BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHISI 1. Shaxs haqida tushuncha. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchisining shaxsi. 3. Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari va pedagogik qo’llab quvvatlash. Shaxs haqida tushuncha. I.Shaxslarlararo muloqot muhiti. Individ - biologik turning umumiy irsiy xossalarini tashuvchi biologik organizm (har bir odam individ bo‘lib tug‘iladi). Endopsixika - shaxs psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida psixik elementlar va funksiyalarning o‘zaro bog‘liqligi. Ekzopsixika - shaxs munosabatlarining tizimini va uning qiziqishlari, mayllari, ideallari, maslagi, hukmron hissiyotlari, egallagan bilimlari, tajribalari. E’tiqodlar – shaxsni o‘z qarashlari, tamoyillari, dunyoqarashiga muvofiq ravishda harakat qilishga undovchi motivlar tizimi. Shaxs tushunchasi «yuz», «soxta qiyofa» so‘zlaridan kelib chiqadi. Qadimgi rus tilida «soxta qiyofa» so‘zi «rol», ya’ni, odam boshqalar bilan muloqotda bo‘lganida kiyib oladigan biror-bir ijtimoiy niqob ma’nosini anglatuvchi «rol»ni bildirar edi. Lotincha persone so‘zi ham shu ma’noni anglatadi(Per sonare – niqob ortidan so‘zlashish). Qadimgi yunon, keyinchalik esa qadimgi rim teatrlarida aktyor sahnaga u yoki bu – yovuz, laganbardor, payg‘ambar, qahramon xarakterlari chizilgan niqobda chiqardi. Niqobning bo‘yoqlari ijtimoiy vazifani bajaruvchi, u yoki bu rolni ijro etayotgan insonning ahloqiy belgilariga ishorat edi. Qadimgi Yunonistonda «shaxs» tushunchasiga mos keluvchi atama ishlab chiqilmagan edi. O‘zining betakror taqdiriga ega bo‘lgan shaxs haqida Aflotun bilmas edi, bilishni ham xohlamasdi. Uning o‘rnini ruh egallagan edi. Arastuning «Jon haqida» asari hozirgi zamon psixologiyasiga yo‘l ochib berdi. Qadimgi Rim oldinga qadam tashladi. Rim huquq ilmida yunoncha boshning yuz qismini, tashqi ko‘rinish, bundan tashqari, tragediyada ishtirok etuvchi ijrochini belgilovchi prosopon o‘rniga, lotincha persona so‘zi qo‘llanildi, bu so‘z avvaliga, yunoncha so‘zga o‘xshab, tragediyadagi aktyorning roli va niqobini anglatar edi. Lekin keyinchalik alohida individning nomi sifatida saqlanib qoldi. Rim fuqarosi huquqiy va diniy zot, avlodlar ismi-sharifi va mulk egasi sifatida ta’riflanadi. Sharqda umuman boshqacha holat edi. Induizm va buddizmda shaxs inkor etilib, faqatgina «o‘zlik» e’tirozsiz tan olinadi. Hozirgi kunda psixologiya shaxsni insonning jamiyatdagi hayotida shakllanadigan ijtimoiy-psixologik hosila sifatida tushuntiradi. Odam ijtimoiy mavjudot sifatida boshqa odamlar bilan munosabatlarga kirishganida va bu munosabatlar uning shaxsini shakllantiruvchi hal qiluvchi omilga aylanganida, u yangi sifatlarga ega bo‘ladi. Chet el psixologiyasida inson shaxsi sifatida barqaror belgilar majmuasini tashkil etuvchi temperament, sezgirlik, motivlar, layoqatlar, mayllar, turli hayotiy vaziyatlarga moslashayotganida aynan shu insonga xos bo‘lgan fikrlar oqimi va hulqatvorini belgilab beradigan ma’naviyat tushuniladi. J. Godfruaning fikricha, shaxs umumiy holda ham irsiy, ham ijtimoiy- madaniy ta’sirlar bilan belgilanadi. «shaxs» tushunchasi o‘z ichiga tabiiy xossalar (jins, temperament va h.k.) asosida ijtimoiy muhit (oila, maktab, «boshqa ahamiyatlilar») va faoliyat (o‘yin, bilish, mehnat) bilan faol o‘zaro ta’sirlar jarayonida hosil bo‘lgan individga xos bo‘lgan ijtimoiy sifatlar yig‘indisini birlashtiradi. Inson shaxsi, keng tarqalgan tasavvurlarga qarshi o‘laroq, 30 yoshga yetgunicha o‘zgarmasdan qolmaydi. Misol keltiradigan bo‘lsak, Kaliforniya Universitetining bir guruh olimlari 130 mingdan ortiq odamlarning «Katta Beshlik» (vijdoniylik, murosaga kelish layoqati, nevrotizm va ekstravertlik) nomi bilan ma’lum shaxsiy sifatlarini tahlil qilganlar. Bu sifatlar kayfiyatga bog‘liq emas, shuning uchun yetarlicha ishonchli tarzda namoyon bo‘ladi. Odamlar yosh o‘tishi bilan hayotiy ixtiloflarni tezda bartaraf etishga o‘rganadilar, xususan, shafqatliroq va mehribonroq bo‘lishga intiladilar. Aniqlanishicha, ayollarda, erkaklardan farqli o‘laroq, yosh o‘tishi bilan nevroz holatlari kamayadi. Ikki jins vakillarida samimiylik bir oz kamayadi. Olimlarning fikriga ko‘ra, 20 – 30 yoshlilarda murakkab vazifalarni bajarishda va tashkilotlar tuzishda ko‘mak beradigan vijdoniylikning kuchayishi kuzatiladi. Murosaga kelishga moyillik, aksincha, ko‘pchilik holatlarda 30 yoshdan so‘ng yorqin namoyon bo‘ladi. II. Shaxs tuzulishi. Shaxs asosini uning tuzilishi tashkil etadi, bu esa shaxsning yaxlit hosila sifatida har taraflama nisbiy barqaror aloqa va o‘zaro ta’sirga ega bo‘lishidan iborat. Psixologlar shaxs tuzilishida turli tarkibiy qismlarni ajratadilar. S.L. Rubinshteyn temperament, xarakter, layoqatlarda; bilimlar, malakalar va ko‘nikmalarda; yo‘nalganlikda namoyon bo‘ladigan individual-tipologik xususiyatlarni ko‘rsatib o‘tadi. A.G.Kovalev yo‘nalganlik, xarakter, imkoniyatlar va mashqlar tizimini ajratadi. M.I.Enikeev temperament, yo‘nalganlik, layoqatlar va xarakterni sanab o‘tadi. Mashhur psixolog K.K.Aflotunov yo‘nalganlik tarkibini, ijtimoiy tajriba tarkibini, psixologik tarkibni va biologik asoslangan tarkibni ajratib ko‘rsatadi. Shunday bo‘lsada, shaxs tuzilishida tarkibiy qismlarni ajratishdagi tafovutlarga qaramay, mualliflar o‘z yondoshuvlarida etakchi tarkibiy qism sifatida yo‘nalganlikni alohida ajratib ko‘rsatadilar. Bu tushuncha turlicha, masalan, «o‘sish sur’ati tendensiyasi (S.L.Rubinshteyn), «ma’no kasb etuvchi motiv» (A.N.Leontev), «dominantlik munosabati» (V.N.Myasiщev), «asosiy hayotiy yo‘nalganlik» (B.G.Ananev), «inson mohiyatli kuchlarini dinamik tarzda tashkil etish» (A.S.Prangishvili) sifatida talqin etiladi. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchisining shaxsi. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti SHavkat Mirzyoev 2020 yil 29 dekabr kuni Oliy Majlisga murojaatnomasida shu yurtning fuqarolarining salomatligi ta’lim va farovonligi haqida katta dolzarb masalalarni ko’tarib chiqdi. Bunda O’zbekiston xalqini turmush sharoitini tubdan o’zgartirish, yaxshilash, hammabop va sifatli ta’limni rivojlantirish yo’lida katta tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutilgan. Jumladan, Prezident o’z ma’ruzasida: “O’zbekiston Respublikasining yoshlarni tarbiyalashda oldinga qo’yayotgan asosiy maqsadlardan biri – Biz o’z oldimizga mamlakatimizda Uchinchi Renessans poydevorini barpo etishdek ulug’ maqsadni qo’ygan ekanmiz, buning uchun yangi Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn Sinolar, Ulug’beklar, Navoiy