BOSHLANG`ICH SINFLARDA ARIFMATIK MASALALAR YECHISHGA O`RGATISH

Yuklangan vaqt

2024-04-07

Yuklab olishlar soni

5

Sahifalar soni

29

Faytl hajmi

159,5 KB


BOSHLANG`ICH SINFLARDA ARIFMATIK MASALALAR YECHISHGA O`RGATISHNING UMUMIY MASALALARI REJA Kirish I bob Boshlang`ich sinflarda arifmatik masalalar yechishga o`rgatishning umumiy masalalari 1.1 Masala tinglashni o‘rganish va uni mustaqil o‘qiy olish. 1.2. Masalani dastlabki tahlil qilish 1.3. Masalani yechish usullari va yozilishi II Bob Boshlang`ich sinflarda murakkab masalalar yechishga o`rgatish metodikasi 2.1. 1-2-sinf darsliklaridagi murakkab masalalar va ularni yechish yo‘llari… 2.2. 3-sinf darsliklaridagi murakkab masalalar va ularni yechish yo‘llari…. 2.3. 4-sinf darsliklaridagi murakkab masalalar va ularni yechish yo‘llari….. ХULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI BOSHLANG`ICH SINFLARDA ARIFMATIK MASALALAR YECHISHGA O`RGATISHNING UMUMIY MASALALARI REJA Kirish I bob Boshlang`ich sinflarda arifmatik masalalar yechishga o`rgatishning umumiy masalalari 1.1 Masala tinglashni o‘rganish va uni mustaqil o‘qiy olish. 1.2. Masalani dastlabki tahlil qilish 1.3. Masalani yechish usullari va yozilishi II Bob Boshlang`ich sinflarda murakkab masalalar yechishga o`rgatish metodikasi 2.1. 1-2-sinf darsliklaridagi murakkab masalalar va ularni yechish yo‘llari… 2.2. 3-sinf darsliklaridagi murakkab masalalar va ularni yechish yo‘llari…. 2.3. 4-sinf darsliklaridagi murakkab masalalar va ularni yechish yo‘llari….. ХULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Kirish. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘rsida»gi qonuni hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari asosida ta`limning maqsadi, vazifalari hamda prinsiplarini tanlanishi Birinchi darajali ehtiyojga aylandi. Ta’lim O‘zbekiston respublikasida jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy va madaniy rivojlanishining muhim omili hisoblanadi. Respublika miqyosida ta’lim va tarbiya sifatini yaxshilash, uni takomillashtirish borasida hamda o‘qituvchilarning malakasini oshirish borasida muhim ishlar amalga oshirilmoqda. Bu kabi ishlarni maktab tizimida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Mavzuning dolzarbligi. Maktabda matematikani o‘qitish o‘z oldiga zamonaviy jamiyat talablariga javob beruvchi va har bir maktab bitiruvchisiga uning kelgusi yetuklik hayotida erkin va mustaqil amaliy faoliyat ko‘rsata olishga imkoniyat yaratuvchi bir nechta kafolatlangan matematik tayyorgarlik darajalarini taminlash maqsadini qo‘yadi. Matematikani o‘rganish o‘quvchini uning amaliy faoliyatida zarur bo‘ladigan qo‘shimcha fanlarni o‘rganishga yordam beruvchi, ta’lim olishni davom ettirishga asos bo‘luvchi aniq matematik bilimlar qurollantiradi. U o‘quvchilarning fikrlash sifatini shakllantirish bilan ularning aqliy rivojlanishlariga ulkan hissa qo‘shadi. Boshlang‘ich ta’limda matematikadan davlat ta’lim standarti talablariga o‘quvchilarning mantiqiy mulohaza etish salohiyatini rivojlantirish orqali erishiladi. Matematika ta’limi mazmuniga o‘quvchilarning mustaqil faoliyatini kuchaytirishga imkon beruvchi amaliy ishlar va rivojlantiruvchi topshiriqlar kiritish yaxshi natijalar beradi. Bu o‘quvchilarning yangi o‘quv vazifalari va muammolarini mustaqil yecha olishga hamda munozara yurita olishga bo‘lgan tayyorgarlik qobilyatlarini rivojlantiradi. Ikki amalliy masalalar o‘quvchini rasm solishga, chiziq chizishga, qiyishga, o‘ynashga, kesmalarni o‘lchashga, vaqtni aniqlashga, og‘irlikni, yuzni, hajmni topishga, pul hisobatlarini tuzishga majbur etadi va bunday masa lalarni yechish yordamida o‘quvchilar o‘zlarining tashabuskorlik, mustaqillik ijodkorlik qobilyatlarini idrok fahm –farosat ziyrakliklarini o‘stiradi. Ya’ni bundan buyon Kirish. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘rsida»gi qonuni hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari asosida ta`limning maqsadi, vazifalari hamda prinsiplarini tanlanishi Birinchi darajali ehtiyojga aylandi. Ta’lim O‘zbekiston respublikasida jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy va madaniy rivojlanishining muhim omili hisoblanadi. Respublika miqyosida ta’lim va tarbiya sifatini yaxshilash, uni takomillashtirish borasida hamda o‘qituvchilarning malakasini oshirish borasida muhim ishlar amalga oshirilmoqda. Bu kabi ishlarni maktab tizimida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Mavzuning dolzarbligi. Maktabda matematikani o‘qitish o‘z oldiga zamonaviy jamiyat talablariga javob beruvchi va har bir maktab bitiruvchisiga uning kelgusi yetuklik hayotida erkin va mustaqil amaliy faoliyat ko‘rsata olishga imkoniyat yaratuvchi bir nechta kafolatlangan matematik tayyorgarlik darajalarini taminlash maqsadini qo‘yadi. Matematikani o‘rganish o‘quvchini uning amaliy faoliyatida zarur bo‘ladigan qo‘shimcha fanlarni o‘rganishga yordam beruvchi, ta’lim olishni davom ettirishga asos bo‘luvchi aniq matematik bilimlar qurollantiradi. U o‘quvchilarning fikrlash sifatini shakllantirish bilan ularning aqliy rivojlanishlariga ulkan hissa qo‘shadi. Boshlang‘ich ta’limda matematikadan davlat ta’lim standarti talablariga o‘quvchilarning mantiqiy mulohaza etish salohiyatini rivojlantirish orqali erishiladi. Matematika ta’limi mazmuniga o‘quvchilarning mustaqil faoliyatini kuchaytirishga imkon beruvchi amaliy ishlar va rivojlantiruvchi topshiriqlar kiritish yaxshi natijalar beradi. Bu o‘quvchilarning yangi o‘quv vazifalari va muammolarini mustaqil yecha olishga hamda munozara yurita olishga bo‘lgan tayyorgarlik qobilyatlarini rivojlantiradi. Ikki amalliy masalalar o‘quvchini rasm solishga, chiziq chizishga, qiyishga, o‘ynashga, kesmalarni o‘lchashga, vaqtni aniqlashga, og‘irlikni, yuzni, hajmni topishga, pul hisobatlarini tuzishga majbur etadi va bunday masa lalarni yechish yordamida o‘quvchilar o‘zlarining tashabuskorlik, mustaqillik ijodkorlik qobilyatlarini idrok fahm –farosat ziyrakliklarini o‘stiradi. Ya’ni bundan buyon amaliy faoliyatlarida zarur bo‘ladigan hamma sifatlarni taraqqiy ettiradilar. Bu ko‘rinishdagi masalalar maktab hayotining birinchi qadamidan boshlab o‘quvchilarga qalam, chizg‘ich, sirkul, qaychi bilan ishlashni o‘rgatadi va asta sekin ularni maktab hayoti yoki jamiyat hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar doirasiga olib keladi. Ularni o‘rganish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. O‘quvchilarning har tomonlama rivojlanishi uchun muhim bosqich bo‘lgan boshlang‘ich sinf matematika darslarida masalalarni yechishni o‘rgatish metodikasini, didaktik asoslarini va uni hal etishning tegishli shart-sharoitlarini asoslab berishdan iboratdir. O‘quvchilarning sodda va murakkab masalalarni yechishga oid ko‘nikma va malakalarini shakllantirishni tashkil etishning yaxlit tizimni ishlab chiqish. Boshlang‘ich sinf matematika o‘qitishda ilg‘or tajribalarni o‘rganish asosida ikki amalli masalalarni yechishni tashkil etishning samarali yo‘llarini aniqlash. Boshlang‘ich sinf matematika o‘qitish jarayonida masalalarni turli xil usullarda yechishni tashkil etishga oid uslubiy tavsiyalar yaratish. O‘quvchilarning matematik tafakkur va qobiliyatlarini rivojlantirishga hizmat qiluvchi turli masala va didaktik o‘yinlar ishlab chiqish. Ishning o‘rganilish darajasining qiyosiy taxlili. Kurs ishini yozish jarayonida amalga oshirilgan maxsus adabiyotlarning sharhi va matematika darsligi mazmunini tahlil qilish natijasida ilgari surilgan nazariya, g‘oyalar, chiqarilgan ilmiy xulosalar boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga matematik bilimlar berish borasidagi umumiy va xusuiy metodika masalalarini boyitishga doir juda ko‘p ishlar qilingan. amaliy faoliyatlarida zarur bo‘ladigan hamma sifatlarni taraqqiy ettiradilar. Bu ko‘rinishdagi masalalar maktab hayotining birinchi qadamidan boshlab o‘quvchilarga qalam, chizg‘ich, sirkul, qaychi bilan ishlashni o‘rgatadi va asta sekin ularni maktab hayoti yoki jamiyat hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar doirasiga olib keladi. Ularni o‘rganish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. O‘quvchilarning har tomonlama rivojlanishi uchun muhim bosqich bo‘lgan boshlang‘ich sinf matematika darslarida masalalarni yechishni o‘rgatish metodikasini, didaktik asoslarini va uni hal