BOSHLANG'ICH SINF O'QITUVCHILARNING PEDAGOGIK JARAYONI TASHKIL ETISH MAHORATI. Reja: 1.Boshlang’ich sinf o’qituvchisining kasbiy pedagogik faoliyati va professiogramasi tavsifi. 2.Pedagogik faoliyatning mazmun mohiyati, shakl-usullari. 3.O’qituvchi faoliyatining axloqiy psixologik xarakteri. 4.Pedagogik faoliyatning texnologiyalashuvida psixologik yondashuv. Tayanch tushunchalar: O’qituvchilik kasbini, yuksak pedagogik mahorat, pedagogik tasavvur, psixolog –pedagogik tizim, ijtimoiy - tarixiy taraqqiyot, pedagogik faoliyat. Boshlang’ich sinf o’qituvchisining professional pedagogik faoliyati. O’zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan xalq ta’limi sohasi bo’yicha o’rtaga qo’yilayotgan vazifalarini bajarish ko’p jihatlarda o’qituvchilarga bog’liq. Bozor siyosatga o’tish sharoitida ta’lim - tarbiyadan ko’zda tutilgan maqsadga erishish, o’quvchilarni xilma - xil fao liyatini uyushtirish ularni bilimli, odobli, e’tiqodli, mehnatkash, ish bilarmon, barkamol inson qilib o’stirish o’qituvchi zimmasiga yuklatilgan. Xalqimizning kelajagi O’zbekistonning istiqboli, ko’p jihatdan o’qituvchiga, uning saviyasi, tayyorgarligi, fidoiyligigacha, yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash ishiga bo’lgan munosabatga bog’liq. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasi hukumati xalq talimini taraqqiy ettirishga, maktablar, o’quvchilar va talabalarning moddiy va ma’naviy ahvolini yaxshilashga alohida e’tibor bermoqda. O’qituvchilik sharafli, lekin juda murakkab kasbdir, yaxshi o’qituvchi bo’lish uchun pedagogik nazariyani egallashning o’zigina yetarli emas. Chunki pedagogik naziriyada bolalarni o’qitish va tarbiyalash haqida umumiy qonun - qoidalar, tamoillar, umumlashtirilgan, metodik g’oyalar bayon etiladi, o’quvchilarning yosh individual xususiyatlarini e’tiborga olish ta’kidlanadi. Maktab hayoti, amaliy pedagogik jarayon esa juda xilma- xil murakkabdir. Pedagogik nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar ko’p uchrab turadi. Bu esa o’qituvchidan keng bilimdonlikni puxta amaliy, tayyorgarlik va yuksak pedagogik mahorat hamda ijodkorlikni talab etadi.O’qituvchilik kasbini tanlash. Biror kasbning haqiqiy ustasi bo’lish uchun kishida tabiiy qobiliyat, ma’lum jismoniy va ruhiy xislatlar, puxta tayyorgarlik, ayrim shaxsiy sifatlar bo’lishi kerak. Pedagogik kasbni tanlagan kishi avvalo so’g’lom bo’lishi, so’zlarni to’g’ri va yaxshi talaffuz qila olish, bosiq va asablari joyida bo’lishi, boshqalar bilan muomalada o’zini tuta olishi zarur. Shuningdek, bolalarni yoqtirish, ular bilan ishlashga mayli borliq xushmuomalalik, kuzatuvchanlik o’ziga va boshqalarga nisbatan talabchanlik kabi shaxsiy sifatlar mavjudligi ham kishining pedagogik ishga yaroqlilik darajasini ko’rsatadi. Pedagogik faoliyat - yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun xalq, davlat oldida javob beradigan bolalarga ta’lim – tarbiya berish ishi bilan shug’ullanadigan va bu ishga maxsus tayyorlangan odamlarning mehnat faoliyatidir. “Tegishli ma’lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega” , - deyiladi. “Ta’lim to’g’risida”gi qonunda o’qituvchilik faoliyati inson shaxsini shakllantirishga qaratilgandir. O’qituvchining barkamol insonni tarbiyalash , unda milliy va umuminsoniy fazilatlarini tarkib toptirish vazifasi eng oliy janob yuksak va shu bilan birga murakkab vazifadir. Har bir bola o’z xulq - atvoriga ega. Bolalarni tarbiyalashda ularning ana shu o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish, o’rganish nihoyatda murakkab. Bunda odamlar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning murakkabligiga mos keladigan maxsus usullardan foydalaniladi. Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko’rayotgan yoshlar uning ana shunday xususiyatlarini belgilashlari lozim. O’qituvchilik ixtisosning bu xususiyatlarini uning kasbnoma (prafessogramma)sida ifodalanadi. Kasbnoma qo’yidagilarni o’z ichiga oladi: o’qituvchi shaxsining xususiyatlari: o’qituvchining psixolog – pedagogik tayyorgarligiga qo’yiladigan talablar; maxsus tayyorgarlikning hajmi va mazmuni ixtisosga oid uslubiy tayyorgarlikning mazmuni. O’qituvchi shaxsining xususiyatlari qo’yidagilarni o’z ichiga oladi: mafkuraviy sohada - ilmiy dunyoqarash va e’tiqod sosial va axloqiy zaruriyatlarni chuqur tushunish, ijtimoiy va fuqarolik burchini anglash, ijtimoiy faollik; kasbiy pedagogik sohada - bolalarni sevish va ular bilan ishlashga qiziqish, pedagogik ishni sevish; psixalo - pedagogik ziyraklik va kuzatuvchanlik, pedagogik takt, pedagogik tasavvur, tashkilotchilik qobiliyati, haqqoniylik, talabchanlik, qat’iylik vamaqsadga intilish, vazminlik o’zini tuta olish; bilim sohasidakeng ilmiy saviya ma’naviy ehtiyoj va qiziqarli, yangilikni his qila bilish, pedagogik ma’lumotni oshirishga intilish. O’qituvchining psixalogik - pedagogik tayyorgarligiga qo’yiladigan talablar: Bilim egallash sohasida pedagogikaning metadologik asoslarni, shaxsning rivojlanishi va shakllanish qonuniyatlarini bilish; tarbiyaning, maqsadi, vazifalari shakl va metodlarini tushunish, bolalar va o’smirlar anatomofiziologik rivojlanishlarining asosiy qonuniyatlarini bilish, o’quvchilar gigienik tarbiyasining nazariy, tabiiy – ilmiy asoslari va vositalarini bilish, bolalar rivojlanishining psixik qonuniyatlarini har xil yoshda shaxsning individual psixologik xususiyatlarini bilish. Ko’nikma va malakalar hosil qilish sohasida. Pedagogik vaziyatni tahlil qilish; pedagogik ta’sirlarni rejalashtish va natijalarni mo’ljallay olish ijtimoiy pedagogik hodisalarning amaldagi holatini ularning paydo bo’lish va rivojlanish sabablarini, shart-sharoit va xarakterlarini tahlil qila bilish va baholay olish o’quvchilarning tarbiyalanganlik va bilim darajasini aniqlash shaxs va jamoaning rivojlanishini belgilay olish ta’lim va tarbiya jarayonida o’quvchilarda uchrashi mumkin bo’lgan qiyinchiliklar va xatolarni ko’ra bilish aniq pedagogik vazifalar va ularni hal qila olish o’quvchilarning sinfdagi va sinfdan tashqari faoliyatiga rahbarlik qilish sohasidagi ishlarni rejalashtirish o’quv tarbiyaviy ishlarning nazariy asoslangan tashkiliy shakllari, metodlari va vositalarini tanlab olish rejalashtirilgan pedagogik ta’sirlarga o’quvchilarning javob harakatlarini oldindan chamalab bilish ko’nikmalari. O’quv tarbiya jarayonini rejalashtirish va amalga oshirish sohasida o’quvchilarning tarbiyalanganlik va bilim darajasini hisobga olgan holda maqsadiga muvofiq o’quv materallarini tanlash uni analiz va sintez qila olish ko’mikmasi: ilmiy materialni qayta ishlab o’quv materialiga aylantira olish ko’nikmasi ma’lum didaktik vazifaga muofiq o’quvchilar tajribasini hisobga olgan holda