BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA MUVAFFAQIYATGA
ERISHISHGA INTILISH MOTIVI SHAXSNING USTUVOR XUSUSIYATI
SIFATIDA(1-4 SINF TARBIYA DARSI)
Reja:
1.Bolaning o‘z xulq va faoliyatini ongli nazorat qilishini kuchaytirish va o‘z-o‘zini
baholashga qo‘yayotgan talablar.
2. O‘z qobiliyatlarini bilishga va mehnatsevarlikka o‘rgatish.
3. Ijtimoiy motivlarning paydo bo‘lishi.
4. O‘z xalqining va boshqa xalqlarning an’analari, qadriyatlariga qiziqishning
namoyon bo‘lishi.
Tayanch so’zlar: Muvaffaqiyat, motiv, motivatsiya, qiziqish, orzu, ijtimoiy motiv.
Mamlakatning ta’lim tizimi, ya’ni maktab, oliy ta’lim muassasalari nafaqat
ilmiy jihatdan intellektual rivojlangan, jismonan sog’lom, balki ma’naviy pok,
axloqan tarbiyalangan bitiruvchilarni yetishtirib chiqarishi davr talabidir.
Mamlakatimizda axloqiy tarbiya mazmuni Malla Ochilov,Ulfat Mahkamov,To’ychi
Xasanov kabi yirik pedagog olimlar tomonidan ilmiy jihatdan asoslab berilgan. Uning
yaxshilik qilish, sabr-qanoatli bo’lish, rostgo’ylik, adolatlilik, mehr-oqibat, saxiylik,
poklik, kabi insoniy-axloqiy fazilatlar to’g’risidagi qarashlari yoshlar tarbiyasida
ahamiyatlidir. O’quvchilarning axloqiy madaniyatini shakllantirishda o’tmish axloqiy
merosini, ayniqsa ulug’ mutafakkirlarning fikrlarini o’rganish muhim ahamiyatga
ega. Chunki ularning ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya sohasidagi fikrlari, axloqiy
qarashlari bugungi taraqqiyot uchun ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Ularning
hayot yo’li, axloq haqidagi fikrlari har bir o’quvchini axloqiy madaniyatini
shakllantirishda muhim o’rin egallaydi. Sharq allomalarining axloqiy qarashlari
o’quvchilar qalbida insoniylikni shakllanishiga yordam beradi. Butun dunyoda,
jamiyatda axloqiy tarbiyaning ahamiyati ortib borayotganini, lekin shu bilan birga
ommaviy axborot vositalari, keng jamoatchilik, turli soha mutaxassislari hayotning
turli sohalarida axloqiy normalarni pasayishi kuzatilayotganligi haqida fikr
bildirilayotganini kuzatishimiz mumkin. Nima uchun aynan yoshlar, bolalar orasida
axloqiy me’yorlarni buzilish holatlari kuzatilmoqda? Ushbu savolning javobi axloqiy
tarbiyaning asosini tashkil etadi.Axloqning vujudga kelishi va mohiyati, odamlarni
axloqiy ongi va xulqi to’g’risidagi muammolarni etika fani o’rganadi. Axloq ijtimoiy
ong shakllaridan biri bo’lib, ijtimoiy munosabatlar va shaxs xatti-harakatini tartibga
soluvchi, muayyan jamiyat tomonidan tan olingan, rioya qilinishi zarur bo’lgan tartib,
odob, o’zaro munosabat, muloqot, xulq-atvor qoidalari, mezonlarining majmui
sanaladi. Axloq tarixiy, o’zgaruvchan xarakterga ega bo’lib, axloqiy qoidalar odamlar
hayotining ijtimoiy sharoitlarida aniqlanadi va jamiyatning turli qatlamlarida turlicha
bo’ladi. Axloqiy me’yor jamiyat tomonidan tan olingan bo’lib, uning a’zolari
tomonidan bajarilishi majburiy-ixtiyoriy bo’lgan qoida hisoblanadi. Axloqiy odat –
axloqiy xatti-harakatlarning mukammallashtirishga bo’lgan ehtiyoj bo’lib, u
o’quvchilarda qulay vaziyatlarda ijobiy mazmunga ega xattiharakatlarning izchil,
doimiy, tizimli takrorlanishi hisobiga hosil bo’ladi. Axloqiy ong – ijtimoiy ong
shakllaridan biri bo’lib, jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi zarur
bo’lgan xulq-atvor qoidalari, mezonlari, milliy istiqlol g’oyasining o’quvchilar ongida
aks etishi. Axloqiy xulq motivlari va nazorat joyiga ko’ra, axloqiy rivojlanish darajasi
amerika olimi Ya.Kolbergning ta’kidlashicha, uchta guruhga bo’linadi.
1. Axloqgacha (bola axloq talablarini jazodan, ya’ni tashqi nazoratdan qo’rqib
bajaradi).
2. Konventional (axloq talablariga yaxshi yashash uchun amal qiladi).
3. Avtonom (hayot qoidasiga aylanib bo’lgan, o’z ixtiyori bo’yicha amal qiladi).
Axloqiy tarbiya bu tarbiyalanuvchilarda axloqiy bilimlar, axloqiy histuyg’u, axloqiy
xulqni shakllantirish bilan bog’liq pedagogik faoliyatdir. Axloqiy tarbiyaning ijtimoiy
aspekti bu jamiyatda qabul qilingan axloq me’yorlari va prinsiplaridir. Axloqiy
tarbiya o’quvchilar ongi, hayoti, turmush tarziga muayyan jamiyat tomonidan tan
olingan va rioya qilinishi zarur bo’lgan tartib, odob, o’zaro munosabat, muloqot va
xulq-atvor qoidalari, mezonlarni singdirish jarayoni. Axloqiy tarbiyani maqsadi
o’quvchilarni ijtimoiy-axloqiy me’yorlar mazmunidan xabardor etish, ularga axloqiy
me’yorlarning ijtimoiy ahamiyatini tushuntirish, ularda ijtimoiy-axloqiy me’yorlarga
nisbatan hurmat hissini qaror toptirish asosida axloqiy ong va madaniyatni
shakllantirish hisoblanadi.
