BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHISI

Yuklangan vaqt

2024-04-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

21,4 KB


BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHISI 1. Shaxs haqida tushuncha. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchisining shaxsi. 3. Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari va pedagogik qo’llab quvvatlash. Shaxs haqida tushuncha. I.Shaxslarlararo muloqot muhiti. Individ - biologik turning umumiy irsiy xossalarini tashuvchi biologik organizm (har bir odam individ bo‘lib tug‘iladi). Endopsixika - shaxs psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida psixik elementlar va funksiyalarning o‘zaro bog‘liqligi. Ekzopsixika - shaxs munosabatlarining tizimini va uning qiziqishlari, mayllari, ideallari, maslagi, hukmron hissiyotlari, egallagan bilimlari, tajribalari. E’tiqodlar – shaxsni o‘z qarashlari, tamoyillari, dunyoqarashiga muvofiq ravishda harakat qilishga undovchi motivlar tizimi. Shaxs tushunchasi «yuz», «soxta qiyofa» so‘zlaridan kelib chiqadi. Qadimgi rus tilida «soxta qiyofa» so‘zi «rol», ya’ni, odam boshqalar bilan muloqotda bo‘lganida kiyib oladigan biror-bir ijtimoiy niqob ma’nosini anglatuvchi «rol»ni bildirar edi. Lotincha persone so‘zi ham shu ma’noni anglatadi(Per sonare – niqob ortidan so‘zlashish). Qadimgi yunon, keyinchalik esa qadimgi rim teatrlarida aktyor sahnaga u yoki bu – yovuz, laganbardor, payg‘ambar, qahramon xarakterlari chizilgan niqobda chiqardi. Niqobning bo‘yoqlari ijtimoiy vazifani bajaruvchi, u yoki bu rolni ijro etayotgan insonning ahloqiy belgilariga ishorat edi. Qadimgi Yunonistonda «shaxs» tushunchasiga mos keluvchi atama ishlab chiqilmagan edi. O‘zining betakror taqdiriga ega bo‘lgan shaxs haqida Aflotun bilmas edi, bilishni ham xohlamasdi. Uning o‘rnini ruh egallagan edi. Arastuning «Jon haqida» asari hozirgi zamon psixologiyasiga yo‘l ochib berdi. Qadimgi Rim oldinga qadam tashladi. Rim huquq ilmida yunoncha boshning yuz qismini, tashqi ko‘rinish, bundan tashqari, tragediyada ishtirok etuvchi ijrochini BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHISI 1. Shaxs haqida tushuncha. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchisining shaxsi. 3. Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari va pedagogik qo’llab quvvatlash. Shaxs haqida tushuncha. I.Shaxslarlararo muloqot muhiti. Individ - biologik turning umumiy irsiy xossalarini tashuvchi biologik organizm (har bir odam individ bo‘lib tug‘iladi). Endopsixika - shaxs psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida psixik elementlar va funksiyalarning o‘zaro bog‘liqligi. Ekzopsixika - shaxs munosabatlarining tizimini va uning qiziqishlari, mayllari, ideallari, maslagi, hukmron hissiyotlari, egallagan bilimlari, tajribalari. E’tiqodlar – shaxsni o‘z qarashlari, tamoyillari, dunyoqarashiga muvofiq ravishda harakat qilishga undovchi motivlar tizimi. Shaxs tushunchasi «yuz», «soxta qiyofa» so‘zlaridan kelib chiqadi. Qadimgi rus tilida «soxta qiyofa» so‘zi «rol», ya’ni, odam boshqalar bilan muloqotda bo‘lganida kiyib oladigan biror-bir ijtimoiy niqob ma’nosini anglatuvchi «rol»ni bildirar edi. Lotincha persone so‘zi ham shu ma’noni anglatadi(Per sonare – niqob ortidan so‘zlashish). Qadimgi yunon, keyinchalik esa qadimgi rim teatrlarida aktyor sahnaga u yoki bu – yovuz, laganbardor, payg‘ambar, qahramon xarakterlari chizilgan niqobda chiqardi. Niqobning bo‘yoqlari ijtimoiy vazifani bajaruvchi, u yoki bu rolni ijro etayotgan insonning ahloqiy belgilariga ishorat edi. Qadimgi Yunonistonda «shaxs» tushunchasiga mos keluvchi atama ishlab chiqilmagan edi. O‘zining betakror taqdiriga ega bo‘lgan shaxs haqida Aflotun bilmas edi, bilishni ham xohlamasdi. Uning o‘rnini ruh egallagan edi. Arastuning «Jon haqida» asari hozirgi zamon psixologiyasiga yo‘l ochib berdi. Qadimgi Rim oldinga qadam tashladi. Rim huquq ilmida yunoncha boshning yuz qismini, tashqi ko‘rinish, bundan tashqari, tragediyada ishtirok etuvchi ijrochini