etishning tegishli shart-sharoitlarini asoslab berishdan iboratdir. O‘quvchilarning sodda va murakkab masalalarni yechishga oid ko‘nikma va malakalarini shakllantirishni tashkil etishning yaxlit tizimni ishlab chiqish. Boshlang‘ich sinf matematika o‘qitishda ilg‘or tajribalarni o‘rganish asosida ikki amalli masalalarni yechishni tashkil etishning samarali yo‘llarini aniqlash. Boshlang‘ich sinf matematika o‘qitish jarayonida masalalarni turli xil usullarda yechishni tashkil etishga oid uslubiy tavsiyalar yaratish. O‘quvchilarning matematik tafakkur va qobiliyatlarini rivojlantirishga hizmat qiluvchi turli masala va didaktik o‘yinlar ishlab chiqish. Ishning o‘rganilish darajasining qiyosiy taxlili. Kurs ishini yozish jarayonida amalga oshirilgan maxsus adabiyotlarning sharhi va matematika darsligi mazmunini tahlil qilish natijasida ilgari surilgan nazariya, g‘oyalar, chiqarilgan ilmiy xulosalar boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga matematik bilimlar berish borasidagi umumiy va xusuiy metodika masalalarini boyitishga doir juda ko‘p ishlar qilingan. MASALA TINGLASHNI O‘RGANISH VA UNI MUSTAQIL O‘QIY OLISH Masalalar yechish matematika o‘qitishning muxim tarkibiy qismidir. Masalani yechmasdan matematikani o‘zlashtirishni tassavur ham qilib bo‘lmaydi. Matematikadan masalalar yechish nazariyani amaliyotga tadbiq qilishning tabiiy yo‘lidir. Boshlang‘ich siniflarda o‘rganiladigan u yoki bu nazariy materiallarni o‘zlashtirish jarayonida masalalar yechish muxim rol yinaydi. Bu haqida dasturda shunday deyilgan: «Natural sonlar arifmetikasi va nolni urganish maqsadga muvofik masalalar va amaliy ishlar sistemasi asosida tuziladi. Bu degan so‘z har bir yangi tushunchani tarkib topshirish har doim bu tushuncha axamiyatini tushuntirishga yordam beradigan, uning qo‘llanishini talab qiladigan u yo bu masalani yechish bilan bog‘lanadi». Masalalar yechishga o‘rgatish orqali o‘quvchilarni matematik munosabatlar bilan tanishtirib boriladi. Masalalar asosan yechilishiga ko‘ra ikki xil: sodda va murakkab bo‘ladi. Yechilishi uchun bitta amal talab qilinadigan masalalar sodda masalalar xisoblanadi. Yechilishi uchun bir nechta o‘zaro bog‘liq amallarni bajarish talab qilinadigan masalalar murakkab deyiladi. Sodda masalalar o‘quvchilarda murakkab masalalarni yechish uchun zarur bo‘ladigan bilimlar, malakalar va ko‘nikmalarni tarkib toptirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Sodda masalalar xam murakkab masalalar xam bilimlarni o‘zlashtirishga, olingan bilimlarni mustaxkamlash va mukammallashtirishga xizmat qiladi. Masalalar bolalarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning foydali vositasi bo‘lib, odatda «o‘z ichiga» yashirin informatsiyani oladi. Bu informatsiyani qidirish masala yechuvchidan analiz va sintezga mustaqil murojaat qilish, faktlarni taqqoslash, umumlashtirish kabilarni talab qiladi. Bilishning bu usullarini o‘rgatish matematika o‘qitishning muxim maqsadlaridan biri xisoblanadi. Masalalarni mustaqil yechishga o‘rgatish o‘qituvchiga o‘quvchilarning mumkin bo‘lgan aqliy qobiliyatlari rezervlaridan foydalanish imkonini beradi. Bundan masalalarning yana bitta muxim funktsiyasi kelib chiqadi. Masalalarni MASALA TINGLASHNI O‘RGANISH VA UNI MUSTAQIL O‘QIY OLISH Masalalar yechish matematika o‘qitishning muxim tarkibiy qismidir. Masalani yechmasdan matematikani o‘zlashtirishni tassavur ham qilib bo‘lmaydi. Matematikadan masalalar yechish nazariyani amaliyotga tadbiq qilishning tabiiy yo‘lidir. Boshlang‘ich siniflarda o‘rganiladigan u yoki bu nazariy materiallarni o‘zlashtirish jarayonida masalalar yechish muxim rol yinaydi. Bu haqida dasturda shunday deyilgan: «Natural sonlar arifmetikasi va nolni urganish maqsadga muvofik masalalar va amaliy ishlar sistemasi asosida tuziladi. Bu degan so‘z har bir yangi tushunchani tarkib topshirish har doim bu tushuncha axamiyatini tushuntirishga yordam beradigan, uning qo‘llanishini talab qiladigan u yo bu masalani yechish bilan bog‘lanadi». Masalalar yechishga o‘rgatish orqali o‘quvchilarni matematik munosabatlar bilan tanishtirib boriladi. Masalalar asosan yechilishiga ko‘ra ikki xil: sodda