BOSHLANG‘ICH SINF O`QUVCHILARIDA GEOGRAFIYA TASAVVUR VA TUSHUNCHALARNI SHAKLLANTIRISHNING METODIK ASOSLARI

Yuklangan vaqt

2024-05-17

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

28,7 KB


Ilmiybaza.uz BOSHLANG‘ICH SINF O`QUVCHILARIDA GEOGRAFIYA TASAVVUR VA TUSHUNCHALARNI SHAKLLANTIRISHNING METODIK ASOSLARI Reja: 1.Geografiya tasavur va tushunchalarning shakllantirish asoslari. 2. Geografiya tushunchalarning klassifikasiyasi. 3. Boshlang‘ich sinflarda Geografiya tasavur va tushunchalarning sistemasi, ularni shakllantirish va rivojlantirish sharoiti. Geografiya tushunchalarning shakllantirish va rivojlantirish usullari.(kuzatish, qabul qilish, konkretlashtirish, umumlashtirish, aniqlash). Ilmiybaza.uz BOSHLANG‘ICH SINF O`QUVCHILARIDA GEOGRAFIYA TASAVVUR VA TUSHUNCHALARNI SHAKLLANTIRISHNING METODIK ASOSLARI Reja: 1.Geografiya tasavur va tushunchalarning shakllantirish asoslari. 2. Geografiya tushunchalarning klassifikasiyasi. 3. Boshlang‘ich sinflarda Geografiya tasavur va tushunchalarning sistemasi, ularni shakllantirish va rivojlantirish sharoiti. Geografiya tushunchalarning shakllantirish va rivojlantirish usullari.(kuzatish, qabul qilish, konkretlashtirish, umumlashtirish, aniqlash).
Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: Tushuncha, tasavvur, metodika, uslub, oddiy tushuncha,murakkab tushuncha, Geografik tushuncha, Biologik tushuncha, yig‘ma tushuncha. I- Reja. Geografiya tasavvur va tushunchalarning shakllantirishning metodik asoslari. Geografiya darslarining asosiy maqsadi, o‘quvchilarni tabiatni kuzatishga o‘rgatish, ularda mehnat ko‘nikmalari va tabiatga ongli munosabatni shakllantirishdan iborat. Ana shu muhim talablami bajarish, awalo, tabiat haqidagi tasawur va tushun- chalarni shakllantirishdan boshlanadi. Maktab dasturi talablari asosida darslar samaradorligini oshirish, awalo, o‘quvchilarning mustaqil kuzatishlarini to‘g‘ri tashkil qila olishdadir. O‘quvchilarda u yoki bu tushunchani shakllantirishda narsalar to‘g‘risida aniq tasawurlar hosil qilish, o‘rganilayotgan materialni atrof-muhit bilan bog‘lash, hissiy idrok muhim ahamiyatga ega, ya’ni Geografiya fanlarini o‘rganish jarayonida olgan bilimlari asosida real borliq bilan ongli ravishda munosabat o‘rnatishlari lozim. Shuning uchun fanga qiziqtirishning turli yo‘llarini qo‘llash, o‘quv jihozlari vositasida olam va real tabiatni umumlashtirib, bir-biriga bog‘lab tushuntirish lozim. Geografiya dasturi biologik, geografik, shuningdek tabiatda kechadigan fizik, kimyoviy jarayonlarga oid elementa tushunchalaming o‘zlashtirilishini nazarda tutadi. Geografiya darslarida eng muhim tushunchalami ajratil tushuntirish ilmiy dunyoqarashning shakllanishini ta’minlaydi. Geografiya tushunchalari umumiy muhim belgilari bilai birlashtirilgan obyektlar, hodisalar, jismlarning butun guruh to‘g‘risidagi umumlashgan bilimlardir. Chunonchi, «o‘simliklar» tushunchasiga barcha o‘simlikla uchun umumiy bo‘lgan muhit belgilari bilan bir guruhga bir lashtirilgan har xil narsalar kiradi. Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: Tushuncha, tasavvur, metodika, uslub, oddiy tushuncha,murakkab tushuncha, Geografik tushuncha, Biologik tushuncha, yig‘ma tushuncha. I- Reja. Geografiya tasavvur va tushunchalarning shakllantirishning metodik asoslari. Geografiya darslarining asosiy maqsadi, o‘quvchilarni tabiatni kuzatishga o‘rgatish, ularda mehnat ko‘nikmalari va tabiatga ongli munosabatni shakllantirishdan iborat. Ana shu muhim talablami bajarish, awalo, tabiat haqidagi tasawur va tushun- chalarni shakllantirishdan boshlanadi. Maktab dasturi talablari asosida darslar samaradorligini oshirish, awalo, o‘quvchilarning mustaqil kuzatishlarini to‘g‘ri tashkil qila olishdadir. O‘quvchilarda u yoki bu tushunchani shakllantirishda narsalar to‘g‘risida aniq tasawurlar hosil qilish, o‘rganilayotgan materialni atrof-muhit bilan bog‘lash, hissiy idrok muhim ahamiyatga ega, ya’ni Geografiya fanlarini o‘rganish jarayonida olgan bilimlari asosida real borliq bilan ongli ravishda munosabat o‘rnatishlari lozim. Shuning uchun fanga qiziqtirishning turli yo‘llarini qo‘llash, o‘quv jihozlari vositasida olam va real tabiatni umumlashtirib, bir-biriga bog‘lab tushuntirish lozim. Geografiya dasturi biologik, geografik, shuningdek tabiatda kechadigan fizik, kimyoviy jarayonlarga oid elementa tushunchalaming o‘zlashtirilishini nazarda tutadi. Geografiya darslarida eng muhim tushunchalami ajratil tushuntirish ilmiy dunyoqarashning shakllanishini ta’minlaydi. Geografiya tushunchalari umumiy muhim belgilari bilai birlashtirilgan obyektlar, hodisalar, jismlarning butun guruh to‘g‘risidagi umumlashgan bilimlardir. Chunonchi, «o‘simliklar» tushunchasiga barcha o‘simlikla uchun umumiy bo‘lgan muhit belgilari bilan bir guruhga bir lashtirilgan har xil narsalar kiradi.