belgilovchi prosopon o‘rniga, lotincha persona so‘zi qo‘llanildi, bu so‘z avvaliga, yunoncha so‘zga o‘xshab, tragediyadagi aktyorning roli va niqobini anglatar edi. Lekin keyinchalik alohida individning nomi sifatida saqlanib qoldi. Rim fuqarosi huquqiy va diniy zot, avlodlar ismi-sharifi va mulk egasi sifatida ta’riflanadi. Sharqda umuman boshqacha holat edi. Induizm va buddizmda shaxs inkor etilib, faqatgina «o‘zlik» e’tirozsiz tan olinadi. Hozirgi kunda psixologiya shaxsni insonning jamiyatdagi hayotida shakllanadigan ijtimoiy-psixologik hosila sifatida tushuntiradi. Odam ijtimoiy mavjudot sifatida boshqa odamlar bilan munosabatlarga kirishganida va bu munosabatlar uning shaxsini shakllantiruvchi hal qiluvchi omilga aylanganida, u yangi sifatlarga ega bo‘ladi. Chet el psixologiyasida inson shaxsi sifatida barqaror belgilar majmuasini tashkil etuvchi temperament, sezgirlik, motivlar, layoqatlar, mayllar, turli hayotiy vaziyatlarga moslashayotganida aynan shu insonga xos bo‘lgan fikrlar oqimi va hulqatvorini belgilab beradigan ma’naviyat tushuniladi. J. Godfruaning fikricha, shaxs umumiy holda ham irsiy, ham ijtimoiy- madaniy ta’sirlar bilan belgilanadi. «shaxs» tushunchasi o‘z ichiga tabiiy xossalar (jins, temperament va h.k.) asosida ijtimoiy muhit (oila, maktab, «boshqa ahamiyatlilar») va faoliyat (o‘yin, bilish, mehnat) bilan faol o‘zaro ta’sirlar jarayonida hosil bo‘lgan individga xos bo‘lgan ijtimoiy sifatlar yig‘indisini birlashtiradi. Inson shaxsi, keng tarqalgan tasavvurlarga qarshi o‘laroq, 30 yoshga yetgunicha o‘zgarmasdan qolmaydi. Misol keltiradigan bo‘lsak, Kaliforniya Universitetining bir guruh olimlari 130 mingdan ortiq odamlarning «Katta Beshlik» (vijdoniylik, murosaga kelish layoqati, nevrotizm va ekstravertlik) nomi bilan ma’lum shaxsiy sifatlarini tahlil qilganlar. Bu sifatlar kayfiyatga bog‘liq emas, shuning uchun yetarlicha ishonchli tarzda namoyon bo‘ladi. Odamlar yosh o‘tishi bilan hayotiy ixtiloflarni tezda bartaraf etishga o‘rganadilar, xususan, shafqatliroq va mehribonroq bo‘lishga intiladilar. Aniqlanishicha, ayollarda, erkaklardan farqli o‘laroq, yosh o‘tishi bilan nevroz holatlari kamayadi. Ikki jins vakillarida samimiylik bir oz kamayadi. Olimlarning fikriga ko‘ra, 20 – 30 yoshlilarda murakkab vazifalarni bajarishda va tashkilotlar tuzishda ko‘mak beradigan vijdoniylikning kuchayishi kuzatiladi. belgilovchi prosopon o‘rniga, lotincha persona so‘zi qo‘llanildi, bu so‘z avvaliga, yunoncha so‘zga o‘xshab, tragediyadagi aktyorning roli va niqobini anglatar edi. Lekin keyinchalik alohida individning nomi sifatida saqlanib qoldi. Rim fuqarosi huquqiy va diniy zot, avlodlar ismi-sharifi va mulk egasi sifatida ta’riflanadi. Sharqda umuman boshqacha holat edi. Induizm va buddizmda shaxs inkor etilib, faqatgina «o‘zlik» e’tirozsiz tan olinadi. Hozirgi kunda psixologiya shaxsni insonning jamiyatdagi hayotida shakllanadigan ijtimoiy-psixologik hosila sifatida tushuntiradi. Odam ijtimoiy mavjudot sifatida boshqa odamlar bilan munosabatlarga kirishganida va bu munosabatlar uning shaxsini shakllantiruvchi hal qiluvchi omilga aylanganida, u yangi sifatlarga ega bo‘ladi. Chet el psixologiyasida inson shaxsi sifatida barqaror belgilar majmuasini tashkil etuvchi temperament, sezgirlik, motivlar, layoqatlar, mayllar, turli hayotiy vaziyatlarga moslashayotganida aynan shu insonga xos bo‘lgan fikrlar oqimi va hulqatvorini belgilab beradigan ma’naviyat tushuniladi. J. Godfruaning fikricha, shaxs umumiy holda ham irsiy, ham ijtimoiy- madaniy ta’sirlar bilan belgilanadi. «shaxs» tushunchasi o‘z ichiga tabiiy xossalar (jins, temperament va h.k.) asosida ijtimoiy muhit (oila, maktab, «boshqa ahamiyatlilar») va faoliyat (o‘yin, bilish, mehnat) bilan faol o‘zaro ta’sirlar jarayonida hosil bo‘lgan individga xos bo‘lgan ijtimoiy sifatlar yig‘indisini birlashtiradi. Inson shaxsi, keng tarqalgan tasavvurlarga qarshi o‘laroq, 30 yoshga yetgunicha o‘zgarmasdan qolmaydi. Misol keltiradigan bo‘lsak, Kaliforniya Universitetining bir guruh olimlari 130 mingdan ortiq odamlarning «Katta Beshlik» (vijdoniylik, murosaga kelish layoqati, nevrotizm va ekstravertlik) nomi bilan ma’lum shaxsiy sifatlarini tahlil qilganlar. Bu sifatlar kayfiyatga bog‘liq emas, shuning uchun yetarlicha ishonchli tarzda namoyon bo‘ladi. Odamlar yosh o‘tishi bilan hayotiy ixtiloflarni tezda bartaraf etishga o‘rganadilar, xususan, shafqatliroq va mehribonroq bo‘lishga intiladilar. Aniqlanishicha, ayollarda, erkaklardan farqli o‘laroq, yosh o‘tishi bilan nevroz holatlari kamayadi. Ikki jins vakillarida samimiylik bir oz kamayadi. Olimlarning fikriga ko‘ra, 20 – 30 yoshlilarda murakkab vazifalarni bajarishda va tashkilotlar tuzishda ko‘mak beradigan vijdoniylikning kuchayishi kuzatiladi.