va Boburlarni tarbiyalab beradigan muhit va sharoitlarni yaratishimiz kerak”-deya alohida ta’kidlab o’tdi. Bunda, avvalo, ta’lim va tarbiyani rivojlantirish, sog’lom turmush tarzini qaror toptirish, ilm-fan va innovatsiyalarni taraqqiy ettirish milliy g’oyamizning asosiy ustunlari bo’lib xizmat qilishi lozimligi aytib o’tildi. Mana shunday shaxsni tarbiyalashda –boshlang’ich ta’limda faoliyat ko’rsatayotgan o’qituvchidan alohida katta kuch, mahorat, sabr matonat talab etadi.[1.3] Har bir kasbning o’z fazilati, zavqi, mashaqqati bor, deydilar. Ha,bu juda to’g’ri, haqqoniy hayotiy so’zlardir. Mana, shifokor o’z kasbi doirasida bemor dardini tinglaydi, uning dardini aniqlaydi va unga malham buladi. Kishilarning salomatligi uchun kechayu kunduz kurashib,turli kasalliklarni oldini olish choralarini ko’radi. SHoirning dilga yoqar she’rlari esa kishilarni ijodiy mehnatga ilxomlantiradi, insonga ma’naviy oziq beradi va hokazo. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi esa yangi insonni tarbiyalaydi, xat- savodli qiladi. O’qituvchilik kasbining ajoyib tomoni shundaki, ustoz fazilatlari va mehnatining natijasi yildan –yilga o’z shogirdlari ishi va faoliyatida davom etadi. SHuning uchun ham hayotda bu kasbdan ko’ra olijanob va ulug’vor faoliyat bo’lmasa kerak. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi oldiga qo’yiladigan eng asosiy talablardan biri shuki, u bola tabiatini tushunishi va uning qalbiga hamisha to’g’ri yo’l topa olishi kerak. Atoqli pedagog V.A. Suxomlinskiy bunday deb yozgan edi: «Yaxshi o’qituvchi bo’lish nima demak? Bu eng avvalo, bolalarni yaxshi ko’radigan, ular bilan birga bo’lishdan quvonadigan, har bir bola yaxshi kishi bo’lib yetishishiga ishonadigan, bolalar bilan ham, qayg’usiga ham sherik bo’la oladigan, ham bola qalbini biladigan, o’zi ham bir vaqtlar bola bo’lganligini hech qachon unutmaydigan kishi bo’lish demakdir.CHinakam xalq o’qituvchisi hayotdan orqada qolmaydi, balki u hayot taraqqiyoti bilan birga boradi. Xalqning eng ilg’or qismi bilan bir safda turadi.[2.33] Yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishning murakkab vazifalarini muvafaqiyatli hal etish boshlang’ich sinf o’qituvchisiga, uning g’oyaviy e’tiqodiga, kasb mahoratiga, iste’dodi va madaniyatiga bevosita bog’liq. Yosh avlodni ko’ngildagidek o’qitish va tarbiyalash haqida gap borar ekan, bu g’oyat murakkab va ma’suliyatli vazifani malakali, pedagogik mahoratli o’qituvchilarsiz tasavvur etish mumkin emas. “Pedagogik mahorat nima?” degan savolga rus pedagogi K.D.Ushinskiy so’zlari bilan aytganda, o’qituvchi qanday o’qitish kerakligini bilishi va buni nazariy jihatdanligiga emas, balki amaliy jihatdan ham bilishi lozim. O’qituvchining pedagogik mahorati, asosan darsda ko’rinadi. CHunki dars o’zining mazmun, mohiyatiga ko’ra o’qituvchining maktabdagi eng asosiy, birinchi o’rinda tutgan ishidir”. [3.38] Mamlakatimizda ta’lim jarayonida yuz berayotgan tub o’zgarishlar har bir ta’lim sohasining jadallashtirishni talab etadi, yangiliklarni joriy etish yo’li esa har doim murakkab va uzoqdir. Darhaqiqat, ertangi kun bugungi kundan boshlanadi. Mamlakatimiz kelajagibugun maktablarda ta’lim-tarbiya olayotgan farzandlarimizda ularning har tomonlama yetuk va barkamol bo’lib