14-rasm. MS Excel 2013 dasturi interfeysi.
Elektron jadval yacheykalariga uch xil ma’lumotlarni kiritish mumkin:
matnli;
sonli ifodalar;
formulalar.
Matnli ma’lumotlar sarlavha, belgi, izohlarni o‘z ichiga oladi.
Sonli ifodalar bevosita jadval ichiga kiritiladigan sonlardir.
Formulalar – kiritilgan sonli qiymatlar bo‘yicha yangi qiymatlarni
hisoblaydigan ifodalardir.
19
Formulalar har doim «=» belgisini qo‘yish bilan boshlanadi. Formula
yacheykaga kiritilgandan keyin shu formula asosida hisoblanadigan natijalar yana
shu yacheykada hosil bo‘ladi. Agar shu formulada foydalanilgan sonlardan yoki
belgilardan biri o‘zgartirilsa, Excel avtomatik ravishda yangi ma’lumotlar bo‘yicha
hisob ishlarini bajaradi va yangi natijalar hosil qilib beradi.
MS Excel 2013 dasturining asosiy ishlov berish ob’yekti hujjatlar
(Dokumentlar) hisoblanadi. MS Excel 2013 dasturi hujjatlari (Dokumentlari)
ixtiyoriy nomlanadigan va XLS kengaytmasiga ega bo‘lgan fayllardir. MS Excel
2013 dasturida bunday fayllar «Ishchi kitob» deb ataladi. Har bir ishchi kitob
ixtiyoriy sondagi elektron jadvallarni o‘z ichiga olishi mumkin. Ularning har biri
«ishchi varaq» deb ataladi. Har bir ishchi varaq o‘z nomiga ega bo‘ladi. Ishchi
kitobni hosil qilish uchun Microsoft Excel dasturini ishga tushirish zarur. Excel 2013
dasturida ishchi kitobning tarkibiy elementlaridan biri ishchi varaq, ya’ni elektron
jadval hisoblanadi.
Elektron jadvalning asosiy elementlari esa yacheyka va diapazonlardir.
Yacheyka – bu jadvaldagi manzili ko‘rsatiladigan hamda bir qator va bir ustun
kesishmasi oralig‘ida joylashgan elementdir. Yacheyka kesishmalarida hosil
bo‘lgan ustun va qator nomi bilan ifodalanadigan manzili bilan aniqlanadi. Masalan,
A – ustun, 4 – qator kesishmasida joylashgan yacheyka – A4 deb nom oladi.
Yacheykaga sonli qiymatlar, matnli axborotlar va formulalarni joylashtirish
mumkin.
Bir necha yacheykalardan tashkil topgan guruh diapazon deb ataladi. Diapazon
manzilini ko‘rsatish uchun uni tashkil etgan yacheykalarning chap yuqori va o‘ng
quyi yacheykalar manzillari olinib, ular ikki nuqta bilan ajratilib yoziladi. Masalan
-A1:A4
Menyular qatorida quyidagi bo‘limlar mavjud:
«Файл» (Asosiy), «Главная» (Asosiy), «Вставка» (Qo‘yish), «Разметка
страницы»
(Sahifa
belgilari),
«Формулы»
(Formulalar),
«Данные»
(Ma’lumotlar), «Рецензирование» (Tekshiruv va izoh), «Вид» (Ko‘rinish).
20
Ulardan biri bilan ishlash uchun qatordagi ixtiyoriy bo‘lim ustiga sichqoncha
ko‘rsatkichini olib kelib bosiladi, natijada tanlangan bo‘lim menyusi elementlari
ro‘yxati ochiladi. menyular bilan ishlash Microsoft Excel ning asosiy buyruqlarini
berish usullaridan biri hisoblanadi.
«Файл» menyusida hujjatlar bilan ishlash buyruqlari, ya’ni, yangi hujjat hosil
qilish, xotiradagi hujjatni ochish, hujjatni saqlash, chop etish ya boshqa buyruqlar
bilan ishlash mumkin.
15-rasm. «Файл» menyusi buyruqlari.