Axloqiy tarbiyani vazifalari:
1. O’quvchilarni odob-axloq qoidalari va ijtimoiy axloq me’yorlari bilantanishtirish.
2. O’quvchilarda ma’naviy-axloqiy ongni shakllantirish.
3. O’quvchilarning ma’naviy-axloqiy his-tuyg’ularini tarbiyalash va rivojlantirish.
4. O’quvchilarda ma’naviy-axloqiy sifat (ota-onani, kattalarni hurmat qilish,
kichiklarga izzat ko’rsatish, mehnatsevarlik, bilim olishga intilish, kamtarlik, halollik,
rostgo’ylik, olijanoblik, muruvvatlilik, rahmdillik, moddiy va ma’naviy ne’matlarni
asrash, kelajakka ishonch bilan qarash va h)larni tarbiyalash.
5. O’quvchilarda axloqiy xulq-atvor ko’nikma, malaka va odatlarini tarkib toptirish.
Hozirda zamonaviy dunyo insoniylik prinsiplariga asoslangan, axloq normalariga va
insoniylik axloqiga tayangan qadriyatlarga muhtojlik sezmoqda.Ularga quyidagilarni
kiritishimiz mumkin:
Insoniylik insonni axloqiy fazilati hisoblanib, insonni insonga hurmatini, insonni oliy
qadriyat sifatida qarashni, uni tushunishni, unga yordam berishni ifodalaydi.
1.Insonga, uning qarashlari, qadriyatlariga ishonish, ushbu ideallarga xizmat qilish.
2.O’z ma’suliyatini bajarishda erkinlik, maqsadga erishishni bilish, o’z
3.o’ziga talabchan bo’lish va jamiyat talablarini bajarish hamda intizomli bo’lish.
4.O’z xatti-harakati uchun javob berish, o’z xatolarini tan olish va tuzatish.
5.Yer yuzidagi barcha jonzotlarga, tabiatga nisbatan hurmatda bo’lish.
6.Halollik, adolatlilik, prinsipiallik, o’ziga va boshqalarga nisbatan talabchan hamda
sabrli bo’la olish.Yuqoridagilar O’zbekiston xalqini axloq kodeksi emas, balki
oiladagi, maktabdagi, jamiyatdagi tarbiyaviy ishlarni tashkil etish uchun asos bo’la
oladigan axloqiy normalardir.Axloqiy tarbiyani tashkil etishning asosiy shakli bu
umumta’lim maktablarimizda adabiyot, tarix, jamiyatshunoslik darslaridir. Bundan
tashqari, sinfdan va maktabdan tashqari axloqiy mavzularda tashkil etilgan tadbirlar,
uchrashuvlar ham o’quvchilarda axloqiy sifat va fazilatlarni shakllantirilishida muhim
o’rin tutadi. Shaxsning tabiiy va ijtimoiy borliqqa, o’ziga hamda atrofdagilarga ijobiy
munosabatini, shaxslararo munosabatda axloqiy me’yorlarga qat’iy amal qilishini
ifodalovchi sifatlar ma’naviy-axloqiy sifatlar deb yuritiladi.Shaxsning axloqiy
sifatlariga xushmuomalalik, axloqlilik, mehnatsevarlik, kamtarlik, mehribonlik.
rahmdillik, saxovatlilik, oqko’ngillilik, bag’rikenglik, vatanparvarlik, baynalminallik,
sabrlilik, bilimlilik, e’tiqodlilik, adolatparvarlik,haqiqatgo’ylik, o’zgalarni tushuna
olish, muhtojlarga yordam ko’rsatish kattalarni hurmat qilish, kichiklarga izzat
ko’rsatish, intizomlilik v.b.
Ma’naviy-axloqiy tarbiya shakl va metodlari. Abdulla Avloniy «Turkiy
guliston yohud axloq» asarida axloq «insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi,
yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdur», - deydi. Aynan axloq, uning ijtimoiy ahamiyati
haqida ma’lumot beruvchi mazkur manbada alloma yaxshi va yomon xulqlarga
to’xtalib o’tadi1
Allomaning nuqtai nazaricha, yaxshi xulqlar quyidagilardan iborat: fatonat (aql),
diyonat (e’tiqod), nazofat (poklik va tozalik), g’ayrat, riyozat (savob ishlar), qanoat,
shifoat, ilm, sabr, hilm (yumshoq tabiat) intizom, nafs me’yori, vijdon, vatanni
suymak, haqqoniyat, nazari ibrat, iffat, hayo, idrok va zako, hifzi lison (til va
adabiyot), iqtisod, viqor (g’urur), muhabbat, avf (kechirimli bo’lish). Bu xislatlar
ma’naviy-axloqlilikning asosiy sifatlari sanaladi. Ular asosida vatanga muhabbat va
sadoqat, mehnatga axloqiy munosabat, o’z atrofdagilarga axloqiy yondashuv,
shuningdek, har bir o’quvchining o’zi va shaxsiy xulq-atvoriga munosabatni qaror
toptiriladi. Abdulla Avloniy yomon xulqlar sirasiga quyidagilarni kiritadi:
g’azab,aysh-ishrat, jaholat, safohat (umri va molini bekorchi narsalarga sarf etish),
hamoqat (o’zbilarmonlik, manmanlik), adolat (dangasa, yalqov), hasosat (ta’mahirs),
rahovat (g’ayratsizlik), anoniyyat (xudbin, mutakabbir, manman), adovat(kek
saqlash), namimat (chaqimchilik), g’iybat, haqorat, jibonat (qo’rqoqlik), hasad, kizb
(yolg’on), nifoq, ta’ma, zulm va boshqalar.O’quvchilarda ijobiy sifatlarni tarbiyalash
ularning salbiy xislatlardan holi
bo’lishlariga yordam beradi. Bu esa dastlab o’quvchilarga xulq-odob me’yorlari va
qoidalarini anglash va shaxs ongini shakllantirishga doir metodlar asosida amalga
oshiriladi.