Murosaga kelishga moyillik, aksincha, ko‘pchilik holatlarda 30 yoshdan so‘ng yorqin namoyon bo‘ladi. II. Shaxs tuzulishi. Shaxs asosini uning tuzilishi tashkil etadi, bu esa shaxsning yaxlit hosila sifatida har taraflama nisbiy barqaror aloqa va o‘zaro ta’sirga ega bo‘lishidan iborat. Psixologlar shaxs tuzilishida turli tarkibiy qismlarni ajratadilar. S.L. Rubinshteyn temperament, xarakter, layoqatlarda; bilimlar, malakalar va ko‘nikmalarda; yo‘nalganlikda namoyon bo‘ladigan individual-tipologik xususiyatlarni ko‘rsatib o‘tadi. A.G.Kovalev yo‘nalganlik, xarakter, imkoniyatlar va mashqlar tizimini ajratadi. M.I.Enikeev temperament, yo‘nalganlik, layoqatlar va xarakterni sanab o‘tadi. Mashhur psixolog K.K.Aflotunov yo‘nalganlik tarkibini, ijtimoiy tajriba tarkibini, psixologik tarkibni va biologik asoslangan tarkibni ajratib ko‘rsatadi. Shunday bo‘lsada, shaxs tuzilishida tarkibiy qismlarni ajratishdagi tafovutlarga qaramay, mualliflar o‘z yondoshuvlarida etakchi tarkibiy qism sifatida yo‘nalganlikni alohida ajratib ko‘rsatadilar. Bu tushuncha turlicha, masalan, «o‘sish sur’ati tendensiyasi (S.L.Rubinshteyn), «ma’no kasb etuvchi motiv» (A.N.Leontev), «dominantlik munosabati» (V.N.Myasiщev), «asosiy hayotiy yo‘nalganlik» (B.G.Ananev), «inson mohiyatli kuchlarini dinamik tarzda tashkil etish» (A.S.Prangishvili) sifatida talqin etiladi. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchisining shaxsi. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti SHavkat Mirzyoev 2020 yil 29 dekabr kuni Oliy Majlisga murojaatnomasida shu yurtning fuqarolarining salomatligi ta’lim va farovonligi haqida katta dolzarb masalalarni ko’tarib chiqdi. Bunda O’zbekiston xalqini turmush sharoitini tubdan o’zgartirish, yaxshilash, hammabop va sifatli ta’limni rivojlantirish yo’lida katta tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutilgan. Jumladan, Prezident o’z ma’ruzasida: “O’zbekiston Respublikasining yoshlarni tarbiyalashda oldinga qo’yayotgan asosiy maqsadlardan biri – Biz o’z oldimizga mamlakatimizda Uchinchi Renessans poydevorini barpo etishdek ulug’ maqsadni qo’ygan ekanmiz, buning uchun yangi Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn Sinolar, Ulug’beklar, Navoiy va Boburlarni tarbiyalab beradigan muhit va sharoitlarni yaratishimiz kerak”-deya alohida ta’kidlab o’tdi. Bunda, avvalo, ta’lim va tarbiyani rivojlantirish, sog’lom Murosaga kelishga moyillik, aksincha, ko‘pchilik holatlarda 30 yoshdan so‘ng yorqin namoyon bo‘ladi. II. Shaxs tuzulishi. Shaxs asosini uning tuzilishi tashkil etadi, bu esa shaxsning yaxlit hosila sifatida har taraflama nisbiy barqaror aloqa va o‘zaro ta’sirga ega bo‘lishidan iborat. Psixologlar shaxs tuzilishida turli tarkibiy qismlarni ajratadilar. S.L. Rubinshteyn temperament, xarakter, layoqatlarda; bilimlar, malakalar va ko‘nikmalarda; yo‘nalganlikda namoyon bo‘ladigan individual-tipologik xususiyatlarni ko‘rsatib o‘tadi. A.G.Kovalev yo‘nalganlik, xarakter, imkoniyatlar va mashqlar tizimini ajratadi. M.I.Enikeev temperament, yo‘nalganlik, layoqatlar va xarakterni sanab o‘tadi. Mashhur psixolog K.K.Aflotunov yo‘nalganlik tarkibini, ijtimoiy tajriba tarkibini, psixologik tarkibni va biologik asoslangan tarkibni ajratib ko‘rsatadi. Shunday bo‘lsada, shaxs tuzilishida tarkibiy qismlarni ajratishdagi tafovutlarga qaramay, mualliflar o‘z yondoshuvlarida etakchi tarkibiy qism sifatida yo‘nalganlikni alohida ajratib ko‘rsatadilar. Bu tushuncha turlicha, masalan, «o‘sish sur’ati tendensiyasi (S.L.Rubinshteyn), «ma’no kasb etuvchi motiv» (A.N.Leontev), «dominantlik munosabati» (V.N.Myasiщev), «asosiy hayotiy yo‘nalganlik» (B.G.Ananev), «inson mohiyatli kuchlarini dinamik tarzda tashkil etish» (A.S.Prangishvili) sifatida talqin etiladi. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchisining shaxsi. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti SHavkat Mirzyoev 2020 yil 29 dekabr kuni Oliy Majlisga murojaatnomasida shu yurtning fuqarolarining salomatligi ta’lim va farovonligi haqida katta dolzarb masalalarni ko’tarib chiqdi. Bunda O’zbekiston xalqini turmush sharoitini tubdan o’zgartirish, yaxshilash, hammabop va sifatli ta’limni rivojlantirish yo’lida katta tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutilgan. Jumladan, Prezident o’z ma’ruzasida: “O’zbekiston Respublikasining yoshlarni tarbiyalashda oldinga qo’yayotgan asosiy maqsadlardan biri – Biz o’z oldimizga mamlakatimizda Uchinchi Renessans poydevorini barpo etishdek ulug’ maqsadni qo’ygan ekanmiz, buning uchun yangi Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn Sinolar, Ulug’beklar, Navoiy va Boburlarni tarbiyalab beradigan muhit va sharoitlarni yaratishimiz kerak”-deya alohida ta’kidlab o’tdi. Bunda, avvalo, ta’lim va tarbiyani rivojlantirish, sog’lom
turmush tarzini qaror toptirish, ilm-fan va innovatsiyalarni taraqqiy ettirish milliy g’oyamizning asosiy ustunlari bo’lib xizmat qilishi lozimligi aytib o’tildi. Mana shunday shaxsni tarbiyalashda –boshlang’ich ta’limda faoliyat ko’rsatayotgan o’qituvchidan alohida katta kuch, mahorat, sabr matonat talab etadi.[1.3] Har bir kasbning o’z fazilati, zavqi, mashaqqati bor, deydilar. Ha,bu juda to’g’ri, haqqoniy hayotiy so’zlardir. Mana, shifokor o’z kasbi doirasida bemor dardini tinglaydi, uning dardini aniqlaydi va unga malham buladi. Kishilarning salomatligi uchun kechayu kunduz kurashib,turli kasalliklarni oldini olish choralarini ko’radi. SHoirning dilga yoqar she’rlari esa kishilarni ijodiy mehnatga ilxomlantiradi, insonga ma’naviy oziq beradi va hokazo. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi esa yangi insonni tarbiyalaydi, xat- savodli qiladi. O’qituvchilik kasbining ajoyib tomoni shundaki, ustoz fazilatlari va mehnatining natijasi yildan –yilga o’z shogirdlari ishi va faoliyatida davom etadi. SHuning uchun ham hayotda bu kasbdan ko’ra olijanob va ulug’vor faoliyat bo’lmasa kerak. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi oldiga qo’yiladigan eng asosiy talablardan biri shuki, u bola tabiatini tushunishi va uning qalbiga hamisha to’g’ri yo’l topa olishi kerak. Atoqli pedagog V.A. Suxomlinskiy bunday deb yozgan edi: «Yaxshi o’qituvchi bo’lish nima demak? Bu eng avvalo, bolalarni yaxshi ko’radigan, ular bilan birga bo’lishdan quvonadigan, har bir bola yaxshi kishi bo’lib yetishishiga ishonadigan, bolalar bilan ham, qayg’usiga ham sherik bo’la oladigan, ham bola qalbini biladigan, o’zi ham bir vaqtlar bola bo’lganligini hech qachon unutmaydigan kishi bo’lish demakdir.CHinakam xalq o’qituvchisi hayotdan orqada qolmaydi, balki u hayot taraqqiyoti bilan birga boradi. Xalqning eng ilg’or qismi bilan bir safda turadi.[2.33] Yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishning murakkab vazifalarini muvafaqiyatli hal etish boshlang’ich sinf o’qituvchisiga, uning g’oyaviy e’tiqodiga, kasb mahoratiga, iste’dodi va madaniyatiga bevosita bog’liq. Yosh avlodni ko’ngildagidek o’qitish va tarbiyalash haqida gap borar ekan, bu g’oyat murakkab va ma’suliyatli vazifani malakali, pedagogik mahoratli o’qituvchilarsiz tasavvur etish mumkin emas. “Pedagogik mahorat nima?” degan savolga rus pedagogi K.D.Ushinskiy so’zlari bilan aytganda, o’qituvchi qanday o’qitish kerakligini bilishi turmush tarzini qaror toptirish, ilm-fan va innovatsiyalarni taraqqiy ettirish milliy g’oyamizning asosiy ustunlari bo’lib xizmat qilishi lozimligi aytib o’tildi. Mana shunday shaxsni tarbiyalashda –boshlang’ich ta’limda faoliyat ko’rsatayotgan o’qituvchidan alohida katta kuch, mahorat, sabr matonat talab etadi.[1.3] Har bir kasbning o’z fazilati, zavqi, mashaqqati bor, deydilar. Ha,bu juda to’g’ri, haqqoniy hayotiy so’zlardir. Mana, shifokor o’z kasbi doirasida bemor dardini tinglaydi, uning dardini aniqlaydi va unga malham buladi. Kishilarning salomatligi uchun kechayu kunduz kurashib,turli kasalliklarni oldini olish choralarini ko’radi. SHoirning dilga yoqar she’rlari esa kishilarni ijodiy mehnatga ilxomlantiradi, insonga ma’naviy oziq beradi va hokazo. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi esa yangi insonni tarbiyalaydi, xat- savodli qiladi. O’qituvchilik kasbining ajoyib tomoni shundaki, ustoz fazilatlari va mehnatining natijasi yildan –yilga o’z shogirdlari ishi va faoliyatida davom etadi. SHuning uchun ham hayotda bu kasbdan ko’ra olijanob va ulug’vor faoliyat bo’lmasa kerak. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi oldiga qo’yiladigan eng asosiy talablardan biri shuki, u bola tabiatini tushunishi va uning qalbiga hamisha to’g’ri yo’l topa olishi kerak. Atoqli pedagog V.A. Suxomlinskiy bunday deb yozgan edi: «Yaxshi o’qituvchi bo’lish nima demak? Bu eng avvalo, bolalarni yaxshi ko’radigan, ular bilan birga bo’lishdan quvonadigan, har bir bola yaxshi kishi bo’lib yetishishiga ishonadigan, bolalar bilan ham, qayg’usiga ham sherik bo’la oladigan, ham bola qalbini biladigan, o’zi ham bir vaqtlar bola bo’lganligini hech qachon unutmaydigan kishi bo’lish demakdir.CHinakam xalq o’qituvchisi hayotdan orqada qolmaydi, balki u hayot taraqqiyoti bilan birga boradi. Xalqning eng ilg’or qismi bilan bir safda turadi.[2.33] Yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishning murakkab vazifalarini muvafaqiyatli hal etish boshlang’ich sinf o’qituvchisiga, uning g’oyaviy e’tiqodiga, kasb mahoratiga, iste’dodi va madaniyatiga bevosita bog’liq. Yosh avlodni ko’ngildagidek o’qitish va tarbiyalash haqida gap borar ekan, bu g’oyat murakkab va ma’suliyatli vazifani malakali, pedagogik mahoratli o’qituvchilarsiz tasavvur etish mumkin emas. “Pedagogik mahorat nima?” degan savolga rus pedagogi K.D.Ushinskiy so’zlari bilan aytganda, o’qituvchi qanday o’qitish kerakligini bilishi
va buni nazariy jihatdanligiga emas, balki amaliy jihatdan ham bilishi lozim. O’qituvchining pedagogik mahorati, asosan darsda ko’rinadi. CHunki dars o’zining mazmun, mohiyatiga ko’ra o’qituvchining maktabdagi eng asosiy, birinchi o’rinda tutgan ishidir”. [3.38] Mamlakatimizda ta’lim jarayonida yuz berayotgan tub o’zgarishlar har bir ta’lim sohasining jadallashtirishni talab etadi, yangiliklarni joriy etish yo’li esa har doim murakkab va uzoqdir. Darhaqiqat, ertangi kun bugungi kundan boshlanadi. Mamlakatimiz kelajagibugun maktablarda ta’lim-tarbiya olayotgan farzandlarimizda ularning har tomonlama yetuk va barkamol bo’lib yetishishiga bog’liq. Bugungi davrda boshlang’ich sinf o’qituvchisiga qo’yilgan talab ham har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iboratdr. Buning uchun u o’quvchilar va o’quvchilar jamoasini puxta o’rganishni asosan ikki yo’l bilan amalga oshirishi lozim bo’ladi. Birinchidan tomon, umumpsixologik jarayonlar nazarda tutilsa, ikkinchi tomondan muayyan aniq o’quv tarbiya jarayoni tashkil etishidir. Bu sharoitda o’quvchining psixologik rivojlanish jarayonini o’rganish (diagnozlash)da kuyidagilar amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo’ladi: 1.O’quvchilarni yosh xususiyatlari va o’quvchilar jamoasini o’rganish muayyan pedagogik vazifalarni bajarishga qaratilishi lozim. 2.O’quvchining psixologik rivojlanishi barcha o’qigan yillari mobaynida faoliyati bilan qiyosiy o’rganish lozim. 3.Eksperimental vazifalar o’quvchi yoshiga mos bo’lishi lozim. 4.O’quvchining psixologik rivojlanishini tekshirish o’quv- tarbiya jarayonida olib borilishi lozim. 5.Diagnostika asosida o’quvchilarni yosh xususiyatlarini, yaqin orada bo’ladigan o’zgarishlarni aniqlash lozim. Diagnostikaning o’quv–jarayonidagi asosiy vazifasi ta’lim –tarbiya nazorat qilish va kelajakda qilinadigan ishlarni belgilashdan iborat ekanligi sir emas, lekin uning mazmunini aniqlash birmuncha murakkab jarayon. Bugungi kun ta’lim amaliyotida diagnostikaning mazmunini aniqlash bir nechta qismdan iborat: 1.SHaxsning rivojlanganlik darajasini aniqlash. 2.Aniq bir taassurot natijasida o’quvchi shaxsida bo’lgan o’zgarishlarni tahlil qilish. 