«Главная» menyu-uskunalar paneli buyruqlarni ko‘rsatuvchi, gorizontal
menyuning
asosiy
standart
buyruqlarini
takrorlovchi
tugmalardan
(piktogrammalar)dan iborat.
16-rasm. «Главная» menyusi buyruqlari.
«Вставка» menyu-uskunalar paneli buyruqlarni hujjatga elementler qo‘yish
buyruqlarini takrorlovchi tugmalardan (piktogrammalar)dan iborat.
17-rasm. «Вставка» menyusi buyruqlari.
21
«Разметка страницы» menyu-uskunalar paneli buyruqlarni ko‘rsatuvchi va
kiritilayotgan hujjatlarni bichimlashga imkon beruvchi tugmalardan iborat.
18-rasm. «Разметка страницы» menyusi buyruqlari.
«Формулы» menyu-uskunalar paneli buyruqlarni formulalar, funktsiyalar,
ular bilan ishlash uchun mo‘ljallangan tugmalardan iborat.
19-rasm. «Формулы» menyusi buyruqlari.
«Данные» menyu-uskunalar paneli buyruqlarni kiritilgan ma’lumotlarni
tahrirlash uchun mo‘ljallangan tugmalardan iborat.
20-rasm. «Данные» menyusi buyruqlari.
«Рецензирование»
menyu-uskunalar
paneli
buyruqlarni
kiritilgan
ma’lumotlarni tekshirish va izohlash buyruqlari tugmalardan iborat.
21-rasm. «Рецензирование» menyusi buyruqlari.
«Вид» menyu-uskunalar paneli buyruqlarni hujjat ko‘rinishlarini o‘zgartirish
buyruqlari tugmalardan iborat.
22-rasm. «Вид» menyusi buyruqlari.
Formulalar
qatori.
Microsoft
Excel
2013
dasturiga
ma’lumotlar
kiritilayotganda barcha axborotlar, matnlar, sonlar va formulalar mana shu qatorda
aks ettiriladi.
23-rasm. Formulalar qatori.
22
Nom maydoni. Bu maydonda joriy ishchi kitobning faol yacheykalarining
manzili va nomi ko‘rsatiladi. Nom maydoni diapazon (yacheykalar guruhi)ga yoki
tanlangan yacheykaga tezda nom berish uchun ham ishlatiladi. Agar sichqoncha
ko‘rsatkichini nom maydonidan o‘ng tomonda joylashgan strelka ustiga olib borib
sichqonchaning chap tugmasini bossak, unda faol ishchi kitobidagi nomlangan
yacheykalar va diapazonlarning (agar ular mavjud bo‘lsa) hamma nomlarini birma-
bir ko‘rib chiqish mumkin.
24-rasm. Nom maydoni.
Holat (ma’lumotlar) qatori. Unda yacheykaga tegishli turli ma’lumotlar
ko‘rsatiladi.
25-rasm. Holat (ma’lumotlar) qatori.
Ish olib borilayotgan jadvalning barcha yacheykalarini ajratib ko‘rsatish. Joriy
darchadagi ishchi jadvalning barcha yacheykalarini ajratib ko‘rsatish uchun
sichqoncha tugmasini bosgan holda sichqonchani harakatga keltirish lozim.
Ustunlar sarlavxasi. Jadvaldagi barcha mavjud 256 ustunlar lotin alifbosining
bosh harflari bilan belgilanadi va u A dan boshlab XFD gacha belgilanib boriladi.
Boshqacha aytganda, A dan Z gacha, keyingi ustunlar AA, AB, … , AZ, … va oxirgi
16384-ustun XFD deb belgilanadi. Biror ustunning barcha yacheykalarini belgilab
olish uchun ustun sarlavxasi ustida sichqoncha tugmasini bosish kerak.
26-rasm. Ustunlar sarlavxasi.
23
Qatorlar tartibi. Excel 2013 dasturida ishchi jadvalning har bir qatori tartib
raqamiga ega bo‘lib, u 1 dan to 1048576 gacha raqamlanadi. Bu qatorlarning
keragini tanlab olish sichqoncha yoki klaviaturadagi tugmalar majmuini bosish
orqali amalga oshiriladi.