Bunga badiiy va ilmiy-ommaviy adabiyotlarni o’qish, kinofilm va spektakllarni
tomosha qilish, maxsus tashkil etilgan ma’naviy-ma’rifat kunlarida turli mavzularda
suhbatlar tashkil etish natijasida axloqiy tushunchalar va xulqodatlar paydo bo’la
boshlaydi. O’quvchilar o’zlari va boshqalarning xattiharakatlarini baholay
boshlaydilar. Buning uchun turli ma’naviy-axloqiy mavzularda o’tkaziladigan suhbat
va munozaralarda o’quvchini fikr yuritish,o’ylashga yo’naltirish muhim ahamiyatga
ega. Masalan, «Do’stimiz Kamol qanday
qilib narkomanlar davrasiga tushib qoldi?», «Siz erkinlik deganda nimani
tushunasiz?», «Zamonaviylik – bu nima?» kabi mavzulardagi suhbat, bahs va
munozaralar o’quvchilarni o’ylash, fikr yuritishga yo’llaydi, ularda salbiy xislatlardan
saqlanish, yaxshi odatlarni o’rganishga bo’lgan intilish va qiziqishlari tarkib topa
boshlaydi. Ularning, ayniqsa, o’z xatti-harakatlarini baholashga bo’lgan intilishlari va
ishonch, e’tiqodlari shakllanadi.Demak, munozara va suhbatlar ma’naviy-axloqiy
tarbiyaning eng dolzarb muammolariga bag’ishlanishi zarur. Bunda o’quvchilarni
qiziqtirish va ularni jonli muloqotga undash muhimdir.O’quvchi faoliyatini tashkil
etish va xulq-odobni shakllantirish metodlaridan mashqlantirish, o’rgatish, pedagogik
talab qo’yish jamoa fikrini hisobga olish, topshiriqlar berish, tarbiyaviy vaziyatlar
hosil qilish va boshqa metodlardan foydalanish samarali natijalar berishi mumkin.
Lekin o’quvchilarni faol, maqsadga yo’naltirilgan faoliyatga jalb etmasdan turib,
axloqning biror turiga mos tarbiyalab bo’lmaydi. Bunda mashqlantirish muhim
ahamiyat kasb etadi. Mashqlantirish asosida shaxsning u yoki bu axloqiy xislati
shakllanadi va amaliy faoliyatga aylanadi. Rag’batlantirish metodlariga mukofotlash
va ma’qullash kiritiladi. Bugungi kunda shartnomalar tuzish, o’z-o’zini
shakllantirishga doir shaxsiy dasturlarni loyihalash, o’quvchilarni qiziqishlariga ko’ra
tabaqalashtirish monitoringi, testlar, jarimalar (ball hisobida) kabi tarbiyaning
zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish ham ijobiy natijalarga olib kelmoqda.
Hozirgi davrda yoshlar o’rtasida tobora ommaviylashib borayotgan «Zakovat»,
«Intellektual ring», «Qizlar davrasi», «O’yla, izla, top!» kabi o’yinlar ham mazmun,
ham mohiyati, ham metodik jihatdan o’quvchilarning ma’naviyaxloqiy tarbiyasida
muhim ahamiyat kasb etmoqda.O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy jihatdan
shakllantirishda samarali shakl, metod va vositalardan foydalanish boy milliy
madaniy, tarixiy va pedagogik an’analar, urf-odatlar va umumbashariy qadriyatlarga
asoslanadi. Bu borada tarbiya jarayonida o’quvchining axloqiy, ijodiy, ma’naviy,
jismoniy jihatdan shakllantirishga qaratilgan innovatsion metodlar samarali natijalar
beradi. Bunday tarbiya o’quvchilarda voqealar rivojini oldindan ko’ra bilish, o’zini
real voqelikda anglash, kelgusi hayot yo’lini to’g’ri belgilash, axloq, e’tiqod, ishonch,
axloqiy qadriyatlarni to’g’ri anglash, ijtimoiy hayotda turli vaziyatlarda to’g’ri qaror
qabul qilishga yo’llaydi. Ayniqsa, bahslashish, ishontirish treninglarida o’quvchi-
yoshlarning faolligi, liderlik sifatlari, jamoada ishlash ko’nikmalari shakllanadi.
O’zgalar fikrini hurmat qilish, ishontirish, o’z fikrini asoslash, munozarada qatnashish
mahorati paydo bo’ladi. Shuningdek, muloqot madaniyati, his-tuyg’ularini jilovlay
olish, fikr yuritish mahorati shakllanadi. O’z ishiga ma’suliyat hissini shakllantirib,
ijodiy
tasavvurini
rivojlantiradi,
ma’naviy-axloqiy
tadbirlarni
loyihalashtirish,ko’ngilochar, tashxisli, ishchan va harakatli o’yinlar, ziddiyatlarni hal
etishning turli uslublari (tanqid usullari – ruhlantiruvchi, ta’nali, umidli, qiyosiy),
rag’batlantiruvchi (tanqid, vaziyatni yumshatuvchi, gina, tanbeh beruvchi tanqid) -
bularning barchasini insonparvarlik g’oyalari asosida olib borish ijobiy natijalar
beradi.
Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash mazmuni. Oilada axloqiy
tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yilgandagina shaxsga xos quyidagi salbiy axloqsizlik,
odobsizlik, manmanlik, kibrlilik, dangasalik, maqtanchoqlik, ko’ngli qoralik, xasislik,
vatanfurushlik, sabrsizlik, bilimsizlik, e’tiqodsizlik, adolatsizlik, yolg’onchilik, qahri
qattiqlik, berahmlik, kattalarni hurmat qilmaslik, kichiklarga izzat ko’rsatmaslik,
intizomsizlik kabi axloqiy sifatlarni shakllanishining oldini olinishiga erishiladi. Oila
tarbiyasi, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, ota-onalar yoki shaxs kamoloti uchun
ma’sul shaxslar tomonidan tashkil etiluvchi hamda farzandlarni har tomonlama yetuk,
sog’lom etib tarbiyalashga yo’naltirilgan pedagogik jarayon. Ota-onalar o’zlarining
ijtimoiy burchlarini bajarar ekanlar, farzandlarida mehnatga, uni tashkil etuvchilarga
nisbatan mehr-muhabbat, hurmat tuyg’usini shakllantirish, ularni ijtimoiy-foyda
mehnatga tayyorlash, turli ko’rinishdagi munosabatlarni uyushtirish vaqtida
tartibintizomga amal qilish, ijtimoiy me’yorlarga og’ishmay rioya etish, sog’lom
turmush tarzini yaratish, o’z shaxsiy hayotlari mazmunini belgilashda maqsad, so’z
va faoliyat birligini ta’minlash borasida har tomonlama ijobiy ibrat namunasini
ko’rsatadi. Shaxs shakllanishiga ta’sir etishning ijtimoiy-ruhiy asosiga ega oila
jamiyatning ajralmas bo’lagi sifatida ijtimoiy vazifalarni bajarish bilan birga o’ziga
xos xususiyatlarni ham akslantiradiki, bunday xislat psixologik qarama-qarshilik
hamda xarakterlar to’qnashuvidan iborat ijtimoiy munosabatlardan toliqqan inson
organizmining ishchanlik qobiliyatini qayta tiklash uchun zarur bo’lgan mo’tadil
iqlimni hosil qila oladi. Bu tuyg’u xalqimiz ruhiyatidagi o’ziga xos xususiyatlardan
biridir. Oila tarbiyasida ob’ektiv va sub’ektiv omillarning roli katta. Oilaning moddiy
ta’minoti va farovonlik (maishiy turmush) darajasi, oila byudjetining mavjud holati,
undan oqilona foydalanish borasidagi tajriba, sog’lom ruhiy muhitning barqarorligi va
hokazolar ob’ektiv omillar sanalsa, oiladagi shaxslararo munosabatlar mazmuni, oila
a’zolarining fiziologik, psixologik, madaniy jihatdan komillik hamda ma’lumot
darajasi, ularning qiziqish va ehtiyojlari o’rtasidagi mutanosiblik, oilaviy hayotni
tartibga solish borasidagi o’zaro yordam, hamkorlik, birlik tamoyillariga tayanish
kabilar sub’ektiv omillar sirasiga kiradi.
Bolalarda ijtimoiy-dunyoviy bilimlarni egallashga bo’lgan intilish, ijtimoiy
faoliyatning shakllanishida ota-onalarning samarali ishtirok etishlari hal qiluvchi omil
bo’lib, bu oila tarbiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirishning zarurshartlaridan biri.
Oila tarbiyasida bolalar hayotini to’g’ri yuritish ularni vaqtdan to’g’ri va unumli
foydalanishlarining asosiy garovidir. Bolalarning oiladagi vaqtini o’yin, mehnat va
o’qish faoliyatlari bo’yicha to’g’ri taqsimlash nihoyatda muhimdir. Oila jismoniy va
psixologik jihatdan sog’lom, ma’naviy barkamol, mehnat, ijtimoiy hamda oilaviy
hayotga tayyor shaxsni shakllantirib berishi lozim. Oila tarbiyasining mazmuni
bolalarga ijtimoiy tarbiyaning mazkur yo’nalishlari – axloqiy, aqliy, estetik, mehnat,
ekologik, iqtisodiy, huquqiy, siyosiy-g’oyaviy hamda jinsiy ta’lim berish, ularda
faoliyat ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat.
O’quvchilarda ongli intizomni tarbiyalash. Ijtimoiy jamiyat hayotining
tartibli kechishini ta’minlash maqsadida axloqiy hamda huquqiy me’yorlar qabul
qilingan. Jamiyat ijtimoiy hayotida muhim o’rin tutuvchi ijtimoiy-huquqiy me’yorlar
esa davlat tomonidan qabul qilinib, tegishli qonun aktlari asosida tartibga solinadi.
Intizom ijtimoiy-axloqiy va huquqiy me’yorlarga nisbatan ongli yondashuv, ularga
to’la amal qilish demakdir. Ongli intizom tushunchasi shaxs faoliyatining ijtimoiy-
axloqiy hamda ijtimoiy-huquqiy me’yorlar talablari asosida aqliy quvvatga tayangan
holda tashkil etilish ko’rsatkichidir. Ongli intizom tarbiyasi o’quvchilar tomonidan
intizomning mohiyati, uning ijtimoiy jamiyat hamda shaxs hayotida tutgan o’rnini
to’g’ri baholash, shuningdek, ijtimoiy-axloqiy va ijtimoiy-huquqiy me’yorlar
talablariga ongli munosabatni shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayondir.
Talabalar o’rtasida ongli intizom tarbiyasini tashkil etish jarayonida quyidagi
vazifalar amalga oshiriladi:
1. Ijtimoiy-axloqiy va ijtimoiy-huquqiy me’yorlar mohiyatin o’quvchilar ongiga
singdirish, ongli intizom tushunchasini qaror toptirish.
2. O’quvchilar tomonidan ijtimoiy burch mohiyatining o’zlashtirilishiga erishish.
3. O’quvchilarda ijtimoiy burchni ado etish jarayonida ongli va ixtiyoriy faoliyatini
tashkil etish borasidagi ko’nikma va malakalarni shakllantirish.
4. O’quvchilarda kundalik hayotiy rejim asosida faoliyatni tashkil etishko’nikmasini
hosil qilish.
5. O’quvchilarda mehnatni ilmiy asosda tashkil etish (mehnat va dam olish faoliyati,
aqliy va jismoniy mehnat faoliyati o’rtasida o’zaro mutanosiblikning qaror topishiga
erishish) ko’nikma va malakalarini hosil qilishga erishish.
6. O’quvchilarda ta’lim muassasasi ichki tartibi qoidalariga bo’ysunish hissini
shakllantirish.
7. Intizomsizlikning oldini olgan holda intizomsizlikka qarshi kurashishga
yo’naltirilgan faoliyatini yo’lga qo’yish va boshqalar.