Ilmiybaza.uz Ularning hammasi o‘sadi rivojlanadi, nafas oladi, ko‘payadi, ya’ni tirik organizm hisob lanadi. Tushunchalami tasawurlardan farq qila bilish kerak. Tasavvur sezgi organlar faoliyatining, xotiraning yoki tasawu qilishning mahsulidir. Tushuncha tafakkur mahsuloti hisoblanadi Tushunchalar qabul qilinadigan va tasavvur etiladigan narsala ustida fikr yuritish natijasida vujudga keladi. Masalan, qushn tasavvur qilish uchun unga qarash kifoya. 0‘sha qush to‘g‘risidi tushuncha hosil qilish uchun esa aniq bilimlar va ularn tizimlashtirish bo‘yicha fikrlash kerak bo‘ladi. Qabul qilish va tasawurlar ayrim narsalarning qiyofasidii Tushunchalar esa o‘zida butun narsalar sinfiga taalluqli umum lashgan mazmunni aks ettiradi. Masalan, «barg» tushunchas daraxt, buta, o‘t o‘simliklarda o‘sadigan hamma barglarga taalluqlidir. Tasawurlar tushunchalaming sezgili asosi hisoblanadi, biroq tasavvurlar bilan tushunchalar o‘rtasida keskin chegara yo‘q Tasawurlar narsalarning muhim xususiyatlarini tobora ko‘prog‘ aks ettirib borishi bilan umumlashadi hamda tushunchalarg; aylanadi. Ayni vaqtda tushuncha o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi. I yoki bu narsa yoxud tabiat obyektlari to‘g‘risida tasawurlamini bo‘lishi ular to‘g‘risidagi tushunchadan dalolat bermaydi. Tu shuncha ko‘pgina ayrim hodisalarning muhim belgilarini umum lashishi sifatida hosil bo‘ladi. 1-, 2- sinflarda o‘quvchilar «Atrofimizdagi olam» fanidai umumiy Geografiya tushunchalarini oladilar. Kelgusi sinflard; ular tajribalar o‘tkazish, kuzatishlar, ekskursiyalar, amaliy ishla vaqtida tabiat to‘g‘risida aniq tushunchalarga ega bo‘ladilar Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o‘qituvchi: 1) obyektlarni maqsadga yo‘nalgan holda qabul qilib olinishini tashkil etishi; 2) tabiat jismlari va hodisalari to‘g‘risidagi har bir yangi tu- shunchani tahlil qilishi va barcha narsalarda, ilgari o‘zlashtirilganlarda takrorlanadigan muhim belgilarni ajratishi; 3) ikkinchi darajali, uncha muhim bo‘lmagan barcha belgilarni mavhumlashtirish, buning uchun uncha muhim bo‘lmagan turlanadigan belgili, lekin muhim belgilarini saqlagan (masalan, lola va binafsha, boychechak va lola) Ilmiybaza.uz Ularning hammasi o‘sadi rivojlanadi, nafas oladi, ko‘payadi, ya’ni tirik organizm hisob lanadi. Tushunchalami tasawurlardan farq qila bilish kerak. Tasavvur sezgi organlar faoliyatining, xotiraning yoki tasawu qilishning mahsulidir. Tushuncha tafakkur mahsuloti hisoblanadi Tushunchalar qabul qilinadigan va tasavvur etiladigan narsala ustida fikr yuritish natijasida vujudga keladi. Masalan, qushn tasavvur qilish uchun unga qarash kifoya. 0‘sha qush to‘g‘risidi tushuncha hosil qilish uchun esa aniq bilimlar va ularn tizimlashtirish bo‘yicha fikrlash kerak bo‘ladi. Qabul qilish va tasawurlar ayrim narsalarning qiyofasidii Tushunchalar esa o‘zida butun narsalar sinfiga taalluqli umum lashgan mazmunni aks ettiradi. Masalan, «barg» tushunchas daraxt, buta, o‘t o‘simliklarda o‘sadigan hamma barglarga taalluqlidir. Tasawurlar tushunchalaming sezgili asosi hisoblanadi, biroq tasavvurlar bilan tushunchalar o‘rtasida keskin chegara yo‘q Tasawurlar narsalarning muhim xususiyatlarini tobora ko‘prog‘ aks ettirib borishi bilan umumlashadi hamda tushunchalarg; aylanadi. Ayni vaqtda tushuncha o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi. I yoki bu narsa yoxud tabiat obyektlari to‘g‘risida tasawurlamini bo‘lishi ular to‘g‘risidagi tushunchadan dalolat bermaydi. Tu shuncha ko‘pgina ayrim hodisalarning muhim belgilarini umum lashishi sifatida hosil bo‘ladi. 1-, 2- sinflarda o‘quvchilar «Atrofimizdagi olam» fanidai umumiy Geografiya tushunchalarini oladilar. Kelgusi sinflard; ular tajribalar o‘tkazish, kuzatishlar, ekskursiyalar, amaliy ishla vaqtida tabiat to‘g‘risida aniq