27-rasm. Qatorlar tartibi.
Faol yacheyka indikatori. Bu qora rangdagi kontur bo‘lib, joriy yacheykani
ajratib ko‘rsatib turadi. Ayrim hollarda u jadvallar kursori deb ham ataladi.
28-rasm. Faol yacheyka indikatori.
Varaqlarning yorlig‘i. Bu yorliqlarning har biri yon daftarchaning yorlig‘iga
o‘xshash bo‘lib, ishchi kitobning Alohida varaqlari sifatida qaraladi. Excel 2013
dasturida ishchi kitob ixtiyoriy sondagi varaqlardan iborat bo‘lishi mumkin. Har bir
varaqning nomi bo‘ladi va u varaq yorlig‘ida ko‘rsatib qo‘yiladi.
29-rasm. Varaqlarning yorlig‘i.
Pedagogik dasturiy vositalar – kompyuter texnologiyalari yordamida o‘quv
jarayonini qisman yoki to‘liq avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan didaktik vosita
hisoblanadi. Ular ta’lim jarayonini samaradorligini oshirishning istiqbolli
24
shakllaridan biri hisoblanib, zamonaviy texnologiyalarning o‘qitish vositasi sifatida
ishlatiladi. Pedagogik dasturiy vositalar tarkibiga: o‘quv fani bo‘yicha aniq didaktik
maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan dasturiy mahsulot (dasturlar majmuasi),
texnik va metodik ta’minot, qo‘shimcha yordamchi vositalar kiradi.
Pedagogik dasturiy vositalarni quyidagilarga ajratish mumkin:
O‘rgatuvchi dasturlar – o‘quvchilarning bilim darajasi va qiziqishlaridan
kelib chiqib yangi bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltiradi;
Test dasturlari – egallangan bilim, malaka va ko‘nikmalarni tekshirish yoki
baholash maqsadlarida qo‘llaniladi;
Mashq qildirgichlar - avval o‘zlashtirilgan o‘quv materialini takrorlash va
mustahkamlashga xizmat qiladi;
Visuvallashtirish - O‘qituvchi ishtirokidagi virtual o‘quv muhitini
shakllantiruvchi dasturlar.
Pedagogik
dasturiy
vositalar
yaratuvchi
dasturlar
quyidagicha
tasniflanadi:
Pedagogik dasturiy vositalarning gipermatn hujjatlarini ishlab chiqishda
Microsoft Front-Page (HTML-Hyper Text Markup Language), Alliare Home Site
(HTML), Share Point Designer, Microsoft Power Point, Microsoft Word kabi
dasturiy vositalardan foydalaniladi.
Mavzuning asosiy tushunchalariga oid o‘quv materiallarini yaratishda rastrli
yoki vektorli rasmlar bilan ishlovchi dasturlardan foydalanish zarur bo‘ladi. Ular
qatoriga Corel Draw, Corel Hara, Corel Photo Paint, Adobe Photo Shop, Adobe
Illustrator kabilarni kiritish mumkin.
Dinamik illyustratsiyali o‘quv materiallari yaratishda Disreet 3D Studio
MAX, Alais Wave Front, Maya, Light Wave, SoftImage 3d, Adobe Image Ready,
Gif Animator, Macromedia Flash, Adobe Premier kabi maxsus dasturlardan
foydalaniladi.
Ovozli jarayonlarni taqdim etish va ovozni tahrir qilish SonicFoundry
SoundForge, Wave Lab, Sound Recorder va boshqa dasturlar yordamida amalga
oshiriladi.
25
Ma’lumotlar bazalarini yaratishda Microsoft Excel, Microsoft Access,
MySQL, SQL kabi dasturlar qo‘llaniladi.