yetishishiga bog’liq. Bugungi davrda boshlang’ich sinf o’qituvchisiga qo’yilgan talab ham har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iboratdr. Buning uchun u o’quvchilar va o’quvchilar jamoasini puxta o’rganishni asosan ikki yo’l bilan amalga oshirishi lozim bo’ladi. Birinchidan tomon, umumpsixologik jarayonlar nazarda tutilsa, ikkinchi tomondan muayyan aniq o’quv tarbiya jarayoni tashkil etishidir. Bu sharoitda o’quvchining psixologik rivojlanish jarayonini o’rganish (diagnozlash)da kuyidagilar amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo’ladi: 1.O’quvchilarni yosh xususiyatlari va o’quvchilar jamoasini o’rganish muayyan pedagogik vazifalarni bajarishga qaratilishi lozim. 2.O’quvchining psixologik rivojlanishi barcha o’qigan yillari mobaynida faoliyati bilan qiyosiy o’rganish lozim. 3.Eksperimental vazifalar o’quvchi yoshiga mos bo’lishi lozim. 4.O’quvchining psixologik rivojlanishini tekshirish o’quv- tarbiya jarayonida olib borilishi lozim. 5.Diagnostika asosida o’quvchilarni yosh xususiyatlarini, yaqin orada bo’ladigan o’zgarishlarni aniqlash lozim. Diagnostikaning o’quv–jarayonidagi asosiy vazifasi ta’lim –tarbiya nazorat qilish va kelajakda qilinadigan ishlarni belgilashdan iborat ekanligi sir emas, lekin uning mazmunini aniqlash birmuncha murakkab jarayon. Bugungi kun ta’lim amaliyotida diagnostikaning mazmunini aniqlash bir nechta qismdan iborat: 1.SHaxsning rivojlanganlik darajasini aniqlash. 2.Aniq bir taassurot natijasida o’quvchi shaxsida bo’lgan o’zgarishlarni tahlil qilish. 3.Psixologik rivojlanishning imkoniyatlarini topish va izlash. Har bir boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’z ish tajribasiga tayangan holda o’quvchilarning yosh xususiyatlarini o’rganib, ular to’g’risidagi olgan ma’lumotlarini to’plab ularni sistemalashtirib boradi. Bunda o’qituvchi bir qancha metodlarni qo’llashi mumkin: 1. Tekshirish metodi 1.Eksperimental bo’lmagan metodlar: a) kuzatish; b) suhbat; v) anketa tarqatish; g) o’quvchilar faoliyatini natijalarini tahlil qilish; 2.Tajriba metodi a) ahloqiy masalalarni hal qiluvchi go’zallik,xususiyatlarini kerakli axborotni eslab qolish; b) pedagogik va psixologik tajribalar. 3. Diagnostika metodi. a) bilim sifatini aniqlaydigan metod; b) aralash metod; O’quvchining tarbiyalanganlik darajasini ko’rsatadigan diagnostik dastur asosida boshlang’ich sinf o’quvchilarni yosh xususiyatlarini o’rganib diagnostik namunalar keltirishicha, o’quvchilarida o’z o’qituvchiga xos xususiyatlar namoyon bo’lishi aniqlangan. 1.Tarbiyalanganligi-o’qituvchida 100%-o’quvchida 80%-90% 2.Bilimi- o’qituvchida 100%-o’quvchilarda 90%-100% Tekshirishning natijalaridan shunday xulosa deyish mumkin. Boshlang’ich sinf o’qituvchining ko’rsatkichlari sinfdagi har bir bolaning qanday ekanligini aniq tasavvur etishga yordam beradi. Umumiy ta’lim poydevori muvaffaqiyatining yana muhim omillari, bu o’quv darslarda foydalanadigan xilma-xil ko’rsatma-tarqatma materiallar va texnika vositalaridir. Bularsiz ta’lim –tarbiya ishining sifat va samaradorligini oshirish haqidagi gap ham bo’lishi mumkin emas. Ko’rsatmalilik –bilimlar ko’zgusi. Ayniqsa,boshlang’ich sinfda,shu jumladan 1-sinfda ko’rsatma qurollardan o’rinli va unumli foydalanish juda katta ahamiyatga