3.Psixologik rivojlanishning imkoniyatlarini topish va izlash. Har bir boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’z ish tajribasiga tayangan holda o’quvchilarning yosh xususiyatlarini o’rganib, ular to’g’risidagi olgan va buni nazariy jihatdanligiga emas, balki amaliy jihatdan ham bilishi lozim. O’qituvchining pedagogik mahorati, asosan darsda ko’rinadi. CHunki dars o’zining mazmun, mohiyatiga ko’ra o’qituvchining maktabdagi eng asosiy, birinchi o’rinda tutgan ishidir”. [3.38] Mamlakatimizda ta’lim jarayonida yuz berayotgan tub o’zgarishlar har bir ta’lim sohasining jadallashtirishni talab etadi, yangiliklarni joriy etish yo’li esa har doim murakkab va uzoqdir. Darhaqiqat, ertangi kun bugungi kundan boshlanadi. Mamlakatimiz kelajagibugun maktablarda ta’lim-tarbiya olayotgan farzandlarimizda ularning har tomonlama yetuk va barkamol bo’lib yetishishiga bog’liq. Bugungi davrda boshlang’ich sinf o’qituvchisiga qo’yilgan talab ham har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iboratdr. Buning uchun u o’quvchilar va o’quvchilar jamoasini puxta o’rganishni asosan ikki yo’l bilan amalga oshirishi lozim bo’ladi. Birinchidan tomon, umumpsixologik jarayonlar nazarda tutilsa, ikkinchi tomondan muayyan aniq o’quv tarbiya jarayoni tashkil etishidir. Bu sharoitda o’quvchining psixologik rivojlanish jarayonini o’rganish (diagnozlash)da kuyidagilar amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo’ladi: 1.O’quvchilarni yosh xususiyatlari va o’quvchilar jamoasini o’rganish muayyan pedagogik vazifalarni bajarishga qaratilishi lozim. 2.O’quvchining psixologik rivojlanishi barcha o’qigan yillari mobaynida faoliyati bilan qiyosiy o’rganish lozim. 3.Eksperimental vazifalar o’quvchi yoshiga mos bo’lishi lozim. 4.O’quvchining psixologik rivojlanishini tekshirish o’quv- tarbiya jarayonida olib borilishi lozim. 5.Diagnostika asosida o’quvchilarni yosh xususiyatlarini, yaqin orada bo’ladigan o’zgarishlarni aniqlash lozim. Diagnostikaning o’quv–jarayonidagi asosiy vazifasi ta’lim –tarbiya nazorat qilish va kelajakda qilinadigan ishlarni belgilashdan iborat ekanligi sir emas, lekin uning mazmunini aniqlash birmuncha murakkab jarayon. Bugungi kun ta’lim amaliyotida diagnostikaning mazmunini aniqlash bir nechta qismdan iborat: 1.SHaxsning rivojlanganlik darajasini aniqlash. 2.Aniq bir taassurot natijasida o’quvchi shaxsida bo’lgan o’zgarishlarni tahlil qilish. 3.Psixologik rivojlanishning imkoniyatlarini topish va izlash. Har bir boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’z ish tajribasiga tayangan holda o’quvchilarning yosh xususiyatlarini o’rganib, ular to’g’risidagi olgan
ma’lumotlarini to’plab ularni sistemalashtirib boradi. Bunda o’qituvchi bir qancha metodlarni qo’llashi mumkin: 1. Tekshirish metodi 1.Eksperimental bo’lmagan metodlar: a) kuzatish; b) suhbat; v) anketa tarqatish; g) o’quvchilar faoliyatini natijalarini tahlil qilish; 2.Tajriba metodi a) ahloqiy masalalarni hal qiluvchi go’zallik,xususiyatlarini kerakli axborotni eslab qolish; b) pedagogik va psixologik tajribalar. 3. Diagnostika metodi. a) bilim sifatini aniqlaydigan metod; b) aralash metod; O’quvchining tarbiyalanganlik darajasini ko’rsatadigan diagnostik dastur asosida boshlang’ich sinf o’quvchilarni yosh xususiyatlarini o’rganib diagnostik namunalar keltirishicha, o’quvchilarida o’z o’qituvchiga xos xususiyatlar namoyon bo’lishi aniqlangan. 1.Tarbiyalanganligi-o’qituvchida 100%-o’quvchida 80%-90% 2.Bilimi- o’qituvchida 100%-o’quvchilarda 90%-100% Tekshirishning natijalaridan shunday xulosa deyish mumkin. Boshlang’ich sinf o’qituvchining ko’rsatkichlari sinfdagi har bir bolaning qanday ekanligini aniq tasavvur etishga yordam beradi. Umumiy ta’lim poydevori muvaffaqiyatining yana muhim omillari, bu o’quv darslarda foydalanadigan xilma-xil ko’rsatma-tarqatma materiallar va texnika vositalaridir. Bularsiz ta’lim –tarbiya ishining sifat va samaradorligini oshirish haqidagi gap ham bo’lishi mumkin emas. Ko’rsatmalilik –bilimlar ko’zgusi. Ayniqsa,boshlang’ich sinfda,shu jumladan 1-sinfda ko’rsatma