Hozirgi kungacha kompyuterlarni oʻqitish vositasi sifatida qoʻllab oʻqitish
samaradorligini oshirish bilan birga oʻqitish vaqtini qisqartiradigan yaxlit, sezilarli
darajali pedagogik nazariya yaratilgan emas. Biroq kibernetika, didaktika,
psixologiyada turlicha qarash va nazariyalar mavjudki, ularni taʼlim jarayonini
kompyuterlashtirish nuqtai nazaridan oʻrganib, akademik litseylarning informatika
fanidan amaliy va laboratoriya mashgʻulotlari uchun PDVini yaratish bloklarini
ishlab chiqish zarur. “Agar ilmiy asoslangan PDVlarni tayyorlash yoʻllari atroflicha
tadqiq qilinsa, taʼlim subʼyektlari kompyuter bilan muloqot qilish madaniyatini
toʻliq oʻrgansa, yoshlarning taʼlim-tarbiyasida ulkan yutuqlarga erishiladi”. Shu
maʼnoda PDVning bloklarini ishlab chiqish, ularda bajariladigan amallar
mazmunini tahlil qilish kerak boʻladi.
N.I.Tayloqov PDVlarni yaratish boʻyicha asosiy mezonlarga quyidagi
bloklarni kiritadi:
Foydalanuvchining qayd qilish bloki.
Global va lokal tarmoqda, serverda ishlash imkoniyati.
Kurs administrator bloki.
O‘quv kursining nazariy bilimlar bloki.
O‘quv kursining amaliy bilimlar bloki.
O‘quv kursi bo‘yicha test topshiriqlari.
Ma’lumotnoma tizimi.
Mualliflar haqida ma’lumot.
PDVga qo‘yiladigan didaktik talablarga quyidagilar kiradi: ilmiylik,
tushunarli, qat’iy va tizimli bayon etilishi bilan birgalikda (pedagogika, psixologiya,
informatika, ergonomikaning asosiy tamoyillarini, zamonaviy fanning fundamental
asoslarini hisobga olib, o‘quv faoliyati mazmunini qurish imkoniyatini ta’minlash),
uzluksizlik va yaxlitlik (ilgari o‘rganilgan bilimlarning mantiqiy oqibati hamda
to‘ldiruvchisi hisoblanadi), izchillik, muammolilik, ko‘rgazmalilik, faollashtirish
(o‘qitish mustaqilligi hamda faollilik xususiyatining mavjudligi), o‘qitish
26
natijalarini o‘zlashtirish mustahkamliligi, muloqotning interfaolliligi, o‘qitish,
tarbiyalash, rivojlantirish va amaliyotning yaxlit birligi.
Metodik talablarga quyidagilar kiradi: aniq o‘quv fanining o‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish, ma’lum bir faning o‘ziga xosligini hisobga olish,
axborotni zamonaviy metodlari o‘zaro bog‘liqliligi, o‘zaro aloqadorliligi, turli-
tumanligi, amalga oshirilishi.
Psixologik talablarga quyidagilar kiradi: idrok etish (verbal-mantiqiy,
sensor-perseptiv), tafakkur (tushunchaviy-nazariy, ko‘rgazmali-amaliy), diqqati
(qat’iyliligi, boshqaga ko‘chishi), motivatsiya (ishlashda faol shakllari, yuqori
darajada ko‘rgazmalilik, o‘z vaqtida qayta aloqa yordamida o‘quvchilarning yuqori
darajadagi motivatsiyalarini doimiy ravishda rag‘batlantirish), xotira, tasavvuri,
yoshi va individual psixologik xususiyatlarini hisobga olish (egallagan bilim,
ko‘nikma va malakalarini hisobga olib, o‘quv fani mazmuni hamda o‘quv
masalalari murakkablik darajasi o‘quvchilarning yosh imkoniyatlari va individual
xususiyatlariga mos kelishi, o‘quv materialini o‘zlashtirishda ortiqcha his-
hayajonli, asabiy, aqliy yuklamalardan ta’sirlanishdan himoyalash) kiradi.
Texnik talablarga quyidagilar kiradi: zamonaviy universal shaxsiy
kompyuterlar, tashqi qurilmalari, test o‘tkaziladigan manbalar kiradi.