tushunchalarga ega bo‘ladilar Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o‘qituvchi: 1) obyektlarni maqsadga yo‘nalgan holda qabul qilib olinishini tashkil etishi; 2) tabiat jismlari va hodisalari to‘g‘risidagi har bir yangi tu- shunchani tahlil qilishi va barcha narsalarda, ilgari o‘zlashtirilganlarda takrorlanadigan muhim belgilarni ajratishi; 3) ikkinchi darajali, uncha muhim bo‘lmagan barcha belgilarni mavhumlashtirish, buning uchun uncha muhim bo‘lmagan turlanadigan belgili, lekin muhim belgilarini saqlagan (masalan, lola va binafsha, boychechak va lola)
Ilmiybaza.uz narsalardan foydalanishi lozim. Geografiya tushunchalarini shakllantirishda har xil fikrlash operatsiyalaridan, ya’ni tahlil, sintez, taqqoslash, mavhumlashtirish, konkretlashtirish, umumiylashtirish kabilardan foyda- lanishga alohida ahamiyat berish kerak. Geografiya kursida tushunchalar umumiylashtirish va mavhumlashtirishning darajasi bo‘yicha har xildir. Ulaming asosiy ta’riflari: 1) mazmuni; 2) hajmi; 3) shu tushunchaning boshqa tushunchalar bilan bog‘lanishi va munosabatidir. Mazmun tushunchalarning eng muhim belgilari bilan xarakterlanadi. Tabiatning eng muhim belgilarini ajratish uchun «belgi» va «eng muhim belgi»ni farqlash kerak. N.I.Kondakov: «Belgi — bu barcha narsa yoki hodisalarning ko‘rsatkichi, tomonidir, ularga qarab narsa va hodisalarni tanlab olish, aniqlash yoki ta’riflash mumkin», — deb belgilaydi, «eng muhim belgi — bu shunday belgiki, unda narsaning tub tabiati ifodalanadi, shu bilan boshqa tur va guruhdagi narsalardan farqlanadi. Agar bu belgi mustasno qilinsa, bunda tushuncha parchalanadi, mavjud bo‘lmay qoladi». Mazmuni bo‘yicha tushunchalar oddiy va murakkabga bo4inadi. Masalan, «Quruqlik yuzasining shakllari» murakkab tushuncha. Uning eng muhim belgisi: tekis yuza (tekislik)ning ko‘tarilgan (tepalik, tog‘lar), pasayganligi (tog‘ oralig‘i jarlik)dir. Shu paytning o‘zida tepalikka oddiy tushuncha sifatida ham qarashimiz mumkin; uning eng muhim belgisi tagi, cho‘qqili va yon bag‘irligidir. II- reja Geografiya tushunchalarning klassifikasiyasi. Tushunchalar hajmiga qarab, alohida va umumiy bo‘ladilar. (Masalan, Geografiya kursida «0‘z o‘lkamizning tabiati», «Tabiatda mavsumiy o‘zgarishlar» tushunchalarini umumiy de atash mumkin, ular hissiy qabul qilishlar bilan bog‘liqdir v alohida tushunchalar, umumiy tasawurlardan iborat. Alohida v umumiy tushunchalar ham geografik, ham biologik kelib chiqishig ega bo‘lishi mumkin. Geografik tushunchalar alohida (Toshkent) va umumiy (tog‘lai foydali qazilmalar) tushunchalarga, biologik tushunchalar tur (chittak, lola, archa, avlod, hayvonlar, bargli o‘simliklar) tushun chalariga bo‘linadi. Har xil Ilmiybaza.uz narsalardan foydalanishi lozim. Geografiya tushunchalarini shakllantirishda har xil fikrlash operatsiyalaridan, ya’ni tahlil, sintez, taqqoslash, mavhumlashtirish, konkretlashtirish, umumiylashtirish kabilardan foyda- lanishga alohida ahamiyat berish kerak. Geografiya kursida tushunchalar umumiylashtirish va mavhumlashtirishning darajasi bo‘yicha har xildir. Ulaming asosiy ta’riflari: 1) mazmuni; 2) hajmi; 3) shu tushunchaning boshqa tushunchalar bilan bog‘lanishi va munosabatidir. Mazmun tushunchalarning eng muhim belgilari bilan xarakterlanadi. Tabiatning eng muhim belgilarini ajratish uchun «belgi» va «eng muhim belgi»ni farqlash kerak. N.I.Kondakov: «Belgi — bu barcha narsa yoki hodisalarning ko‘rsatkichi, tomonidir, ularga qarab narsa va hodisalarni tanlab olish, aniqlash yoki ta’riflash mumkin», — deb belgilaydi, «eng muhim belgi — bu shunday belgiki, unda narsaning tub tabiati ifodalanadi, shu bilan boshqa tur va guruhdagi narsalardan farqlanadi. Agar bu belgi mustasno qilinsa, bunda tushuncha parchalanadi, mavjud bo‘lmay qoladi». Mazmuni bo‘yicha tushunchalar oddiy