va murakkab bo‘ladi. Yechilishi uchun bitta amal talab qilinadigan masalalar sodda masalalar xisoblanadi. Yechilishi uchun bir nechta o‘zaro bog‘liq amallarni bajarish talab qilinadigan masalalar murakkab deyiladi. Sodda masalalar o‘quvchilarda murakkab masalalarni yechish uchun zarur bo‘ladigan bilimlar, malakalar va ko‘nikmalarni tarkib toptirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Sodda masalalar xam murakkab masalalar xam bilimlarni o‘zlashtirishga, olingan bilimlarni mustaxkamlash va mukammallashtirishga xizmat qiladi. Masalalar bolalarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning foydali vositasi bo‘lib, odatda «o‘z ichiga» yashirin informatsiyani oladi. Bu informatsiyani qidirish masala yechuvchidan analiz va sintezga mustaqil murojaat qilish, faktlarni taqqoslash, umumlashtirish kabilarni talab qiladi. Bilishning bu usullarini o‘rgatish matematika o‘qitishning muxim maqsadlaridan biri xisoblanadi. Masalalarni mustaqil yechishga o‘rgatish o‘qituvchiga o‘quvchilarning mumkin bo‘lgan aqliy qobiliyatlari rezervlaridan foydalanish imkonini beradi. Bundan masalalarning yana bitta muxim funktsiyasi kelib chiqadi. Masalalarni yechishda predmetga bo‘lgan qiziqish rivojlanadi, mustaqillik, erkinlik, talabchanlik, mexnatsevarlik, maqsadga intilishlik rivojlanadi. Masala yechishga o‘rgatish orqali o‘quvchilarga tarbiyaning turli elementlari singdirib boriladi. Masalalar o‘quvchilarning fikr doiralarini kengaytirishga yordam beradi, ularni o‘z shaxsining, qishlog‘ining xayoti bilan kishilarning ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligidagi mexnatlari bilan tanishtiradi. Masalalarni turli usullar bilan yecha bilish ham katta ahamiyatga ega. Bolalar arifmetik amallarning xossalari haqida olgan bilimlaridan masalalar yechishda foydalanishni urganib olishlari kerak. Shunga intilish kerakki, - deyiladi dasturda – o‘quvchilar biror masalani yechishninshg mumkin bo‘lgan usullarini aniqlab oladigan bulsinlar xamda bu usullardan eng ixchamini yaxshi tushungan va asoslangan xolda tanlab olsinlar. Tayyor masalalarni yechish bilan bir qatorda bolalarni o‘qituvchining turli topshiriqlariga ko‘ra mustaqil masalalar, tuzish bo‘yicha mashq qildirish foydalidir. Masalalar tuzish uchun son va syujet materiallarni tushunishlariga va to‘g‘ri yecha olishlariga yordam beradi. Masalalar ustida ishlash bir nechta etaplarni o‘z ichiga oladi. Ulardan birinchisi – masalani eshitish va uni mustaqil o‘qiy olish. Masala ustida ishlash uning mazmunini o‘zlashtirishdan boshlanadi. O‘quvchilar xali o‘qish masalasiga ega bulmagan dastlabki vaqtlarda ularni o‘qituvchi o‘qib beradigan masala matnini tinglashga, shartning muxim elementlarini tovush chiqarib ajratishga o‘rgatish. Keyinchalik o‘quvchilar o‘qish malakasiga ega bo‘lgandan so‘ng, masala shartini yaxshirok o‘zlashtirish maqsadida, har bir o‘quvchi masala matnini tinglabgina qolmay, balki masalani mustaqil o‘qib chiqishi zarur. Buning uchun ularga masalani oldin ovoz chiqarmay o‘qishni, so‘ngra yana tovush chiqarib ifodali o‘qishni taklif qilish mumkin. Masalani ifodali o‘qishda sonli ma’lumotlar va masalani yechish uchun muxim ahamiyatga ega bo‘lgan elementlarini tovush ajratib berilishi zarur. Masalan: Mehnat darslari uchun 4 quti ko‘k va 5 quti qizil qog‘oz sotib olishdi. Mexnat darslari uchun hammasi bo‘lib necha pachka qog‘oz sotib olishdi? yechishda predmetga bo‘lgan qiziqish rivojlanadi, mustaqillik, erkinlik, talabchanlik, mexnatsevarlik, maqsadga intilishlik rivojlanadi. Masala yechishga o‘rgatish orqali o‘quvchilarga tarbiyaning turli elementlari singdirib boriladi. Masalalar o‘quvchilarning fikr doiralarini kengaytirishga yordam beradi, ularni o‘z shaxsining, qishlog‘ining xayoti bilan kishilarning ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligidagi mexnatlari bilan tanishtiradi. Masalalarni turli usullar bilan yecha bilish ham katta ahamiyatga ega. Bolalar arifmetik amallarning xossalari haqida olgan bilimlaridan masalalar yechishda foydalanishni urganib olishlari kerak. Shunga intilish kerakki, - deyiladi dasturda – o‘quvchilar biror masalani yechishninshg mumkin bo‘lgan