Tarmoq talablariga quyidagilar kiradi: «mijoz-server» arxitekturasi,
Internet-navigatorlar, tarmoq operatsion tizimlari, telekommunikatsiya, boshqaruv
vositalari (o‘qitish jarayonini individual va jamoaviy ishlari, tashqi qayta aloqa)
kiradi.
Estetik talablarga quyidagilar kiradi: tartiblilik va ifodalilik (elementlari,
joylashishi, o‘lchami, rangi), bezashning funksional vazifasi va ergonomik
talablarga mosligi.
Maxsus talablarga quyidagilar kiradi: interfaollik, maqsadga yo‘nalganlik,
mustaqillik va moslashuvchanlik, audiolashtirish, ko‘rgazmalilik, kirish nazorati,
intellektual rivojlanish, differensiatsiyalash(tabaqalashtirish), kreativlik, ochiqlik,
qayta aloqa, funksionalilik, ishonchlilik.
27
Ergonomik talablarga quyidagilar kiradi: do‘stonalik, foydalanuvchiga
moslashish, ekran shakllarini tashkil etish.
Metodik talablar pedagogik dasturiy vositalar asosida o‘qitishga mo‘ljallangan
o‘quv fanining o‘ziga xos xususiyatlarini, uning qonuniyatlarini, izlanish metodlari,
axborotga ishlov berishning zamonaviy usullarini joriy qilish imkoniyatlarini
hisobga olishni ko‘zda tutadi. Fanlardan yaratiladigan pedagogik dasturiy vositalar
quyidagi metodik talablarga javob berishi kerak:
1. Pedagogik dasturiy vositalar – o‘quv materialini taqdim etishning
tushunchali, obrazli va harakatli komponentlarining o‘zaro bog‘liqligiga tayangan
holda qurilishi.
2. Pedagogik dasturiy vositalar – o‘quv materialini yuqori tartibli tuzilma
ko‘rinishida ta’minlashi. Fanlararo mantiqiy o‘zaro bog‘liqlikning hisobga olinishi.
3. Pedagogik dasturiy vositalarda ta’lim oluvchiga o‘quv materialini
bosqichma-bosqich o‘zlashtirganligini turli xildagi nazoratlarni amalga oshirish
asosida aniqlash imkoniyatlarining yaratilishi.
PDVlardan ta’lim jarayonida foydalanib samaradorlikka erishish ularning turli
talablarga qay darajada javob berishiga ham bog‘liq. Bu talablar ta’lim prinsiplari
bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, ularning mazmunini ko‘rib chiqamiz.
1. Bayon qilinayotgan o‘quv materialida asosiy va unchalik muhim
bo‘lmagan elementlarni ajratib ko‘rsatish. Bu talab ta’limning ko‘rgazmalilik
prinsipi bilan bog‘liq bo‘lib, uni pedagogik jihatdan, o‘quv materiali matnida asosiy
g‘oyalar ajratilib, keyin ular mohiyatining bayon qilinishi, mavzudagi yangi
tushunchalarni berib, har biridan so‘ng ularning xususiyati, tushunchalar bilan
aloqadorligi kabilarning ochib berilishi bilan, shuningdek, texnik jihatdan, ekranda
tasvirlanayotgan matnda asosiy tushunchalar, tushunchaning xususiyatlari kabilarni
boshqa rang, boshqa shrift, boshqacha o‘lchamda ko‘rsatish bilan amalga oshirish
mumkin.
Har bir mavzu bo‘yicha o‘quv materialini bayon qilishda yangi tushunchalar,
asosiy tushunchalar, tushunchaning xususiyatlari yoki tushunchalar orasidagi
bog‘lanishlar ma’lum gipermatn shaklida berilishi lozimki, o‘quvchi shu so‘zni
28
ko‘rsatish bilan matndagi bunday tushuncha xususiyatlarini yordamchi oynada
ko‘rishi mumkin bo‘lsin. Bu mavzu bilan bog‘liq bilimlarning qayta takrorlanishi
va o‘quvchilar bilimida bo‘shliqlarning qolmasligi uchun asos bo‘ladi.
Mazkur talabning pedagogik jihatini amalga oshirishga o‘quv materialiga
pedagogik ishlov berishni takomillashtirish orqali, texnik jihatdan esa gipermatnlar
va ko‘poynali holatdan foydalanish orqali erishiladi.