murakkab matnlarni va o’quv materialni ijodiy va asosli tashkil eta olish ko’nikmasi. Bolalar faoliyati turlarining pedagogik imkoniyatlarini aniqlash va harakatga keltirish sohasida: tarbiyaviy maqsadga muofiq ayrim o’quvchilar va jamoa uchun vazifalar belgilash, qo’yilgan maqsad asosida ularning tushunchasni o’zgartira olish ko’nikmasi: bolalarga ta’sir o’tkazish va ular faoliyatiga pedagogik rahbarlik qilishni rejalashtirishni ko’nikmasi : o’quvchilar xulqi va faolligini boshqarish ko’nikmasi: bolaning tashqi ko’rinishi va qiliqlaridan ruhiy holatidagi o’zgarishlarini aniqlash, ma’lum vaziyatda bolalar xulqining xususyatlarini anglash va izohlash ko’nikmasi; o’zini xayolan tarbiyalanuvchi o’rniga qo’ya olish va pedagogik ta’sirning ancha kuchli vositalarini tez topa olish ko’nikmasi; to’g’ri talablar qo’ya bilish, pedagogik vazni va har bir o’quvchining xususyatlariga qarab ularni o’zgartira olish ko’nikmasi tarbiyalanuvchilarni o’ziga qarata olish ko’nikmasi ayrim bolalar o’quvchilar jamoasi va kichik guruhlar shuningdek ota-onalar va o’qituvchilar bilan pedagogik maqsadga muvofiq munosabatlar o’rnata olish ko’nikmasi har xil odamlar bilan turli sharoritda aloqa qilish umumiy til topa bilish ko’nikmasi ijobiy yoki salbiy ijtimoiy -psixologik hodisalarning jamoadagi munosabatlarning xarakterini ocha bilish ko’nikmasi. Pedagogik jarayonni to’g’ri uyushtirish sohasida qo’yilgan pedagogik vazifani asosli ravishda o’zgartira olish ko’nikmasi tashqi ta’sirlarga moslanishi yoki ulardan saqlanish sharoitga qarab harakat vositalarini tanlash va qayta o’zgartira olish malakasi o’quvchilarning jamoadagi o’zaro munosabatlariga muofiq ravishda ularni to’g’ri yo’lga sola bilish paydo bo’lib turgan nizolarni yo’qota bilish o’quchilar orasida do’stlik va o’rtoqlikni rivojlantira olish ko’nikmasi ko’rsatilgan yo’l - yo’riqlarni amalga oshirish o’quvchilarning ishi ustida joriy nazorat qilish faoliyatning xarakter va yo’nalishini almashtirib turish ko’nikmasi. Maxsus tayyorgarlikning hajmi va mazmuniga quyidagilar kiradi: ixtisosga doir bilimlarni bilish ilmiy tadqiqot metodologiyasi va metodlarini bilish fanning nazariy va amaliy ahamiyatini hozirgi darajasi qonunyatlari tarixi va rivojlanishning keyingi asosiy yo’nalishlarini bilish maktab kursi fan asoslarining muqaddimasi ekanlgini tushunish ayrim fan sohasidagi bilimlarni chuqurlashrirish mustaqil ilmiy tadqiqotlar ishidan dastlabki malakalar hosil qilish bilimlarni mustaqil to’ldirish uchun bibliografik ma’lumotnomalar ko’rsatmalar profekt telematik katologlaridan foydalanish. Ixtisosga doir metodik tayyorgarlik mazmuni maktablar rivojlanishining hozirgi bosqichida fanlarni o’qitishning maqsadi va vazifalari bilish davlat ta’lim standarti amaldagi maktab dasturi darsliklari va asosiy o’quv qo’llanmalari har tomonlama puxta bilish o’quvchilarda fanga qiziqishni uyg’otish va rivojlantira bilish mutaxasislik bo’yicha hamma o’quv tarbiyaviy ishlarni hozirgi zamon didaktikasi psixolog – pedagogik tizimli texnalogik yondashuvlar va texnikalar darajasida tashkil qila bilish oddiy ko’rgazmali qurollar tayyorlay bilish, o’quvchilarni kasb tanlashga tayyorlash, maktabda olib borishga tayyorgarlik predmet bo’yicha sinfdan tashqari va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qilish va boshqalar.Pedagogik qobilyat va mahorat o’qituvchilik ishida muvaffaqiyotga erishish uchun har bir muallim pedagogik mahoratni egallash zarur. Pedagogik mahorat egallash kuch sarf qilib katta natijaga erishadi, o’z ishining natijasi bilan mo’jizalar yaratadi, ijodkor bo’ladi. Pedagogik ishga qobiliyatni iste’dodli kishidagina pedagogik mahorat bo’lish mumkin. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi. Qobiliyat malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o’qish natijasi hisoblansa, qobiliyatni rivojlanishi uchun esa iste’dod, layoqat, zehn ya’ni inson asab sistemasida anatoma fiziologik xususiyat ham bo’lishi mumkin. Ana shu tabiat zaminda qobiliyat deb ataluvchi ruhiy xususiyat taraqqiy etadi. Pedagogik faoliyatning samarali bo’lishi uchun o’qituvchida qobiliyatning qo’yidagi turlari mavjud bo’lmog’i va tarbiyalanmog’i lozim. Bilim qobiliyati - fanning tegishli sohalarga oid (matematika, fizika, biologiya, adabiyot)ga oid qobiliyatlar. Bunday qobiliyatga ega bo’lgan o’qituvchi fanni o’quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o’z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, unga nihoyatda qiziqadi, oddiy tadqiqot ishlarni ham bajara oladi. Tushuntira olish qobiliyati - o’quv materialini o’quvchilarga tushunarli qilib bayon eta olish, material yoki muammoni aniq va tushunarli qilib gapirib berish, o’quvchilarni mustaqil ravishda fikrlashga o’rgatish, zarur holda o’quv materialini o’zgartira olish, soddalashtira olish, keyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o’quvchilarga yetkazish kabilar. Kuzatuvchanlik qobiliyati - o’quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish, o’quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog’liq bo’lgan psixologik kuzatuvchanlik va boshqalar. Bunday qobiliyatni o’quvchilar kichkinagina alomatlar, uncha katta bo’lmagan tashqi belgilar asosida o’quvchilarning ruhiyatidagi ko’z ilg’amas o’zgarishlarni ham fahmlab oladi. Nutq madaniyati yordamida, shuningdek, imo – ishora vositasida o’z fikr hamda histuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o’qituvchilik kasbi uchun juda muhimdir. O’qituvchining nutqi darsda hamisha o’quvchilarga qaratigan bo’ladi. O’qituvchi yangi materialni tushuntirayotgan, o’quvchining javobini tahlil qilayotgan yoki ma’qullanayotgan bo’lsa ham, uning nutqi hamisha ta’sirchanligi, o’zi gapirayotgan narsaga qiziqayotganligi bilan ajralib turadi. O’qituvchining bayoni o’quvchilar fikri va diqqatini yuksak darajada faollashtirishga qaratiladi: o’qituvchi o’quvchilar oldiga savollar qo’yib ularni asta-sekin to’g’ri javob berishga undaydi, o’quvchilarning diqqatini kuchaytiradi hamda fikrni faollshtiradi. (“mana bu yerga alohida e’tibor bering”, “o’ylab ko’ring” kabi). Shuningdek, o’rinli qochiriq, hazil, yengilgina istehzo nutqini juda jonlantirib yuboradi va uni o’quvchilar tez o’zlashtiradilar. Boshlang’ich sinf o’qituvchisining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuzi jihatdan yorqin, ifodali bo’lib unda stilistik, gramatik fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Bir xildagi cho’ziq zerikmaydigan nutq o’quvchilarni juda tez charchatadi, ularni lanj, loqayd qilib qo’yadi. Ayrim o’qituvchilar tez gapirishga, boshqalari sekin gapirishga moyil bo’ladilar. Biroq o’quvchilar o’zlashtirishlari uchun o’rtacha, jonli nutq yaxshi natija berishini esdan