usullarini aniqlab oladigan bulsinlar xamda bu usullardan eng ixchamini yaxshi tushungan va asoslangan xolda tanlab olsinlar. Tayyor masalalarni yechish bilan bir qatorda bolalarni o‘qituvchining turli topshiriqlariga ko‘ra mustaqil masalalar, tuzish bo‘yicha mashq qildirish foydalidir. Masalalar tuzish uchun son va syujet materiallarni tushunishlariga va to‘g‘ri yecha olishlariga yordam beradi. Masalalar ustida ishlash bir nechta etaplarni o‘z ichiga oladi. Ulardan birinchisi – masalani eshitish va uni mustaqil o‘qiy olish. Masala ustida ishlash uning mazmunini o‘zlashtirishdan boshlanadi. O‘quvchilar xali o‘qish masalasiga ega bulmagan dastlabki vaqtlarda ularni o‘qituvchi o‘qib beradigan masala matnini tinglashga, shartning muxim elementlarini tovush chiqarib ajratishga o‘rgatish. Keyinchalik o‘quvchilar o‘qish malakasiga ega bo‘lgandan so‘ng, masala shartini yaxshirok o‘zlashtirish maqsadida, har bir o‘quvchi masala matnini tinglabgina qolmay, balki masalani mustaqil o‘qib chiqishi zarur. Buning uchun ularga masalani oldin ovoz chiqarmay o‘qishni, so‘ngra yana tovush chiqarib ifodali o‘qishni taklif qilish mumkin. Masalani ifodali o‘qishda sonli ma’lumotlar va masalani yechish uchun muxim ahamiyatga ega bo‘lgan elementlarini tovush ajratib berilishi zarur. Masalan: Mehnat darslari uchun 4 quti ko‘k va 5 quti qizil qog‘oz sotib olishdi. Mexnat darslari uchun hammasi bo‘lib necha pachka qog‘oz sotib olishdi? Bu masalani o‘qish jarayonida «4 pachka ko‘k», «5 pachka qizil» va «hammasi» so‘zlarini tovush chiqarib ajratib o‘qish lozim. Masala matni o‘qituvchi yoki o‘quvchilar tomonidan quti bilan ikki marta o‘qiladi. Ammo bunda bolalarni masala matnini bir marta o‘qishdayoq uning mazmunini tushunib olishga asta-sekin o‘rgatib borish kerak. Buning uchun esa o‘quvchilarning diqqatini jalb qilishga bilish maqsadiga qaratilgan yo‘naltiruvchi savollar va topshiriqlar berib borish muximdir. Avvaliga topshiriqlar sodda ko‘rinishda, keyinchalik esa murakkablashgan holda beriladi. O‘qituvchi soddagina «diqqat bilan tinglang» degan ko‘rsatmani berish bilan cheklanib qolmay balki o‘quvchilarga bilish axamiyatiga ega bo‘lgan aniq qo‘shimcha topshiriq berishi kerak. M-n: bunday deyishi mumkin: «Masala matnini diqqat bilan tinglang va uni takrorlashga tayyor bo‘ling». Bu eng sodda topshiriq. Undan ta’limning dastlabki qadamlarida foydalanish mumkin. Shundan keyin topshiriqlar murakkablashtiriladi: «Men sizlarga xozir masalani gapirib beraman – deydi o‘qituvchi, - sizlar esa unda nima ma’lum va nimani bilish kerakligini aytishga tayyor bo‘ling». Bu xolda o‘quvchilar masala matnini tinglash jarayonidayok aktiv ishlay boshlaydilar. M.I. Moroning fikricha o‘quvchilar ma’lumni noma’lumdan ajratib matnni uziga xos «saralash»ni bajaradilar. Masala matnini tinglayotganda o‘quvchilar masala sharti, savolini eslab qolish bilan birga berilganlar bilan izlanayotgan miqdorlar orasidagi bog‘lanishlarni tushunib olishlari kerak. O‘quvchilar masalani diqqat bilan tinglasa va mustaqil o‘qiy olish malakasiga ega bo‘lsagina masalani mustaqil yecha olishlari mumkin. MASALANI DASTLABKI TAHLIL QILISH. Ma’lumni noma’lumdan, muhimni nomuhimdan ajratish, masalada berilganlar bilan izlanayotganlar orasidagi bog‘lanishni ochish – bu eng muxim malakalardan biri hisoblanadi. Bunday malakaga ega bo‘lmay turib masalalarni mustaqil yechishga o‘rgatib bo‘lmaydi. Masala bilan dastlabki tanishishda o‘quvchilarni masalani tarkiiy qismlari bilan tanishtiriladi. M-n: Bir qutida 7 bo‘lak plastilin ikkinchi qutida undan 2 bo‘lak ortiq plastilin bor. Ikkala qutida necha bo‘lak plastilin bor? Masala matni o‘qilgach o‘qituvchi o‘quvchilarga Bu masalani o‘qish jarayonida «4 pachka ko‘k», «5 pachka qizil» va «hammasi» so‘zlarini tovush chiqarib ajratib o‘qish lozim. Masala matni o‘qituvchi yoki o‘quvchilar tomonidan quti bilan ikki marta o‘qiladi. Ammo bunda bolalarni masala matnini bir marta o‘qishdayoq uning mazmunini tushunib olishga asta-sekin o‘rgatib borish kerak. Buning uchun esa o‘quvchilarning diqqatini jalb qilishga bilish maqsadiga qaratilgan yo‘naltiruvchi savollar va topshiriqlar berib borish