va murakkabga bo4inadi. Masalan, «Quruqlik yuzasining shakllari» murakkab tushuncha. Uning eng muhim belgisi: tekis yuza (tekislik)ning ko‘tarilgan (tepalik, tog‘lar), pasayganligi (tog‘ oralig‘i jarlik)dir. Shu paytning o‘zida tepalikka oddiy tushuncha sifatida ham qarashimiz mumkin; uning eng muhim belgisi tagi, cho‘qqili va yon bag‘irligidir. II- reja Geografiya tushunchalarning klassifikasiyasi. Tushunchalar hajmiga qarab, alohida va umumiy bo‘ladilar. (Masalan, Geografiya kursida «0‘z o‘lkamizning tabiati», «Tabiatda mavsumiy o‘zgarishlar» tushunchalarini umumiy de atash mumkin, ular hissiy qabul qilishlar bilan bog‘liqdir v alohida tushunchalar, umumiy tasawurlardan iborat. Alohida v umumiy tushunchalar ham geografik, ham biologik kelib chiqishig ega bo‘lishi mumkin. Geografik tushunchalar alohida (Toshkent) va umumiy (tog‘lai foydali qazilmalar) tushunchalarga, biologik tushunchalar tur (chittak, lola, archa, avlod, hayvonlar, bargli o‘simliklar) tushun chalariga bo‘linadi. Har xil
Ilmiybaza.uz tushunchalarni shakllantirishda tasavvurlar bilai tushunchalar o‘rtasiga chegara qo‘yish mumkin. Tasavvurlar tobor umumlashib borib, tushuncha belgilariga ega bo‘ladi. Tushunch muayyan holga kelib, tasawurga o‘tadi. Geografiya kursida tabiat va odamlar faoliyatini o‘rganishd dastur qator tasawur hamda tushunchalarning o‘zlashtirilishin nazarda tutadi. Birinchi Geografiya darsida o‘quvchila «tabiat», «jonsiz tabiat», «jonli tabiat» kabi tushunchalar bilai tanishadilar va maktabgacha bo‘lgan yoshda ham 1-4- sinflard; shakllangan tabiatning real qismlari va hodisalari to‘g‘risidag tasavvurlar sistemaga olinadi. Tushunchalarning eng muhim belgilari sistemalashtirishninj asosi bo‘ladi. Masalan, «jonsiz tabiat» tushunchasi shunday en; muhim belgilarga egaki, ulami kichik maktab bolalari ham aniqlal olishlari kerak: jonsiz tabiat jismlari ovqatlanmaydilar, o‘smaydilai nafas olmaydilar, ko‘paymaydilar. Bu tushunchalar keyinchalil Geografiyani o‘rganishda chuqurlashadi va kengayib boradi. Tushunchalar umumiylashtirish, ya’ni umumiy xossalarga egi bo‘lgan jism va hodisalami birlashtirish jarayonida shakllanadi Umumlashtirish narsa va hodisalar muhim belgilari bo‘yichi birlashtirilgandagina to‘g‘ri hisoblanadi. Masalan, «metall tushunchasi quyidagi: jaranglash, issiqlik o‘tkazish xususiyati, erish (4- sinf) kabi umumiy belgilarga ega. Tushunchalarni shakllantirishda shuni nazarda tutish kerakki tushuncha ayrim elementlardan tarkib topadi. Chunonchi, «tepalik tushunchasi quyidagi elementlardan: cho‘qqisi, tagi, til yonbag‘irlik, yotiq yonbag‘irlik kabilardan tarkib topadi. «Daryoi tushunchasi quyidagi unsurlami: quyilish joyi, boshi (boshlanishi) o‘zani, o‘ng va chap qirg‘og‘i kabilami o‘z ichiga oladi. Tabiat obyektlari va hodisalari to‘g‘risida to‘g‘ri tushuncha hosi qilish uchun avval ulami kuzatish, keyin ularning tasvirini (surat jadval, xarita, sxema) qarab chiqish, o‘qituvchining hikoyasi yoki suhbatini eshitish va olingan tushunchani darslik bo‘yicha mustahkamlash kerak. 0‘qituvchining maqsadga yo‘nalgan ishi tushunchalarning muvaffaqiyatli shakllanishiga yordam beradi. III-Reja. Boshlang‘ich sinflarda Geografiya tasavur va tushunchalarning Ilmiybaza.uz tushunchalarni shakllantirishda tasavvurlar bilai tushunchalar o‘rtasiga chegara qo‘yish mumkin. Tasavvurlar tobor umumlashib borib, tushuncha belgilariga ega bo‘ladi. Tushunch muayyan holga kelib, tasawurga o‘tadi. Geografiya kursida tabiat va odamlar faoliyatini o‘rganishd dastur qator tasawur hamda tushunchalarning o‘zlashtirilishin nazarda tutadi. Birinchi Geografiya darsida o‘quvchila «tabiat», «jonsiz tabiat», «jonli tabiat» kabi tushunchalar bilai tanishadilar va maktabgacha bo‘lgan yoshda ham 1-4- sinflard; shakllangan tabiatning real qismlari va hodisalari