egadir. Ko’rsatmalari darslar o’quvchilarda juda katta qiziqish uyg’otadi va ularning tasavvurlarini kegayishiga, mustaqil fikrlash va kuzatish qobiliyatlarini o’sishiga, dars materiallarini to’liq o’zlashtirishga, bilimlarni puxta tushunib olishlariga katta yordam beradi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarini o’rganishning natijalari quyidagicha xulosa chiqarishga imkon beradi: 1.Ta’lim jarayonida va undan tashqari vaqtlarda o’quvchilar bajaradigan barcha topshiriqlar boshlang’ich sinf o’qituvchisi tomonidan qay tariqa tashkil etilganligiga qarab o’quvchi shaxsiga turli darajada ta’sir etishi mumkin. 2.O’qituvchining o’quvchilarga ta’lim va tarbiya berishda o’z mas’uliyatini chuqur his etish, pedagogik mehnatiga ongli munosabati, murabbiylik mahorati o’zining boshqa eng nozik tomonlari bilan asosan darsda ko’rinadi va ular o’z o’quvchilarining xatti- harakati va xarakter xususiyatlarida namoyon bo’ladi. 3.O’qituvchi dars jarayonida turli ko’rgazmalardan foydalansa, bolalarning fikrlash qobiliyatlari, yozuv ko’nikmalari, hisoblash malakalari oshib boradi. SHunday qilib, har bir boshlang’ich sinf o’qituvchisi eng avvalo o’quvchilarni yosh xususiyatlarini o’rganish, uning natijalariga jiddiy e’tibor berish va bu o’quvchi shaxsiga ijobiy ta’sir etishga intilmog’i-mehnatsevarligi, bilimga chanqoqligi jamaoatchiligi, javobgarlikni his etish kabi sifatlarning yanada rivojlanish yo’llarini izlamog’i lozim. O’shandagina har tomonlama o’sib borayotgan yosh avlod kamolotiga ma’lum darajada ta’lim –tarbiyaviy jihatdan to’g’ri va samarali ta’sir etgan bo’lamiz. 3. Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari va pedagogik qo’llab quvvatlash. Zigmund Freyd 1856-yilda Freyburgda, o‘sha paytdagi Avstriya Vengriya imperiyasining hozirgi kunda Chex respublikasiga taalluqli qismida tug‘ildi. U tibbiyotni Venada o'rgandi va shu yerda Avstriyani natsistlar 1938-yilda anneksiya qilgunlariga qadar yashadi. Yahudiy sifatida u vatanini tashlab ketishga majbur bo‘ldi va Londonga borib o‘rnashdi, o‘sha yerda 1939-yildavafotetdi. Uzoq yillar davomida u bedavo saraton kasalligi bilan kurashib yashadi. Uning eng mashhur asarlari quyidagilar: «Tushlarning ta’biri», «Psixoanalizga kirish bo'yicha ma’ruzalar», «Lazzat tamoyili ortida», «Bir illyuziyaning kelajagi», «Madaniyatdan norozilik», «Muso va monoteizm». Ontogenezda rivojlanish psixikasi tushunchasiga psixoanalitik yonilushuv asoslari Z.Freyd tom onidan kiritilgan. Psixik rivojlanish psixoanalizida qiziqishlar, motivlar va tuyg‘ular sohasini mumkkablashishi jarayoni bilan shaxs rivojlanishi hamda uni tu- /lllshi va funksiyalarining takomillashishi bilan tenglashtiriladi. '/„Freyd inson psixikasini 3 bosqichga, ya’ni psixik jarayonlarni prlnsipial anglash imkoniyati mezoni bo'yicha ong, ongosti va ongM/.likka ajratadi. Uning ilmiy qiziqishlari birinchi navbatda jinsiy va agressiv qiziqishlaming majmuasiga qaratilgan. Aynan ongsizlik birinchi bo'lib jamiyatga qarshi turadi. Freyd shaxs rivojlanishini Individni tashqi ijtimoiy dunyoga moslashishi sifatida kiritgan hamilu unga begona, lekin juda ham zarur deb hisoblaydi. I nson shaxsi Z.Freyd bo‘yicha o‘z tarkibiga tuzilmaviy tarkibiy qtsmlarni qamrab oladi: U; Men; Oliy Men. U (ld)-shaxsning primitiv yadrosi u tug‘ma xarakterga ega, ongM/.lik joylashgan va qoniqish tamoyiliga bo‘ysunadi. Idda tug‘ma wnpulsiv qiziqishlar mavjud (hayot instinkti Eros va o‘lim instinkli Tanates) va psixik rivojlanishni energetik asosini tashkil etadi. Men (Ego) shaxsni ratsional va anglanuvchi qism. U biologik yeliUshga ko'ra, hayotning 12 va 36 oylari orasida yuzaga keladi va luullik prinsipi bilan boshqariladi. Egoning vazifasi sodir bo‘layot ganlami tushuntirish va insonning xulqini shunday tuzish kerakki, uni instinktiv talablari qondirilishi, jamiyatning va ongning cheklovlari buzilmasligi kerak. Egoning hamkorligida individ va sotsium o‘rtasidagi nizo hayot mobaynida sustlashishi kerak. Oliy Men (Super Ego) shaxsning tuzilmaviy tarkibi sifatida eng oxirida 3—6 yoshlar orasida shakllanadi. Super Ego insonning moslashishini ifodalaydi va bu jamiyatda qabul qilingan normalarga amal qilishini qattiq nazoratga oladi. Id va Super Ego tarafidagi an’analar odatda nizoli xarakterga ega bo‘lib, bu xavotirlanish, asabiylashishni keltirib chiqaradi. Bunga javoban Ego bir qator himoya mexanizmlarini yaratadi va qoilaydi. Ular siqib chiqarish, ratsionallashtirish, sublimatsiya, proeksiya, regressiya va boshqalar. Himoya mexanizmi atamasi 1894-yilda dastlab Z.Freyd tomonidan fanga kiritildi. Keyinchalik mazkur sohadagi tadqiqotlarning miqdorini ortib borishi natijasida uning amaliy va nazariy ahamiyati ham ortib bormoqda. Psixologik himoya — bu shaxsni salbiy kechinmalardan himoya qilishga yo‘naltirilgan anglanmagan psixik jarayondir. Aynan psixologik himoya mexanizmlari qarshilik ko‘rsatish jarayonlari asosida yotadi. Shaxsning himoya mexanizmlari uning psixikasida ilk bolalik davrida paydo bo‘ladi va butun hayoti mobaynida davom etadi. Psixologik himoya mexanizmlari odamni yoqimsiz emotsional kechinmalardan himoya qiladi, psixologik qulaylik (komfort)ni saqlab berishga yordam beradi. Psixologik himoyaning funksional vazifasi va maqsadi, ongsizlikni instinktiv impulslari va tashqi ijtimoiy muhit talablari ni o‘zlashtirishi, oila va jamiyatning qoida va normalarini o‘zlashtirish o‘rtasidagi ziddiyatlar bilan shartlangan, ya’ni shaxsni ichki nizolarini (xavotirlik, siqilish) yengillashtirishdan iborat. Psixologik himoya mexanizmlari bu nizolarni yengillashtiradi, inson xulq-atvorini himoya qiladi va uni moslashuvchanligi va psixikasini barqarorligini oshirgan holda boshqaradi. Psixologik himoyalanganlikni ta’minlovchi asosiy mexanizm sifatida shaxsni barqarorlashtiruvchi maxsus boshqaruv tizimi v 11 /.liga chiqadi. Ular nizoni anglash bilan bog‘liq bo‘lgan xavotir tuyg‘ularini bartaraf qilish yoki minimumgacha keltirishjiti yo‘naItirilgan. Bu yondashuv bilan bog‘liq holda uning asosiy limksiyasi sifatida ong muhitini negativ shaxsni jarohatlovchi kechinmalardan «to'sish» ko‘rib chiqiladi. Kcng ma’noda «psixologik himoya» atamasi psixologik illikomfoftfii bartaraf etish natijasida yuzaga keladigan negativl/m kabi shaxs xislatlari faolligini chalkashtiruvchi «yolg‘onlar» pnydo bo‘lishi, shaxslararo munosabatlar tizimini o‘zgartiruvchi luir qnnday harakatlarni tushuntirishda qo‘llaniladi. Tor ma’noda esa psixologik himoya bir qator himoya mexaní/mlarini funksiyalashuvi natijasida ong tarkibini o‘ziga