muximdir. Avvaliga topshiriqlar sodda ko‘rinishda, keyinchalik esa murakkablashgan holda beriladi. O‘qituvchi soddagina «diqqat bilan tinglang» degan ko‘rsatmani berish bilan cheklanib qolmay balki o‘quvchilarga bilish axamiyatiga ega bo‘lgan aniq qo‘shimcha topshiriq berishi kerak. M-n: bunday deyishi mumkin: «Masala matnini diqqat bilan tinglang va uni takrorlashga tayyor bo‘ling». Bu eng sodda topshiriq. Undan ta’limning dastlabki qadamlarida foydalanish mumkin. Shundan keyin topshiriqlar murakkablashtiriladi: «Men sizlarga xozir masalani gapirib beraman – deydi o‘qituvchi, - sizlar esa unda nima ma’lum va nimani bilish kerakligini aytishga tayyor bo‘ling». Bu xolda o‘quvchilar masala matnini tinglash jarayonidayok aktiv ishlay boshlaydilar. M.I. Moroning fikricha o‘quvchilar ma’lumni noma’lumdan ajratib matnni uziga xos «saralash»ni bajaradilar. Masala matnini tinglayotganda o‘quvchilar masala sharti, savolini eslab qolish bilan birga berilganlar bilan izlanayotgan miqdorlar orasidagi bog‘lanishlarni tushunib olishlari kerak. O‘quvchilar masalani diqqat bilan tinglasa va mustaqil o‘qiy olish malakasiga ega bo‘lsagina masalani mustaqil yecha olishlari mumkin. MASALANI DASTLABKI TAHLIL QILISH. Ma’lumni noma’lumdan, muhimni nomuhimdan ajratish, masalada berilganlar bilan izlanayotganlar orasidagi bog‘lanishni ochish – bu eng muxim malakalardan biri hisoblanadi. Bunday malakaga ega bo‘lmay turib masalalarni mustaqil yechishga o‘rgatib bo‘lmaydi. Masala bilan dastlabki tanishishda o‘quvchilarni masalani tarkiiy qismlari bilan tanishtiriladi. M-n: Bir qutida 7 bo‘lak plastilin ikkinchi qutida undan 2 bo‘lak ortiq plastilin bor. Ikkala qutida necha bo‘lak plastilin bor? Masala matni o‘qilgach o‘qituvchi o‘quvchilarga quyidagicha savol bilan murojaat qiladi. (Bunda masala o‘qilishidan oldin o‘quvchilarga masalani tinglab undan ma’lum va noma’lumlarni aniqlash topshirigi beriladi): - Bolalar masalada nima ma’lum? (Masalada bir qutida 7 bo‘lak, ikkinchisida undan 2 bo‘lak ortiq plastilin borligi ma’lum). - Bu masalaning nimasi? (Bu masalaning sharti). - Masalada nima noma’lum? (Ikkala qutida necha bo‘lak plastilin borligi noma’lum). - Bu masalaning nimasi? (Masalaning savoli). Tahlildan so‘ng masalaning qisqa yozuvi yoziladi. Masala mazmunining qisqa yozuvi o‘quvchilar xotirasiga tayanch bo‘lib son ma’lumotlarni tushunish va ajratish imkonini beradi. Shu bilan birga ularning ixcham yozilishi masalada nima berilgan va nimani izlash kerakligini tushunishga imkon yaratadi. Masalani qisqa yozuvini a) to‘la ko‘rsatmalilik b) chala ko‘rsatmalilik v) sxematik shaklida g) jadval shaklida d) qisqa yozuv shaklida ifodalash mumkin. Yuqoridagi masalani qisqa yozuvi: 1-q – 7 bo‘lak 2-q – ? 2 bo‘lak ortiq Masala mazmunini rasm orqali tasvirlash mumkin. Buning uchun ikkita plastilin qutisining rasmi chiziladi. Birinchi qutida 7 bo‘lak, ikkinchi qutida esa shuncha va yana 2 ta ortiq plastilinni tasvirlaydilar. Masala mazmunini shartli belgilash ya’ni plastilinlar o‘rniga to‘g‘ri to‘rtburchak yo kesmalar chizish mumkin. 1-q- 2-q- ? quyidagicha savol bilan murojaat qiladi. (Bunda masala o‘qilishidan oldin o‘quvchilarga masalani tinglab undan ma’lum va noma’lumlarni aniqlash topshirigi beriladi): - Bolalar masalada nima ma’lum? (Masalada bir qutida 7 bo‘lak, ikkinchisida undan 2 bo‘lak ortiq plastilin borligi ma’lum). - Bu masalaning nimasi? (Bu masalaning sharti). - Masalada nima noma’lum? (Ikkala qutida necha bo‘lak plastilin borligi noma’lum). - Bu masalaning nimasi? (Masalaning savoli). Tahlildan so‘ng masalaning qisqa yozuvi yoziladi. Masala mazmunining qisqa yozuvi o‘quvchilar xotirasiga tayanch bo‘lib son ma’lumotlarni tushunish va ajratish imkonini beradi. Shu bilan birga ularning ixcham yozilishi masalada nima berilgan va nimani izlash kerakligini tushunishga imkon yaratadi. Masalani qisqa yozuvini a) to‘la ko‘rsatmalilik b) chala ko‘rsatmalilik v) sxematik shaklida g) jadval shaklida d) qisqa yozuv shaklida ifodalash mumkin. Yuqoridagi masalani qisqa yozuvi: 1-q – 7 bo‘lak 2-q – ? 