2. O‘quv materialini bayon qilishning sodda va aniqligi. Bu talab ta’limdagi
onglilik va faollik prinsipidan kelib chiqadi va ta’limning tushunarliligini
ta’minlaydi.
Pedagogik jihatdan bayon qilinadigan o‘quv materiali matnida ortiqcha
jumlalarni kiritmasdan, muhim fikrlarni aniq va mantiqan bog‘lab bayon qilish
asosida bu talab amalga oshiriladi. Fikrlar bayon qilinishidagi soddalik uning
ilmiyligini pasaytirmasligi lozim. Ma’lumki, bir fikrni turli yoshdagi bolaga turlicha
tushuntirish talab qilinadi. Mazkur talab o‘quv materialining ma’lum yoshdagi
o‘quvchi uchun qay tarzda ochib berilishini belgilaydi.
3.
O‘quv
materialini
bayon
qilish
sur’atining
o‘quvchilarning
o‘zlashtirish sur’atiga mosligi. Har bir darsda o‘rganiladigan yangi tushunchalar
soni, bayon qilinadigan o‘quv materialining hajmi mumkin qadar teng, ularning
o‘rtacha hajmi esa PDV mo‘ljallangan o‘quvchilarning yoshi, psixologik
xususiyatlariga mos bo‘lishi lozim. Texnik jihatdan esa o‘quv materialining ekranda
joylashadigan bir qismi tasvirlanib, ma’lum vaqtdan so‘ng ikkinchi ekran matniga
almashishi emas, balki har bir o‘quvchining ekrandagi matnni o‘qib, keyingi ekran
matniga o‘tish xohishini bildirgandagina almashish imkonini berish nazarda
tutilishi lozim. Bu esa har bir o‘quvchi uchun o‘quv materialini o‘ziga mos sur’atda
o‘zlashtirishiga imkon beradi.
4. O‘quv materialini o‘rganishning ko‘pvariantliligi. Kompyuterda
tasodifiy miqdor sonini hosil qilish imkoniyati mavjud. Bu didaktik materiallarning
har xilligini ta’minlash asosida variantlilikni shakllantirishga imkon beradi.
Masalan, takrorlash operatorini o‘rganishda takrorlash sarlavhasiga ko‘ra uning
tanasi necha marta takror bajarilishini aniqlash mumkin. Bunda natija takrorlanish
29
o‘zgaruvchisi boshlang‘ich va oxirgi qiymati hamda takrorlanish qadamiga bog‘liq.
Agar operatorning FOR I=A TO B STEP H ko‘rinishidagi A, V, N ning qiymati
tasodifiy miqdor funksiyasi bilan bog‘liq holda ko‘rsatilsa, sinfdagi 15 nafar
o‘quvchi uchun operator ko‘rinishi 15 xil ifodalanadi va ularni aynan bir xil
takrorlash imkoni bo‘lmaydi. Bu xususiyatdan PDVlarni tuzishda unumli
foydalanish lozim.
5. Ma’lumotlarni bayon qilishning turli-tumanligi. Ma’lumotlarni ekranda
tasvirlashda ko‘poynali holat ham ta’lim jarayonini samarali tashkil etish uchun
katta imkoniyatlar yaratadi.
Nazorat savollari:
1. MS Office dasturlar paketi haqida ma’lumot bering.
2. MS Office dasturlar paketiga qaysi dasturlar kiradi?
3. MS Word 2013 dasturining vazifasi qanday?
4. MS Word 2013 dasturining imkoniyatlarini ayting.
5. MS Excel 2013 dasturining qanday imkoniyatlari mavjud?
6. MS Excel 2013 dasturida ustunlar va satrlar qanday nomlanadi?
7. Pedagogik dasturiy vositalar deb nimaga aytiladi?
8. Pedagogik dasturiy vositalar yaratuvchi dasturlar qanday tasniflanadi?
9. PDVlarni yaratish bosqichlari va ularga qo‘yiladigan talablar qanday?