xos turada o'zgarishiga olib keluvchi tushunchani anglaymiz. Ular lushkunlik, rad etish, proeksiya, identifikatsiya, regressiya, izoIvulsiya, ratsionalizatsiya, konversiya va boshqalardir. Bu himoya mexanizmlarining faoliyati insonning axl>orot- yo‘nalganlik harakatlari asosini va uning subyektiv, shaxsiy munosabatlar tizim ini adekvatligini oshirmasdan uni mosligini hatto tushirishi ham mumkin. Himoya mexanizmi — bu xatar yoki xavotir manbayini buzib kiVrish rad etish yoki qochish mumkin bo‘lgan har qanday jarayon. Ilimoya mexanizmlari, shuningdek, bizning «Men»ligimizni idenlliishtirilgan obrazini tartibga solishga hamda o‘zimizni qabul qillshimiz qulay bolishi uchun yordam beradi. Zigmund Freyd bil inch i lardan bo‘lib, himoyaning ko‘p turlarini identifíkatsiyalangan vil bu mexanizmlar ongsiz tarzda harakat qilishini taxmin qilgan. Himoya mexanizmlarini juda ko‘p qo‘llovehi insonlar yaxshi moslashmay qoladilar, chunki ular emotsional energiyalarining ko‘pini xavfni nazorat qilish va oczi haqidagi yolg‘on tasavvurlarlni saqlab qolishga harakat qiladi. Shunga qaramay himoya meximizmlarini foydasi mavjud. Ular ko‘pincha xavfni yengib o‘tishgu yordam beradi. Bizda xavfdan samarali qutulish va muammoga diqqatni qaratishga vaqt paydo bo‘ladi. Agar siz bizning aytganlai imizdan o‘zingizga taalluqliligini oigan bo'lsangiz, bu siz o‘zin gizni faqatgina himoya qilaverasiz degani emas. Awal ta’kidlaganimizdek, hamma ham himoya mexanizmlarini qo‘llab turadi. Himoya mexanizmlarining ikkita asosiy tavsifnomalari mavjud: 1. Reallikni rad etish yoki buzish. 2. Ongsiz darajadagi faoliyat. Ko‘pincha odamlar himoya mexanizmlarini bitta turini emas, balki ularni kompleks tarzda qo'llashni ma’qul ko‘radilar. Bundan tashqari ko‘pchilik insonlarda bitta mexanizmlarni boshqasidan afzal ko‘rish moyilligida, ya’ni xuddi ularning qo‘llanilishi odat tusiga aylangandek tuyuladi. Psixologik himoya mexanizmlarining turlari: 1. Siqib chiqarish — bu yoqimsiz fíkr, istak yoki tuyg'ularni ongsiz, beixtiyor ravishda chiqarib tashlash jarayoni. Z.Freyd motivatsion unutish orqali himoya mexanizmini to‘liq ifodalab bergan. U simptomlarning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Bu mexanizmning faoliyati xavotirlikni kamaytirish jarayonida yetarli bo‘lmaganda hamda siqib chiqarilgan ma’lumotni buzilgan holda anglashga yordam beruvchi boshqa himoya mexanizmlari ishga tushadi. Ma’lumki, psixologiya fanida himoya mexanizmlarining ikkita kombinatsiyasi keng tarqalgandir: A) siqib chiqarish+siljish. Bu kombinatsiya faollik reaksiyalarining yuzaga kelishiga yordam beradi. Siqib chiqarish va siljish mexanizmlari dushmanlikka qarshi himoyani ifodalaydi; B) siqib chiqarish+konversiya — bu kombinatsiya isterik reaksiyalarning asosini tashkil qiladi. Tushkunlik mexanizmining mohiyati т ongdan jarohatlovchi voqea mohiyati va u bilan bog‘liq emotsiyalarni chiqarib tashlashdir. Tushkunlik qo‘rquv emotsiyalarini ushlab turish uchun rivojlanadi. Ularning paydo bo‘lishi o‘zini ijobiy idrok qilish uchun noma’qul shuningdek, agressorga bog‘liq bo‘lib qoladi. Qo‘rquv real stimulni unutish oqibatida qo‘rquvni keltirib chiqaruvchi, shuningdek, u bilan bog‘liq bo‘lgan assotsiativ obyektlar, faktlar vaziyatlaming barchasi yig‘iladi.