Ta’lim muassasalarining muhim vazifalaridan biri yosh avlodni ongli intizom
ruhida tarbiyalashdir. Ta’lim muassasalarida o’rnatilgan intizom ta’lim muassasalari
jamoasini jipslashtirish, ta’lim muassasasi ichki hayoti va faoliyatining mo’tadil
kechishini ta’minlaydi. Intizom o’quvchilardan hamjihatlik asosida faoliyat olib
borish, o’quv yurti manfaati uchun birgalikda kurashish, rahbariyat hamda vakolatli
o’quvchilar organlari, uning a’zolari talablarini to’g’ri talqin etish va ularning
bajarilishini talab etadi.
Ongli intizom o’quvchilarning o’qish va mehnat faoliyatiga ongli munosabatda
bo’lish, o’quv yurti ichki tartib intizomiga bo’ysunish, jamoa tomonidan topshirilgan
topshiriqni bajarishga vijdonan yondashgan holda xulqatvor me’yorlariga qat’iy rioya
etish zarurligini tushunib olishlari va ularga o’z ixtiyorlari bilan itoat etish
ko’nikmalarining hosil bo’lishiga sharoit yaratadi. Ta’lim muassasalari o’quvchilarida
intizomlilik xislatining hosil bo’lishi uchun ta’lim-tarbiya ishlarining sifatini
yaxshilash, ularning samaradorligini oshirishga imkon beradi. Ongli intizom jamoa
yordamida olib borilgan tarbiyaviy ishlarning natijasigina bo’lib qolmay, ayni vaqtda,
tarbiya vositasi sifatida xizmat qiladi. Intizom ko’rsatkichi qanchalik yuksak darajaga
ko’tarilsa, uning tarbiya vositasi sifatidagi ta’siri shuncha ortib boradi. Intizomli
jamoa o’z a’zolarini ichki tartibga rioya qilishga, muayyan xulq me’yorlariga amal
qilishga, o’qituvchilar topshiriqlarini bajarishga, o’z tengdoshlariga namuna
ko’rsatishga, ijtimoiy burchni anglashga o’rgatadi. Bunday jamoa o’quvchi noto’g’ri
harakat qilsa, uning xatosi ko’rsatiladi, natijada o’quvchi tomonidan o’z xatosini
anglashi, to’g’rilashga bo’lgan urinish yuzaga keladi. O’quvchi va jamoa o’rtasida
ongli intizomni qaror toptirish ikki tomonlama ta’sir kuchiga egadir. Talaba jamoa
doirasida jamoaning salbiy xususiyatlarini yo’qotish uchun kurashadi, jamoa esa
o’quvchidagi mavjud nuqsonlarni bartaraf etishga o’z ulushini qo’shadi. Intizom
o’quv ishlariga g’oyat katta ta’sir ko’rsatadi. O’qituvchilarning topshiriqlarini, jamoa
qarorlarini bajarish, mashg’ulotlarga kechikmasdan yetib kelish hamda sababsiz
bironta ham darsni qoldirmaslik, darsda tartib saqlash, uy vazifalarini o’z vaqtida
bajarish kabi holatlar ta’lim jarayonining muvaffaqiyatini, shuningdek,
o’quvchilarning chuqur bilim olishlari uchun imkon yaratadi. Shunday ekan, qaysiki
o’quv yurtida o’qituvchi va o’quvchilar jamoasi intizom qoidalariga qattiq rioya qilsa,
o’sha o’quv yurtida o’zlashtirish yuqori darajada bo’ladi, tarbiyaviy ishlarni tashkil
etishda yuksak natijalar qo’lga kiritiladi. O’quvchilarning ongli intizomini qaror
toptirishda kundalik hayotiy rejim hamda unga qat’iy amal qilish muhim ahamiyat
kasb etadi. Qat’iy dars jadvali, sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarni
uyushtirish va ularni o’tkazish, kundalik faoliyatni aniq rejalashtirish o’quvchining
shaxsiy hayotini
muayyan tartibga solishga xizmat qiladi.Ongli intizom tuyg’usini o’quvchilarda
shakllantirish quyidagi mazmundagi faoliyatni tashkil etish asosida kechadi:
a) maqsadga muvofiq talablarning qo’yilishi hamda ularning o’quvchilar tomonidan
bajarilishini uzluksiz, doimiy nazorat qilib borish;
b) ijtimoiy-axloqiy va ijtimoiy-huquqiy me’yorlar mohiyatini tushuntirish;
v) ongli intizom mezonlaridan biri bo’lgan intizomli xulq, xarakter va iroda sifatlarini
hosil qilish maqsadida mashq qildirish va o’rgatish;
g) rag’batlantirish va jazolash.
Rag’batlantirish – o’quvchining namunali xulqi uchun boshqalarga ibrat qilib
ko’rsatish, faxriy yorliqlar bilan taqdirlash, devoriy gazetada ushbu o’quvchi
to’g’risida kichik ma’lumotnoma berish, uning suratini maxsus doskaga qo’yish, ota-
onasining nomiga tashakkurnoma yuborish va boshqalar. Jazolash – o’quvchi
(talaba)ning xatti-harakati va faoliyatini jamoa muhokamasiga qo’yish kabi
holatasosida tashkil etiladi. Mamlakatimizda mehnat tarbiyasining mazmuni va
bolalarni mehnatga tayyorlash muammolari Rahima Mavlonova, Mamat Haydarovlar
tomonidan ilmiy jihatdan asoslab berilgan. Rahima Mavlonovaning fikricha, bolalarni
mehnatga tayyorlash – bu ularda mehnatga nisbatan ularning yoshiga muvofiq
keluvchi ongli va ijobiy munosabatlarni tarkib toptirish, ularda amaliy ko’nikma va
malakalarini egallashga qiziqishni shakllantirish demakdir. O’qituvchining vazifasi
o’quvchilarga yoshligidan boshlab mehnat – bu har bir insonni vijdoni va burchi
ekanligini, inson o’z mehnati bilan sharaflanishini, faqat vatan farovonligi yo’lida
qilingan mehnatdagina insonning eng yaxshi fazilatlari rivojlanishi hamda
takomillashishi mumkinligi anglashlariga yordam berishdir. Oilada, maktabda,
jamiyatda mehnat tarbiyasi — bu mehnat ko’nikmalarini va axloqiy sifatlarni
shakllantirish, tanlagan mutaxassislik bo’yicha ishlashni bilish, mehnatni va o’zgalar
mehnati natijasini hurmat qilish, mehnat qilishga ehtiyojni tushunadigan, his eta
oladigan insonni shakllantirish tizimidir. Mehnat tarbiyasi shaxsga mehnatning
mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnat va mehnat faoliyatiga ongli munosabatni,
shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy ko’nikma, malakalarni
shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayon. Mehnat tarbiyasini tashkil etish
shaxsda mehnat va mehnat faoliyatiga ijobiy munosabatni shakllantirish maqsadini
amalga oshirishga yo’naltiriladi.