chiqarmaslik lozim. Tashkilotchilik qobilyati birinchidan, o’quvchilar jamoasini uyushtirishni, jipslashtirishni muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni; ikkinchidan, o’z ishini to’g’ri uyushtirishni nazarda tutadi.O’z ishini tashkil etish deganda ishni to’g’ri rejalashtira olish va uni nazorat qila bilish ko’zda tutiladi. Tajribali o’qituvchilarda ishni vaqtiga qarab to’g’ri taqsimlay olishi, belgilangan muddatda ulgurish xususiyati hosil bo’ladi. Dars davomida ortiqcha vaqt sarflash hollari ba’zan uchrab turadi. Ammo tajribali o’qituvchi zarur hollarda darsning rejasining o’zgartira oladi.Obro’ orttira olish qobilyati o’qituvchilarning hissiyoti va irodasiga bevosita ta’sir ko’rsatish va shu asosda obro’ qozona olishidir. Obro’ o’qituchining fanni yaxshi bilish, mehribonligi asosida ham qozonadi. Bu qobilyat o’qituvchi shaxsiy sifatlarning butun mazmuniga,chunonchi, uning irodaviy, sifatlariga (dalilligi, chidamligi, qat’iyligi, talabchanligiga) shuningdek, o’quvchilarga ta’lim hamda tarbiya berish mas’ulyatini his etishga, o’zining o’quvchilarga yetkaza olishga bog’liq .O’quvchilar qo’pollik qilmaydigan, to’g’ri, talab qila oladigan o’qituvchini juda hurmat qiladilar. O’qituvchining, loqaytligi, prinsipsizligi va irodasizligini yoqtirmaydilar. To’g’ri muomala qila olish qobilyatini - bolalarga yaqinlasha olish o’quvchilarga to’g’ri yondashish yo’lini topa olish ular bilan pedagogik nuqtai nazardan juda samarali o’zaro munosabatlar o’rnata bilish pedagogik nazokatning mavjudligidadir. Oldindan ko’ra bilish qobilyati o’z harakatlarining oqibatini ko’ra bilishda, o’quvchining kelgusida qanday odam bo’lishni tasavvur qila olishda, tarbiyalanuvchida qanday fazilatlarini taraqqiy ettirish lozimligini oldindan aytib bera olishda ifodalanadi. Bu qobilyat tarbiyaning qudrati va odamga bo’lgan ishonch bilan bog’liq. Diqqatni taqsimlay olish qobilyati o’qituvchida diqqatni barcha xususyatlar – hajmi, kuchi, qo’nuvchanligi, idora qilinish safarbarligi kabilar tarqqiyot etgan bo’lishi muhimdir.Diqqatni ayni bir vaqtda taqsimlash qobilyati – o’qituvchilik uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Qobilyatli tajribali o’qituvchi materialni bayon qilish mazmuni va shaklini; o’z fikrini (yoki o’quvchining fikrini) diqqat bilan kuzatadi ayni vaqtda barcha o’quvchilarni ko’rib turadi, toliqish e’tiborsizlik, alomatlarini tez payqab oladi, intizomsizlik hollarini etibordan qochirmaydi, nihoyat o’z hatti harakatlarini ham kuzatib boradi. Tajribasiz o’qituvchi ko’pincha materialni bayon qilishga berilib ketib, o’quvchilarni etibordan chetda qoldiradi, nazorat qilmay qo’yadi, bordi-yu o’quvchilarni diqqat bilan kuzatishga harakat qilsa, fikr kalavasini yo’qotib qo’yadi.O’qituvchi yuqorida ko’rsatilgan qobilyatlardan tashqari bir qancha ijobiy qobilyatlardan tashqari bir qancha ijobiy sifatlarga aniq maqsadni ko’zlash, qat’iylik, mehnatsevarlik, kamtarlik kabi fazilatlarga ham ega bo’lishi kerak. Bunday xususyatlar bo’lmasa, o’rtamiyona pedagogik darajasidan yuqoriga qaratila olmaydi. Har bir kasbga, jumladan o’qituvchi kasbiga professiogramma yaratish uchun tafsiya qilingan tizim besh bo’limdan iborat: Mutaxassislik haqida umumiy ma’lumot . Mehnat jarayoni tavsifi . Mehnatning sanitar -gigienik sharoitlari . Kasbiy faoliyatning psxofiziologik tavsifi .