to‘g‘risidag tasavvurlar sistemaga olinadi. Tushunchalarning eng muhim belgilari sistemalashtirishninj asosi bo‘ladi. Masalan, «jonsiz tabiat» tushunchasi shunday en; muhim belgilarga egaki, ulami kichik maktab bolalari ham aniqlal olishlari kerak: jonsiz tabiat jismlari ovqatlanmaydilar, o‘smaydilai nafas olmaydilar, ko‘paymaydilar. Bu tushunchalar keyinchalil Geografiyani o‘rganishda chuqurlashadi va kengayib boradi. Tushunchalar umumiylashtirish, ya’ni umumiy xossalarga egi bo‘lgan jism va hodisalami birlashtirish jarayonida shakllanadi Umumlashtirish narsa va hodisalar muhim belgilari bo‘yichi birlashtirilgandagina to‘g‘ri hisoblanadi. Masalan, «metall tushunchasi quyidagi: jaranglash, issiqlik o‘tkazish xususiyati, erish (4- sinf) kabi umumiy belgilarga ega. Tushunchalarni shakllantirishda shuni nazarda tutish kerakki tushuncha ayrim elementlardan tarkib topadi. Chunonchi, «tepalik tushunchasi quyidagi elementlardan: cho‘qqisi, tagi, til yonbag‘irlik, yotiq yonbag‘irlik kabilardan tarkib topadi. «Daryoi tushunchasi quyidagi unsurlami: quyilish joyi, boshi (boshlanishi) o‘zani, o‘ng va chap qirg‘og‘i kabilami o‘z ichiga oladi. Tabiat obyektlari va hodisalari to‘g‘risida to‘g‘ri tushuncha hosi qilish uchun avval ulami kuzatish, keyin ularning tasvirini (surat jadval, xarita, sxema) qarab chiqish, o‘qituvchining hikoyasi yoki suhbatini eshitish va olingan tushunchani darslik bo‘yicha mustahkamlash kerak. 0‘qituvchining maqsadga yo‘nalgan ishi tushunchalarning muvaffaqiyatli shakllanishiga yordam beradi. III-Reja. Boshlang‘ich sinflarda Geografiya tasavur va tushunchalarning
Ilmiybaza.uz sistemasi, ularni shakllantirish va rivojlantirish sharoiti. Geografiya tushunchalarning shakllantirish va rivojlantirish usullari.(kuzatish, qabul qilish, konkretlashtirish, umumlashtirish, aniqlash). Yakka Geografiya tushunchalarini shakllantirish. Yakka tushunchalar boshqa narsalar, hodisalarga xos bo‘lgan yakka belgilardir. Agar umumiy tushunchalar atamalar bilan mustah- kamlansa, yakka tushuncha nom yoki shaxsiy ism bilan ifodalanadi, chunki uning nomida boshqa obyekt bo‘lmaydi. 0‘quvchilar e’tiborini obyektning umumiy tushuncha bilan bog‘lanishiga qaratmoq, ya’ni obyektning yakka xususiyatini ta’kidlamoq zarur; agar u geografik obyekt bo‘lsa, unda obyektga fazoviy xarakteristika berish, ya’ni joylashgan o‘rnini xaritadan aniqlash kerak. Geografiya tushunchalarini shakllantirishda umumiy bo‘lmagan tushunchalardan umumiyroq bo‘lgan tushunchalarga kelish bo‘yicha o‘tkaziladigan mashqlar katta ahamiyatga ega. Masalan, tur doirasidagi «bo‘ri», «tulki», «yolbars», «sher» tushunchalari avlod doirasidagi «yirtqichlar» tushunchasiga kiradi. Bunda farq ettiruvchi xususiyatlar (tur belgilari): junlarining rangi, tana tuzilishi, harakatlanish xususiyatlari shu hayvonlaming tashqi ko‘rinishidayoq ma’lum bo‘ladi. Ularning avlod doirasidagi umumiy belgisi boshqa hayvonning go‘shti bilan oziqlanish qobiliyatidir. 0‘quvchilarni avlod doirasidagi belgilarni tur doirasidagi belgilardan farqlashga o‘rgatish uchun har bir tushuncha aniq ifodalangan va aniq belgilarni o‘zida saqlagan bo‘lishi kerak. Masalan, «na’matak, siren, ligustrumlar — buta», degan ta’rif noto‘g‘ri, chunki unda aniqlikyo‘q. Buning o‘miga «na’matak, siren, ligustrumlar — buta, chunki ularda asosiy poya yo‘q, ildizdan esa birdaniga bir nechta novdalar o‘sgan», deyish kerak. Yakka tushunchalarni shakllantira borib, umumiy tushunchani ochishga alohida e’tibor berish lozim. Chunonchi, «daryo» umumiy tushunchasini shakllantirish uchun daryoni kuzatish, tahlil qilish va umumlashtirish jarayonida uning muhim belgilarini ajratish kerak. Buning uchun o‘qituvchi xaritadan Sirdaryo, Amudaryo, Chirchiq daryolarini ko‘rsatishi, ya’ni yakka tushunchalar berishi va bolalardan nimalar umumiy ekanligini so‘rashi mumkin. (Ularning hammasi oqimga, boshlanish va quyilish joyiga, irmoqlarga, o‘ng va chap qirg‘oqlariga ega). Shu Ilmiybaza.uz sistemasi, ularni shakllantirish va rivojlantirish sharoiti. Geografiya tushunchalarning shakllantirish va rivojlantirish usullari.