qurollardan o’rinli va unumli foydalanish juda katta ahamiyatga egadir. Ko’rsatmalari darslar o’quvchilarda juda katta qiziqish uyg’otadi va ularning tasavvurlarini kegayishiga, mustaqil fikrlash va kuzatish qobiliyatlarini o’sishiga, dars materiallarini to’liq o’zlashtirishga, bilimlarni puxta tushunib olishlariga katta yordam beradi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarini o’rganishning natijalari quyidagicha xulosa chiqarishga imkon beradi: 1.Ta’lim jarayonida va undan tashqari vaqtlarda o’quvchilar bajaradigan barcha topshiriqlar boshlang’ich sinf o’qituvchisi tomonidan qay tariqa tashkil etilganligiga qarab o’quvchi shaxsiga turli darajada ta’sir etishi mumkin. 2.O’qituvchining o’quvchilarga ta’lim va tarbiya berishda o’z mas’uliyatini chuqur his etish, pedagogik mehnatiga ongli munosabati, murabbiylik mahorati o’zining boshqa eng nozik tomonlari bilan asosan darsda ko’rinadi va ular o’z o’quvchilarining xatti- ma’lumotlarini to’plab ularni sistemalashtirib boradi. Bunda o’qituvchi bir qancha metodlarni qo’llashi mumkin: 1. Tekshirish metodi 1.Eksperimental bo’lmagan metodlar: a) kuzatish; b) suhbat; v) anketa tarqatish; g) o’quvchilar faoliyatini natijalarini tahlil qilish; 2.Tajriba metodi a) ahloqiy masalalarni hal qiluvchi go’zallik,xususiyatlarini kerakli axborotni eslab qolish; b) pedagogik va psixologik tajribalar. 3. Diagnostika metodi. a) bilim sifatini aniqlaydigan metod; b) aralash metod; O’quvchining tarbiyalanganlik darajasini ko’rsatadigan diagnostik dastur asosida boshlang’ich sinf o’quvchilarni yosh xususiyatlarini o’rganib diagnostik namunalar keltirishicha, o’quvchilarida o’z o’qituvchiga xos xususiyatlar namoyon bo’lishi aniqlangan. 1.Tarbiyalanganligi-o’qituvchida 100%-o’quvchida 80%-90% 2.Bilimi- o’qituvchida 100%-o’quvchilarda 90%-100% Tekshirishning natijalaridan shunday xulosa deyish mumkin. Boshlang’ich sinf o’qituvchining ko’rsatkichlari sinfdagi har bir bolaning qanday ekanligini aniq tasavvur etishga yordam beradi. Umumiy ta’lim poydevori muvaffaqiyatining yana muhim omillari, bu o’quv darslarda foydalanadigan xilma-xil ko’rsatma-tarqatma materiallar va texnika vositalaridir. Bularsiz ta’lim –tarbiya ishining sifat va samaradorligini oshirish haqidagi gap ham bo’lishi mumkin emas. Ko’rsatmalilik –bilimlar ko’zgusi. Ayniqsa,boshlang’ich sinfda,shu jumladan 1-sinfda ko’rsatma qurollardan o’rinli va unumli foydalanish juda katta ahamiyatga egadir. Ko’rsatmalari darslar o’quvchilarda juda katta qiziqish uyg’otadi va ularning tasavvurlarini kegayishiga, mustaqil fikrlash va kuzatish qobiliyatlarini o’sishiga, dars materiallarini to’liq o’zlashtirishga, bilimlarni puxta tushunib olishlariga katta yordam beradi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarini o’rganishning natijalari quyidagicha xulosa chiqarishga imkon beradi: 1.Ta’lim jarayonida va undan tashqari vaqtlarda o’quvchilar bajaradigan barcha topshiriqlar boshlang’ich sinf o’qituvchisi tomonidan qay tariqa tashkil etilganligiga qarab o’quvchi shaxsiga turli darajada ta’sir etishi mumkin. 2.O’qituvchining o’quvchilarga ta’lim va tarbiya berishda o’z mas’uliyatini chuqur his etish, pedagogik mehnatiga ongli munosabati, murabbiylik mahorati o’zining boshqa eng nozik tomonlari bilan asosan darsda ko’rinadi va ular o’z o’quvchilarining xatti-
harakati va xarakter xususiyatlarida namoyon bo’ladi. 3.O’qituvchi dars jarayonida turli ko’rgazmalardan foydalansa, bolalarning fikrlash qobiliyatlari, yozuv ko’nikmalari, hisoblash malakalari oshib boradi. SHunday qilib, har bir boshlang’ich sinf o’qituvchisi eng avvalo o’quvchilarni yosh xususiyatlarini o’rganish, uning natijalariga jiddiy e’tibor berish va bu o’quvchi shaxsiga ijobiy ta’sir etishga intilmog’i-mehnatsevarligi, bilimga chanqoqligi jamaoatchiligi, javobgarlikni his etish kabi sifatlarning yanada rivojlanish yo’llarini izlamog’i lozim. O’shandagina har tomonlama o’sib borayotgan yosh avlod kamolotiga ma’lum darajada ta’lim –tarbiyaviy jihatdan to’g’ri va samarali ta’sir etgan bo’lamiz. 3. Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari va pedagogik qo’llab quvvatlash. Zigmund Freyd 1856-yilda Freyburgda, o‘sha paytdagi Avstriya Vengriya imperiyasining hozirgi kunda Chex respublikasiga taalluqli qismida tug‘ildi. U tibbiyotni Venada o'rgandi va shu yerda Avstriyani natsistlar 1938-yilda anneksiya qilgunlariga qadar yashadi. Yahudiy sifatida u vatanini tashlab ketishga majbur bo‘ldi va Londonga borib o‘rnashdi, o‘sha yerda 1939-yildavafotetdi. Uzoq yillar davomida u bedavo saraton kasalligi bilan kurashib yashadi. Uning eng mashhur asarlari quyidagilar: «Tushlarning ta’biri», «Psixoanalizga kirish bo'yicha ma’ruzalar», «Lazzat tamoyili ortida», «Bir illyuziyaning kelajagi», «Madaniyatdan norozilik», «Muso va monoteizm». Ontogenezda rivojlanish psixikasi tushunchasiga psixoanalitik yonilushuv asoslari Z.Freyd tom onidan kiritilgan. Psixik rivojlanish psixoanalizida qiziqishlar, motivlar va tuyg‘ular sohasini mumkkablashishi jarayoni bilan shaxs rivojlanishi hamda uni tu- /lllshi va funksiyalarining takomillashishi bilan tenglashtiriladi. '/„Freyd inson psixikasini 3 bosqichga, ya’ni psixik jarayonlarni prlnsipial anglash imkoniyati mezoni bo'yicha ong, ongosti va ongM/.likka ajratadi. Uning ilmiy qiziqishlari birinchi navbatda jinsiy va agressiv qiziqishlaming majmuasiga qaratilgan. Aynan ongsizlik birinchi bo'lib jamiyatga qarshi turadi. Freyd shaxs rivojlanishini Individni tashqi ijtimoiy dunyoga moslashishi sifatida kiritgan hamilu unga begona, lekin juda ham zarur deb hisoblaydi. I nson shaxsi Z.Freyd bo‘yicha o‘z tarkibiga tuzilmaviy tarkibiy harakati va xarakter xususiyatlarida namoyon bo’ladi. 3.O’qituvchi dars jarayonida turli ko’rgazmalardan foydalansa, bolalarning fikrlash qobiliyatlari, yozuv ko’nikmalari, hisoblash malakalari oshib boradi. SHunday qilib, har bir boshlang’ich sinf o’qituvchisi eng avvalo o’quvchilarni yosh xususiyatlarini o’rganish, uning natijalariga jiddiy e’tibor berish va bu o’quvchi shaxsiga ijobiy ta’sir etishga intilmog’i-mehnatsevarligi, bilimga chanqoqligi jamaoatchiligi, javobgarlikni his etish kabi sifatlarning yanada rivojlanish yo’llarini izlamog’i lozim. O’shandagina har tomonlama o’sib borayotgan yosh avlod kamolotiga ma’lum darajada ta’lim –tarbiyaviy jihatdan to’g’ri va samarali ta’sir etgan bo’lamiz. 3. Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari va pedagogik qo’llab quvvatlash. Zigmund Freyd 1856-yilda Freyburgda, o‘sha paytdagi Avstriya Vengriya imperiyasining hozirgi kunda Chex respublikasiga taalluqli qismida tug‘ildi. U tibbiyotni Venada o'rgandi va shu yerda Avstriyani natsistlar 1938-yilda anneksiya qilgunlariga qadar yashadi. Yahudiy sifatida u vatanini tashlab ketishga majbur bo‘ldi va Londonga borib o‘rnashdi, o‘sha yerda 1939-yildavafotetdi. Uzoq yillar davomida u bedavo saraton kasalligi bilan kurashib yashadi. Uning eng mashhur asarlari quyidagilar: «Tushlarning ta’biri», «Psixoanalizga kirish bo'yicha ma’ruzalar», «Lazzat tamoyili ortida», «Bir illyuziyaning kelajagi», «Madaniyatdan norozilik», «Muso va monoteizm». Ontogenezda rivojlanish psixikasi tushunchasiga psixoanalitik yonilushuv asoslari Z.Freyd tom onidan kiritilgan. Psixik rivojlanish psixoanalizida qiziqishlar, motivlar va tuyg‘ular sohasini mumkkablashishi jarayoni bilan shaxs rivojlanishi hamda uni tu- /lllshi va funksiyalarining takomillashishi bilan tenglashtiriladi. '/„Freyd inson psixikasini 3 bosqichga, ya’ni psixik jarayonlarni prlnsipial anglash imkoniyati mezoni bo'yicha ong, ongosti va ongM/.likka ajratadi. Uning ilmiy qiziqishlari birinchi navbatda jinsiy va agressiv qiziqishlaming majmuasiga qaratilgan. Aynan ongsizlik birinchi bo'lib jamiyatga qarshi turadi. Freyd shaxs rivojlanishini Individni tashqi ijtimoiy dunyoga moslashishi sifatida kiritgan hamilu unga begona, lekin juda ham zarur deb hisoblaydi. I nson shaxsi Z.Freyd bo‘yicha o‘z tarkibiga tuzilmaviy tarkibiy