Ta’lim muassasalarida mehnat tarbiyasini tashkil etishda mehnatning quyidagi
turlaridan foydalaniladi:
1) o’quv mehnati;
2) ijtimoiy-foydali mehnat;
3) o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish;
4) ishlab chiqarish mehnati.
O’quv mehnati – o’quvchilar tomonidan ilmiy bilimlar, o’quv fanlari asoslarini
o’zlashtirish orqali ularni amaliyotga tatbiq etishga doir ko’nikma va malakalarni
shakllantirishga qaratilgan amaliy faoliyati. Ijtimoiy-foydali mehnat o’quvchilar
guruhi (jamoasi) tomonidan tashkil etilib, ijtimoiy ahamiyat kasb etgani holda
bevosita shaxsni har tomonlama kamol toptirish, uning muayyan ijtimoiy ehtiyojini
qondirishga yo’naltirilgan mehnat faoliyatining alohida turi sanaladi. O’quvchilar
ijtimoiy-foydali mehnatini tashkil etishda sinf xonasi yoki oshxonada navbatchilikni
tashkil qilish, hasharlar, mehnat bayrami, ko’kalamzorlashtirish, maktab binosini
ta’mirlash, fermer hamda jamoa xo’jaliklarida yetishtirilgan qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini yig’ib olishda dehqonlarga ko’maklashish kabi shakllardan samarali
foydalanish mumkin. O’zo’ziga xizmat – o’quvchilar tomonidan oilada, ta’lim
muassasasida, omma uchun xizmat ko’rsatiladigan muassasalarda o’z ehtiyojlarini
qondirish, shuningdek, zimmalaridagi vazifalarni ado etish maqsadida tashkil
etiladigan mehnat faoliyatidir. O’z-o’ziga xizmat ko’rsatishning eng oddiy
ko’rinishlari umumiy ovqatlanish muassasalarida xodimlar xizmatidan
foydalanmaslik, oilada yotoqxonani tartibga keltirish, kiyim-kechaklarni ozoda, o’quv
qurollarini esa tartibli saqlash, shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilish yo’lida
muayyan harakatlarni bajarish kabilar sanaladi. O’quvchilarning ishlab chiqarish
mehnati ta’lim muassasalarida o’quvchilarni muayyan yo’nalishlar bo’yicha kasb
yoki hunar asoslaridan xabardor qilish, ularda amaliy ko’nikma va malakalarni
shakllantirish yo’lida olib borilayotgan pedagogik faoliyat ko’rinishlaridan biri
hisoblanadi. Mehnat tarbiyasining asosiy qismi kasbga yo’naltirish hisoblanadi.
Kasbga yo’naltirish — bu o’quvchiga mehnat bozoriga va imkoniyat va ehtiyojlariga
mos keluvchi kasbni tanlashlariga yordam berish jarayoni hisoblanadi. O’quvchilarni
kasb tanlashga yo’naltirish ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan pedagogik faoliyat
hamda o’quvchilar ishlab chiqarish mehnatining asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib,
unga ko’ra o’quvchilar muayyan kasb yoki hunar borasidagi bilim, ko’nikma,
malakalar bilan qurollantiriladilar.
Kasbga yo’naltirish tizimi quyidagi komponentlarni o’z ichiga oladi:
– kasbiy ta’lim —o’quvchilarni mehnat, kasblar dunyosi, kasb tanlash muammolari
bilan tanishtirish;
– kasbiy tashxis—o’quvchilarni kasb tanlashga tavsiyalar berish uchun o’rganish.
Tashxis tibbiy, psixologik, pedagogik bo’lishi mumkin;
– kasbiy maslahat — kasb tanlash bo’yicha maslahat va tavsiyalar berish;
– kasbiy tanlov —biror bir kasbga nomzodlarni tanlash;
– kasbiy moslashuv — ishlab chiqarish sharoitlariga va kasb talablarigayoshlarni
moslashish jarayoni.O’quvchilarni kasblar dunyosi bilan tanishtirish suhbat,
ekskursiya,uchrashuvlar, anjumanlar, konkurslar shaklida tashkil etiladi.
O’quvchilarni kasblarga bo’lgan qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirishda
to’garaklarni, klublar faoliyatini, bolalar markazlarini o’rni beqiyosdir. O’quvchilarni
kasb tanlashga tayyorgarligi ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat. Kasb va uning
shaxsga nisbatan talablari to’g’risidagi bilimlari, o’zining individual xususiyatlarini
bilishi, tanlagan mutaxassislik bo’yicha o’quv va amaliy ishlar, umumiy mehnat
ko’nikmalari ko’lami.
Mehnat tarbiyasining mazmuni va metodlari. Mehnat tarbiyasini tashkil
etish jarayonida o’quvchilar dastlab ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy asoslari
bilan tanishadilar. Mehnat tarbiyasi maqsadga muvofiq, tizimli, izchil tashkil etiladi.