(kuzatish, qabul qilish, konkretlashtirish, umumlashtirish, aniqlash). Yakka Geografiya tushunchalarini shakllantirish. Yakka tushunchalar boshqa narsalar, hodisalarga xos bo‘lgan yakka belgilardir. Agar umumiy tushunchalar atamalar bilan mustah- kamlansa, yakka tushuncha nom yoki shaxsiy ism bilan ifodalanadi, chunki uning nomida boshqa obyekt bo‘lmaydi. 0‘quvchilar e’tiborini obyektning umumiy tushuncha bilan bog‘lanishiga qaratmoq, ya’ni obyektning yakka xususiyatini ta’kidlamoq zarur; agar u geografik obyekt bo‘lsa, unda obyektga fazoviy xarakteristika berish, ya’ni joylashgan o‘rnini xaritadan aniqlash kerak. Geografiya tushunchalarini shakllantirishda umumiy bo‘lmagan tushunchalardan umumiyroq bo‘lgan tushunchalarga kelish bo‘yicha o‘tkaziladigan mashqlar katta ahamiyatga ega. Masalan, tur doirasidagi «bo‘ri», «tulki», «yolbars», «sher» tushunchalari avlod doirasidagi «yirtqichlar» tushunchasiga kiradi. Bunda farq ettiruvchi xususiyatlar (tur belgilari): junlarining rangi, tana tuzilishi, harakatlanish xususiyatlari shu hayvonlaming tashqi ko‘rinishidayoq ma’lum bo‘ladi. Ularning avlod doirasidagi umumiy belgisi boshqa hayvonning go‘shti bilan oziqlanish qobiliyatidir. 0‘quvchilarni avlod doirasidagi belgilarni tur doirasidagi belgilardan farqlashga o‘rgatish uchun har bir tushuncha aniq ifodalangan va aniq belgilarni o‘zida saqlagan bo‘lishi kerak. Masalan, «na’matak, siren, ligustrumlar — buta», degan ta’rif noto‘g‘ri, chunki unda aniqlikyo‘q. Buning o‘miga «na’matak, siren, ligustrumlar — buta, chunki ularda asosiy poya yo‘q, ildizdan esa birdaniga bir nechta novdalar o‘sgan», deyish kerak. Yakka tushunchalarni shakllantira borib, umumiy tushunchani ochishga alohida e’tibor berish lozim. Chunonchi, «daryo» umumiy tushunchasini shakllantirish uchun daryoni kuzatish, tahlil qilish va umumlashtirish jarayonida uning muhim belgilarini ajratish kerak. Buning uchun o‘qituvchi xaritadan Sirdaryo, Amudaryo, Chirchiq daryolarini ko‘rsatishi, ya’ni yakka tushunchalar berishi va bolalardan nimalar umumiy ekanligini so‘rashi mumkin. (Ularning hammasi oqimga, boshlanish va quyilish joyiga, irmoqlarga, o‘ng va chap qirg‘oqlariga ega). Shu
Ilmiybaza.uz belgilar asosida «daryo» umumiy tushunchasi shakllantiriladi.Geografiya darslarida yakka tushunchalardan tashqari yig‘m, iushunchalar ham shakllantiriladi. Ular umumiy belgilarga eg bo‘lgan yakka mintaqa tushunchalardan tarkib topadi. Masalan cho‘llar uchun xos o‘simliklar (saksovul, qum akatsiyasi yantoq)ni bir zonada bo‘lishi va umumiy belgilari (uzun ildizlai yirik barg plastinkalarning yo‘qligi, tikanlarning bo‘lishi birlashtiradi. Yig‘ma tushunchaga kiradigan har bir yakka tushunch; o‘zining individual xususiyatlarini saqlaydi. Subtropik o‘simlikla — dafna, magnoliya, choy, kiparis cho‘l o‘simliklari — saksovul qum akatsiyasi, yantoqdan keskin farq qiladi. Shunday qilib o‘simliklar uchun ularni bir tushunchaga birlashtiradigai mintaqaviy belgilar umumiy hisoblanadi. Umumiy tushunchan shakllantirib, keyin har bir zona o‘simIiklarining individua xususiyatlarini jadval, surat, gerbariylardan ko‘rsatib o‘rganishga o‘tish kerak. Geografiya tushunchalarini samarali o‘zlashtirilishin ta’minlovchi metodik sharoitlar. 