2 bo‘lak ortiq Masala mazmunini rasm orqali tasvirlash mumkin. Buning uchun ikkita plastilin qutisining rasmi chiziladi. Birinchi qutida 7 bo‘lak, ikkinchi qutida esa shuncha va yana 2 ta ortiq plastilinni tasvirlaydilar. Masala mazmunini shartli belgilash ya’ni plastilinlar o‘rniga to‘g‘ri to‘rtburchak yo kesmalar chizish mumkin. 1-q- 2-q- ? Masala mazmunini chizma yordamida tasvirlash uchun daftarning har bir katagi bitta plastilin uchun qabul qilinadi. Bunda birinchi qutidagi 7 bo‘lak plastilin 7 ta katak uzunligidagi kesma bilan tasvirlanadi. Ikkinchi qutidagi plastilinlari esa xuddi shu uzunlikdagi kesma va yana 2 ta katak uzunligidagi kesma bilan tasvirlanadi. Masala mazmuni qisqa yozuvi 1-q- 2-q- Masalalarni qisqa yozuvini jadval yordamida ham tasvirlash mumkin. M-n: 12 kg asalni 4 ta bir xil bankaga quyishdi 3 ta bankada nechta kg asal bor? banka sigimi bankalar soni hamma ban. Sigimi Bir xil 4 ta 12 kg 3 ta ? Masalaning qanday berilganligiga qarab qisqa yozuvni turlaridan qulayi tanlanadi. Masala tahlilini amalga oshirish va yechish rejasini tuzish. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish uslubiyoti qo‘llanmalarida masalani tahlil qilishning analitik va sintetik usullari qaraladi. Analitik tahlil – ma’lum va noma’lumlarni ajratish, sintetik tahlil esa masala savoliga javob berishda ma’lum sonlarni birlashtiridan iborat. Masala tahlilning analitik usuli shunday mulohazalar zanjiridan iboratki, bu zanjir boshida masalada berilgan savol turadi. Masala savoliga javob topish uchun masala shartida ko‘rsatilgan yo ko‘rsatilmagan zarur ma’lumotlar tanlab olinadi. Ammo bu ma’lumotlar boshqa ma’lumotlardan foydalanish natijasida hosil qilinishi mumkin. Masala tahlilini sintetik usuli deganda shunday mulohaza yuritish tushuniladiki, bunda son ma’lumotlarni birlashtirish natijasida bu ma’lumotlardan nimani bilish mumkinligi aniqlanadi. so‘ngra yangi hosil qilingan ma’lumot bilan keyingi ma’lumot birlashtiriladi. Bunday birlashtirish masala savoliga javob topilguncha davom ? Masala mazmunini chizma yordamida tasvirlash uchun daftarning har bir katagi bitta plastilin uchun qabul qilinadi. Bunda birinchi qutidagi 7 bo‘lak plastilin 7 ta katak uzunligidagi kesma bilan tasvirlanadi. Ikkinchi qutidagi plastilinlari esa xuddi shu uzunlikdagi kesma va yana 2 ta katak uzunligidagi kesma bilan tasvirlanadi. Masala mazmuni qisqa yozuvi 1-q- 2-q- Masalalarni qisqa yozuvini jadval yordamida ham tasvirlash mumkin. M-n: 12 kg asalni 4 ta bir xil bankaga quyishdi 3 ta bankada nechta kg asal bor? banka sigimi bankalar soni hamma ban. Sigimi Bir xil 4 ta 12 kg 3 ta ? Masalaning qanday berilganligiga qarab qisqa yozuvni turlaridan qulayi tanlanadi. Masala tahlilini amalga oshirish va yechish rejasini tuzish. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish uslubiyoti qo‘llanmalarida masalani tahlil qilishning analitik va sintetik usullari qaraladi. Analitik tahlil – ma’lum va noma’lumlarni ajratish, sintetik tahlil esa masala savoliga javob berishda ma’lum sonlarni birlashtiridan iborat. Masala tahlilning analitik usuli shunday mulohazalar zanjiridan iboratki, bu zanjir boshida masalada berilgan savol turadi. Masala savoliga javob topish uchun masala shartida ko‘rsatilgan yo ko‘rsatilmagan zarur ma’lumotlar tanlab olinadi. Ammo bu ma’lumotlar boshqa ma’lumotlardan foydalanish natijasida hosil qilinishi mumkin. Masala tahlilini sintetik usuli deganda shunday mulohaza yuritish tushuniladiki, bunda son ma’lumotlarni birlashtirish natijasida bu ma’lumotlardan nimani bilish mumkinligi aniqlanadi. so‘ngra yangi hosil qilingan ma’lumot bilan keyingi ma’lumot birlashtiriladi. Bunday birlashtirish masala savoliga javob topilguncha davom ? ettiriladi. Analiz sinter bilan uzluksiz bog‘liq, shu sababli xam murakkab masala sodda masalalarga yoyilishi mumkin bo‘lgan faqat bitta operatsiya mavjud. Ammo bu operatsiya ikki yo‘nalishda bajarilishi mumkin, ya’ni berilganlardan noma’lumga yoki noma’lumdan berilganlarga borish bilan bajariladi. Shunday qilib, masala tahlili analitik-sintetik metod bilan amalga oshiriladi, chunki masalani yechishda yechuvchining fikri hamma vaqt berilganlardan izlanayotganga va izlanayotgandan berilganlarga borishi kerak ya’ni yechish