Mehnat ta’limi sinf xonalari, o’quv-tajriba maydoni, mashina-traktor saroyi,
o’quvtarbiyaviy tadbirlar jarayoni, ishlab chiqarish korxonalari va xo’jaliklarning
dalalarda olib boriladi. Natijada ma’lum qiymatga ega bo’lgan ijtimoiy-foydali
mahsulotlar yaratiladi hamda ilg’or kasb sohiblariga xos bo’lgan shaxslik fazilatlari
shakllanadi. Shu jihatdan olib qaraganda bugungi kunda mehnat ta’limining
mazmuni, maqsad va vazifalari o’zgardi, texnologik ta’lim ustuvorlik kasb etdi,
o’quvchilarni kasbga yo’naltirish tizimi yangilandi. Mehnatni ilmiy tashkil etishning
birinchi darsini ham o’quvchi ta’lim jarayonida oladi. Mehnat tarbiyasi bilan mehnat
ta’limi bir-biri bilan o’zaro bog’langan. Mehnat faoliyati ma’lum bilimga ega
bo’lishni talab etadi. Zero, bilim va ko’nikmalar o’quvchini mehnat faoliyatiga
tayyorlaydi. Ta’lim jarayonida olgan bilimlarini amaliyotda sinab ko’radilar, Umumiy
mehnat jarayonida o’quvchilarning kombinatlar, jamoa hamda fermer xo’jaliklari,
korxona, zavod va fabrikalarda texnik va texnologik bilimlari mustahkamlanadi,
shuningdek, ular tashkilotchilik malakalariga ham ega bo’ladilar. Sinfdan tashqari
ishlar jarayonida mehnat tarbiyasi ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Sinfdan
tashqari mashg’ulotlarning turli shakllari o’quvchining texnik ijodkorligini
rivojlantiradi, u yoki bu bilim sohasida bilimga bo’lgan qiziqishini shakllantiradi.
To’garaklarda o’quvchining qiziqish va qobiliyatlari namoyon bo’ladi.
O’quvchilarning to’garaklardagi faoliyati ma’lum pedagogik talablarga rioya qilganda
samarali bo’ladi. Chunonchi:
- to’garak faoliyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lishi lozim, ya’ni, o’quvchilar
tayyorlagan buyumlar kishilar uchun amaliy qiymatga ega bo’lishi zarur;
- texnik ijodkorlik o’quv muassasasidagi o’quv-mehnat jarayoni bilan uzviy
aloqada bo’lishi kerak (maktab, kollej, oliy ta’lim va boshqalar);
- ijtimoiy-foydali, unumli mehnat jarayonida o’quvchining texnik ijodkorligini
tashkil etishda faoliyatni ijtimoiy buyurtmadan ijodkorlikka aylantirish kerak bo’ladi.
Mehnat tarbiyasi oilada tabaqalashtirilgan holda olib boriladi: bolalar o’zo’ziga
xizmat qiladilar, uy hayvonlarini parvarishlaydilar, ro’zg’or texnikalarini ta’mirlash
bilan shug’ullanadilar. Oila byudjeti va uni yuritish bilan bog’liq topshiriqlarni
bajaradilar, Oilada bolalar va kattalar mehnatini hamkorlikda tashkil etishning
imkoniyatlari cheksiz So’nggi yillarda o’quvchilar mehnat tarbiyasiga jamoatchilik
katta e’tibor bermoqda. Yirik fermer xo’jaliklari, qo’shma korxonalarning jamoalari
maktablarni otaliqqa olmoqda, ularning moddiy bazasini yaratish, o’quvchilarning
bilim olishlari, ijtimoiy-foydali mehnatni tashkil etishda yordam
bermoqdalar.Xususan, mehnatga muhim ijtimoiy burch sifatida qarash, ma’lum
faoliyatni bajarishda ma’suliyatni his etish, mehnatga va uning natijasi, shuningdek,
mehnat jamoasiga hurmat, mehnat faoliyatini tashkil etishda tashabbuskorlik, faollik
ko’rsatish, o’z aqliy va jismoniy qobiliyatini to’liq namoyon etishga bo’lgan ichki
ehtiyoj, mehnatni ilmiy tashkil etish yo’lida amaliy harakatni olib borish shular
jumlasidandir. Mehnatga psixologik jihatdan tayyor bo’lish esa tarbiyaviy ishlar
tizimida amalga oshirilib, ularning har biri quyidagi vazifalarni hal etishga yordam
beradi:
- o’quvchilar tomonidan mehnatning ijtimoiy ahamiyati, mehnatni tashkil etish
hayotiy zaruriyat ekanligining anglab yetilishiga erishish;
- ularda mehnat faoliyatini amalga oshirishga nisbatan rag’bat uyg’otish;
- o’quvchilarda mehnat ko’nikma va malakalarini shakllantirish va hokazolar.
Mehnat faoliyatining turidan qat’iy nazar mehnat madaniyatinishakllantirish, kasbiy
faoliyatni rejalashtirish, vaqtdan oqilona foydalanish, o’zjoyini tartibli saqlash hamda
mehnat qurollariga ehtiyotkorona munosabatdabo’lish.
Mehnat tarbiyasi- mehnat bayrami, o’quvchilar yasagan buyumlar ko’rgazmasi;
- xasharlar uyushtirish;
- qarovchisi yo’q, bemor, keksa va nogiron kishilarga ko’rsatiluvchi insonparvarlik
yordami;
- ko’kalamzorlashtirish;
- ta’mirlash (maktab binosini);
- «Moxir qo’llar» to’garagining faoliyati
.Jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalari.
Jismoniy tarbiya—bu sog’lom turmush tarzini va gigienik ko’nikmalarni
shakllantirishga, salomatlik va jismoniy kuchlarni rivojlantirishga
yo’naltirilgan,
sog’lomlashtirish va bilish faoliyatlarini tashkil etish jarayoni. Jismoniy
madaniyat—jamiyat qadriyati bo’lib, insonni garmonik rivojlanishi, tana va ruh
to’g’risidagi bilimlar hamda salomatlikni saqlash bo’yicha faoliyat tizimi,
ma’naviy va jismoniy rivojlanish kuchlari to’g’risidagi tasavvurlar
yig’indisidir.