0‘quv materialini o‘quvchila tomonidan puxta o‘zlashtirmaslik hollari ham mavjud. Bunin] sababi shundaki, ularning bilimlari tasavvurlar darajasidi qolgan. Darsda bir mavzu bo‘yicha shakllantirilgan tushun chalar keyinchalik rivojlantirilmaydi va boshqa tushunchala bilan bog‘lanmaydi. Tushunchalarni rivojlantirishning zaru sharoiti tizimdir. Jumladan, Geografiya tushunchalarininj hosil bo‘lishi muayyan metodik sharoitlarda amalga oshadi Chunonchi: 1) tabiiy obyektni kuzatishlar; 2) qabul qilishni aniqlovchi mashqlar; 3) o‘qituvchining hayajonli hikoyasi qabul qilishning to‘g‘r bo‘lishini ta’minlaydi. 0‘qituvchining savollari; yoddan rasn chizish, har xil narsalarni tanib olish bo‘yicha mashqlar tasawur- laming to‘g‘ri bo‘lishiga yordam beradi. Tushunchalarning to‘g‘ri bo‘lishini esa: 1. Muammoning aniq qo‘yilishi; 2. 0‘qituvchi tomonidan o‘quv materialini bayon qilisl mantiqi; 3. Aniqlash va taqqoslash bo‘yicha mashqlar; 4. Tushunchalarni bog‘lovchi va rivojlantiruvchi takrorlasl tizimi; Ilmiybaza.uz belgilar asosida «daryo» umumiy tushunchasi shakllantiriladi.Geografiya darslarida yakka tushunchalardan tashqari yig‘m, iushunchalar ham shakllantiriladi. Ular umumiy belgilarga eg bo‘lgan yakka mintaqa tushunchalardan tarkib topadi. Masalan cho‘llar uchun xos o‘simliklar (saksovul, qum akatsiyasi yantoq)ni bir zonada bo‘lishi va umumiy belgilari (uzun ildizlai yirik barg plastinkalarning yo‘qligi, tikanlarning bo‘lishi birlashtiradi. Yig‘ma tushunchaga kiradigan har bir yakka tushunch; o‘zining individual xususiyatlarini saqlaydi. Subtropik o‘simlikla — dafna, magnoliya, choy, kiparis cho‘l o‘simliklari — saksovul qum akatsiyasi, yantoqdan keskin farq qiladi. Shunday qilib o‘simliklar uchun ularni bir tushunchaga birlashtiradigai mintaqaviy belgilar umumiy hisoblanadi. Umumiy tushunchan shakllantirib, keyin har bir zona o‘simIiklarining individua xususiyatlarini jadval, surat, gerbariylardan ko‘rsatib o‘rganishga o‘tish kerak. Geografiya tushunchalarini samarali o‘zlashtirilishin ta’minlovchi metodik sharoitlar. 0‘quv materialini o‘quvchila tomonidan puxta o‘zlashtirmaslik hollari ham mavjud. Bunin] sababi shundaki, ularning bilimlari tasavvurlar darajasidi qolgan. Darsda bir mavzu bo‘yicha shakllantirilgan tushun chalar keyinchalik rivojlantirilmaydi va boshqa tushunchala bilan bog‘lanmaydi. Tushunchalarni rivojlantirishning zaru sharoiti tizimdir. Jumladan, Geografiya tushunchalarininj hosil bo‘lishi muayyan metodik sharoitlarda amalga oshadi Chunonchi: 1) tabiiy obyektni kuzatishlar; 2) qabul qilishni aniqlovchi mashqlar; 3) o‘qituvchining hayajonli hikoyasi qabul qilishning to‘g‘r bo‘lishini ta’minlaydi. 0‘qituvchining savollari; yoddan rasn chizish, har xil narsalarni tanib olish bo‘yicha mashqlar tasawur- laming to‘g‘ri bo‘lishiga yordam beradi. Tushunchalarning to‘g‘ri bo‘lishini esa: 1. Muammoning aniq qo‘yilishi; 2. 0‘qituvchi tomonidan o‘quv materialini bayon qilisl mantiqi; 3. Aniqlash va taqqoslash bo‘yicha mashqlar; 4. Tushunchalarni bog‘lovchi va rivojlantiruvchi takrorlasl tizimi;
Ilmiybaza.uz 5. Umumlashtirishni talab qiluvchi savollar; 6. Tushunchalarni o‘quv va ko‘nikmalar bilan bog‘lovchi savollar ta’minlaydi. Geografiya tushunchalari bevosita qabul qilish — kuzatishlaiga asoslanib, o‘rganilayotgan narsa yoki hodisa to‘g‘risida aniq va ravshan tasawur hosil qilingan sharoitda to‘g‘ri bo‘lishi murnkin. Tushunchani birlamchi tarzda hosil bo‘lishida obyektlar va ko‘rgazmali materialning har xil turlari (jadvallar,chizmalar, suratlar) katta ahamiyatga egadir. 0‘quvchilar tafakkurini rivojlantirmasdan, ulami fikrlash ishiga jalb qilmasdan turib tushunchalaming o‘zlashtirilishiga erishish mumkin emas. 0‘quvchilarning fikrlash faoliyatini rag‘batlantirish uchun o‘qituvchi mavzu va darsni boshlab, ular oldiga muammolar qo‘yadi. 0‘quv materialini bayon qila borib, o‘quvchilarni sabab va oqibatlarni, tabiat hodisalari o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashga jalb qilishga harakat qiladi. Jonajon o‘lkaning tabiati mavzusi misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin, unda har xil o‘simliklar hayotining tuproq, suv, oziq moddalar va boshqa omillarga bog‘liqligi (3- sinf), 0‘simlik va hayvonlar hayotining tabiiy sharoitlarga bog‘liqligi (4- sinf) ko‘rsatilgan. Geografiya tushunchalarining o‘zlashtirilishida predmetlararo (nutqni rivojlantirish, o‘qish, matematika, ona tili, musiqa, ashula, mehnat, rasm olish bilan) aloqa o‘rnatish muhim rol o‘ynaydi. Predmetlararo aloqadan muntazam, uzluksiz foydalanish bolalarni ilgari olingan bilimlarini hayotda qo‘llashga, o‘quv faoliyatlarining barcha turlarida mantiqiy bog‘lanish o‘matishga o‘rgatadi. 0‘quvchilarni faol fikrlashlarini tarbiyalashda o‘qituvchining savollari katta rol o‘ynaydi. Geografiya darslarida darslik matnini tiklashda (esga olishda) tahlilni, sintezni, umumlashtirishni talab qiluvchi savollar berish kerak. Javobda sintezni, talab qiluvchi, tushunchalarni kengaytiruvchi savollar alohida ahamiyat kasb etadi. Bunga quyidagi savollar misol bo‘lishi mumkin: cho‘lda yashovchi hayvonlarning qaysi moslanishlari ularga qurg‘oqchilikka va jazirama issiqqa chidashga yordam beradi? Dasht va cho‘l tabiatining o‘xshashligi nimada? Nima uchun tundrada katta daraxtlar o‘smaydi?. Tushunchalarni rivojlantiruvchi savollar majmuasi tabiiy narsalarni jadvaldagi ulaming tasviri bilan taqqoslashni, sxemalar tushunchalar tarkibini bilib, ulami tashkil qiluvchi elementlar bo‘yicha Ilmiybaza.uz 5. Umumlashtirishni talab qiluvchi savollar; 6. Tushunchalarni o‘quv va ko‘nikmalar bilan bog‘lovchi savollar ta’minlaydi. Geografiya tushunchalari bevosita qabul qilish — kuzatishlaiga asoslanib, o‘rganilayotgan narsa yoki hodisa to‘g‘risida aniq va ravshan tasawur hosil qilingan sharoitda to‘g‘ri bo‘lishi murnkin. Tushunchani birlamchi tarzda hosil bo‘lishida obyektlar va ko‘rgazmali materialning har xil turlari (jadvallar,chizmalar, suratlar) katta ahamiyatga egadir. 0‘quvchilar tafakkurini rivojlantirmasdan, ulami fikrlash ishiga jalb qilmasdan turib tushunchalaming o‘zlashtirilishiga erishish mumkin emas. 0‘quvchilarning fikrlash faoliyatini rag‘batlantirish uchun o‘qituvchi mavzu va darsni boshlab, ular oldiga muammolar qo‘yadi. 0‘quv materialini bayon qila borib, o‘quvchilarni sabab va oqibatlarni, tabiat hodisalari o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashga jalb qilishga harakat qiladi. Jonajon o‘lkaning tabiati mavzusi misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin, unda har xil o‘simliklar hayotining tuproq, suv, oziq moddalar va boshqa omillarga bog‘liqligi (3- sinf), 0‘simlik va hayvonlar hayotining tabiiy sharoitlarga bog‘liqligi (4- sinf) ko‘rsatilgan. Geografiya tushunchalarining o‘zlashtirilishida predmetlararo (nutqni rivojlantirish, o‘qish, matematika, ona tili, musiqa, ashula, mehnat, rasm olish bilan) aloqa o‘rnatish muhim rol o‘ynaydi. Predmetlararo aloqadan muntazam, uzluksiz foydalanish bolalarni ilgari olingan bilimlarini hayotda qo‘llashga, o‘quv faoliyatlarining barcha turlarida mantiqiy bog‘lanish o‘matishga o‘rgatadi. 0‘quvchilarni faol fikrlashlarini tarbiyalashda o‘qituvchining savollari katta rol o‘ynaydi. Geografiya darslarida darslik matnini tiklashda (esga olishda) tahlilni, sintezni, umumlashtirishni talab qiluvchi savollar berish kerak. Javobda sintezni, talab qiluvchi, tushunchalarni kengaytiruvchi savollar alohida ahamiyat kasb etadi. Bunga quyidagi savollar misol bo‘lishi mumkin: cho‘lda yashovchi hayvonlarning qaysi moslanishlari ularga qurg‘oqchilikka va jazirama issiqqa chidashga yordam beradi? Dasht va cho‘l tabiatining o‘xshashligi nimada? Nima uchun tundrada katta daraxtlar o‘smaydi?. Tushunchalarni rivojlantiruvchi savollar majmuasi tabiiy narsalarni jadvaldagi ulaming tasviri bilan taqqoslashni, sxemalar tushunchalar tarkibini bilib, ulami tashkil qiluvchi elementlar bo‘yicha