Buyuk mutafakkir Ibn Sino birinchilardan bo’lib, jismoniy tarbiyani bir butun
tizimini (jismoniy mashqlar, to’g’ri ovqatlanish, uyqu, badanni toza tutish, kun
tartibi) yaratgan edi. To’g’ri tashkil etilgan jismoniy tarbiya shaxsning
me’yoriy,
jismoniy taraqqiyotini ta’minlaydi, salomatligini mustahkamlaydi, yoshlarni
mehnatga, turmushga tayyorlaydi. O’zbekiston Respublikasida mustaqillik
yillarida yosh avlodni jismonan sog’lom bo’lishini ta’minlovchi uch bosqichli
tizim ishlab chiqildi.
Ya’ni:
1. Umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilar o’rtasida «Umid nihollari»
sport musobaqasi tashkil etiladi.
2. O’rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarining o’quvchilari o’rtasida
«Barkamol avlod» sport musobaqasi tashkil etiladi.
3. Oliy o’quv yurtlarining talabalari o’rtasida «Universiada» sport
musobaqasi tashkil etiladi.
Jismoniy tarbiya o’quvchilarda jismoniy-irodaviy sifatlarni shakllantirish,
ularni aqliy, jismoniy jihatdan mehnat va vatan mudofaasiga tayyorlashga
yo’naltirilgan jarayon sanaladi.
7.4. Jismoniy tarbiya vositalari.
Jismoniy tarbiyani tashkil etishda o’quvchilarning o’z sog’liqlarini saqlash
va mustahkamlash, organizmni chiniqtirish, jismoniy jihatdan to’g’ri
rivojlanish,
uning ishchanlik qobiliyatini oshirish to’g’risida g’amxo’rlik qilish tuyg’ularini
tarbiyalash, ularda yangi harakat turlari borasida ko’nikma, malakalarni hosil
qilish, ularni maxsus bilimlar bilan qurollantirish, o’quvchilarning yoshi,
jinsiga
muvofiq keladigan (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, sabot, mehnat,
chidam, iroda, harakterni qaror toptirish kabi) jismoniy sifatlarni rivojlantirish,
shaxsiy gigienani saqlashga nisbatan ongli munosabatlarni tarbiyalash maqsadi
ko’zlanadi.
Jismoniy tarbiyani tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar hal qilinadi:
– o’quvchilar sog’lig’ini mustahkamlash, ularni jismonan rivojlantirish;
– o’quvchilarning aqliy va jismoniy ish qobiliyatlarini oshirish;
71
– o’quvchilarda tabiiy harakatchanlikni rivojlantirish va mustahkamlash;
– o’quvchilarni harakatning yangi turlariga o’rgatish;
– o’quvchilarda irodaviy sifatlar (kuch, chaqqonlik, dadillik, chidamlilik,
qat’iyatlik va b.)ni rivojlantirish;
– o’quvchilarda axloqiy sifatlar (intizomlilik, ma’suliyatlik, jamoa bilan
bo’lish kabilar)ni tarbiyalash;
– o’quvchilarda jismoniy tarbiya va sport bilan doimiy, muntazam
shug’ullanish ehtiyojini shakllantirish;
– o’quvchining jismonan sog’lom bo’lishini ta’minlash, shaxsiy gigiena
qoidalariga amal qilishga odatlantirish, o’z sog’ligiga ongli munosabatni
tarbiyalash.
O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida tashkil etiladigan
jismoniy tarbiya uning chaqiriqqa qadar boshlang’ich tayyorgarlik bilan
bog’liqligiga ko’ra o’ziga xos harakter kasb etadi.
O’quvchilarning jismoniy madaniyat (kamolot)ga erishganlik darajasini
quyidagi mezonlar asosida belgilash mumkin:
1) jismoniy harakat ko’nikmalariga egalik;
2) jismoniy mehnat qilish qobiliyatining rivojlanganligi;
3) jismoniy kamolotning aks etishi;
4) o’quvchilar tomonidan jismonan rivojlangan idealning tanlanganligi va
undan namuna olish yo’lida amaliy harakatlarning tashkil etilayotganligi.
Chaqqonlik, epchillik, chopqirlik, egiluvchanlik, kuchlilik, chidamlilik,
sabrlilik, irodalilik, kuchli harakterga egalik kabi sifatlar shaxsning jismonan
kamolotga yetganligini ifodalaydi.
Jismoniy tarbiya vositalariga gimnastika, o’yin, turizm, sport, tabiat shu
bilan birga tabiiy kuchlar(quyosh, havo, suv), bundan tashqari gigienik omillar
(kun tartibi va dam olish, ovqatlanish) tashkil qiladi. Jismoniy tarbiya
metodlariga
jismoniy mashqlar, trenirovka, tushuntirish, namuna hamda musabaqa kiradi.
Jismoniy tarbiya metodlari yordamida o’quvchilarda jismonan to’g’ri
rivojlanishlari uchun zarur bo’lgan bilim, ehtiyoj va shaxsiy sifatlar
shakllanadi.
Jismoniy tarbiyani tashkil etishning asosiy shakli bu jismoniy tarbiya
darslari hisoblanadi. Jismoniy tarbiya darslarida harakatli, xalq va sport
o’yinlaridan keng foydalaniladi.
Jismoniy tarbiya o’quvchilarda sog’lom turmush tarzini shakllantirish bilan
uzviy bog’liq. Bolalar va o’smirlar orasida chekish, spirtli ichimliklarni
iste’mol
qilish, narkotik moddalarni qabul qilish kabi salbiy odatlarni shakllanishini
oldini
olishda jismoniy tarbiyaning ahamiyati katta.
7.5. Estetik tarbiyaning maqsad va vazifalari.
Estetik qadriyatlar, ideallar, ommaviy madaniyat kabi masalalar keng
jamoatchilik, olimlar, mutaxassislar tomonidan muhokama qilinayotganligini
guvohi bo’lmoqda.