yo‘llarini izlash maqsadga yo‘naltirilgan harakterda bo‘lishi kerak. Masala u yo bu yo‘l bilan tahlil qilinganidan keyin yechish rejasi tuziladi, ya’ni masalani yakuniy savoliga javob berish uchun oldin nimani bilib olishimiz, keyin nimani bilishimiz belgilab olinadi.1 MASALANI YECHISH USULLARI VA YOZILISHI. Masalani yechish usuli asosan ikki xil arifmetik va algebraik. Sodda masalani arifmetik usulda yechishda ifoda tuziladi va uning qiymati topiladi. M-n: Gugurt cho‘pini uzunligi 4 sm, qalamning uzunligi esa 12 sm. Qalam gugurt cho‘pidan necha sm uzun? Bu masalani yechilishini quyidagicha yozish mumkin 12 – 4 = 8 (sm) Javob: Qalam gugurt cho‘pidan 8 sm uzun. Murakkab masalaning arifmetik usul bilan yechilishini har xil usulda yozish mumkin. o‘qituvchining u yoki bu topshirigiga binoan yechishlarning yozilish namunalarini quyidagi masala misolida ko‘ramiz.12 kg asalni 4 ta bir xil bankaga qo‘yishdi 3 ta bankada necha kilogramm asal bor? 1. Ifoda tuzib yechish. Masalani quyidagicha ifoda tuzib yechish mumkin (12x4)x3=3x3=9(kg) yoki 3x(12:4)=3x3=9(kg) 2. Amallarni bajarib yechish. Bunda har bir amal alohida- alohida bajariladi 1 M. Jumayev. Ye. Z.Tadjiyeva, “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi” T.2005 Fan va texnalogiya ettiriladi. Analiz sinter bilan uzluksiz bog‘liq, shu sababli xam murakkab masala sodda masalalarga yoyilishi mumkin bo‘lgan faqat bitta operatsiya mavjud. Ammo bu operatsiya ikki yo‘nalishda bajarilishi mumkin, ya’ni berilganlardan noma’lumga yoki noma’lumdan berilganlarga borish bilan bajariladi. Shunday qilib, masala tahlili analitik-sintetik metod bilan amalga oshiriladi, chunki masalani yechishda yechuvchining fikri hamma vaqt berilganlardan izlanayotganga va izlanayotgandan berilganlarga borishi kerak ya’ni yechish yo‘llarini izlash maqsadga yo‘naltirilgan harakterda bo‘lishi kerak. Masala u yo bu yo‘l bilan tahlil qilinganidan keyin yechish rejasi tuziladi, ya’ni masalani yakuniy savoliga javob berish uchun oldin nimani bilib olishimiz, keyin nimani bilishimiz belgilab olinadi.1 MASALANI YECHISH USULLARI VA YOZILISHI. Masalani yechish usuli asosan ikki xil arifmetik va algebraik. Sodda masalani arifmetik usulda yechishda ifoda tuziladi va uning qiymati topiladi. M-n: Gugurt cho‘pini uzunligi 4 sm, qalamning uzunligi esa 12 sm. Qalam gugurt cho‘pidan necha sm uzun? Bu masalani yechilishini quyidagicha yozish mumkin 12 – 4 = 8 (sm) Javob: Qalam gugurt cho‘pidan 8 sm uzun. Murakkab masalaning arifmetik usul bilan yechilishini har xil usulda yozish mumkin. o‘qituvchining u yoki bu topshirigiga binoan yechishlarning yozilish namunalarini quyidagi masala misolida ko‘ramiz.12 kg asalni 4 ta bir xil bankaga qo‘yishdi 3 ta bankada necha kilogramm asal bor? 1. Ifoda tuzib yechish. Masalani quyidagicha ifoda tuzib yechish mumkin (12x4)x3=3x3=9(kg) yoki 3x(12:4)=3x3=9(kg) 2. Amallarni bajarib yechish. Bunda har bir amal alohida- alohida bajariladi 1 M. Jumayev. Ye. Z.Tadjiyeva, “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi” T.2005 Fan va texnalogiya 1) 12:4=3 kg 2) 3x3=9 kg 3. Savol yordamida yechish. Bunda amallarni tushuntirish savol shaklida beriladi. 1) Bitta banka sigimi qancha? 12:4=3(kg) 2) 3 ta bankada qancha asal bor? 3x3=9 kg 4. Amallarni izoxlab yechish Bu usulda izoxlarni amaldan oldin yo amaldan keyin yozish mumkin. Izoxning amaldan keyin yozilishi: 1) 12:4=3 kg – bitta banka sigimi 2) 3x3=9 kg – 3 ta banka sigimi Izoxning amaldan oldin yozilishi: 1) bitta banka sigimi – 12:4=3 kg 2) uchta bankadagi asal – 3x3=9 kg 1-2-SINF DARSLIKLARIDAGI IKKI AMALLI MASALALAR VA ULARNI YECHISH YO‘LLARI O‘quvchilаr sоddа mаsаlаlаrni shаrtini аnаliz qilish vа shu аsоsdа аmаl tаnlаsh mаlаkаsini egallаb оlgаnlаridаn keyingi murаkkаb, shuningdek ikki amalli mаsаlаlаrni yеchishgа o‘tish mumkin. Аnаliz vа sintеz, bir tоmоndаn, bilish jаrаyonlаri bo‘lib, bаrchа аqliy fаоliyat turlаri pirоvаrd nаtijаdа ulаrgа kеltirilаdi. Маnа shu jihаtdаn ulаr psiхоlоgiyaning o‘rgаnish оb’еktlаridir. Bu tаdqiqоtlаrning аsоsiy nаtijаlаri didаktikаdа ishlаb chiqilgаn o‘qitish tаmоyillаri vа usullаri аsоsidа yotаdi. Ikkinchi tоmоndаn, аnаliz vа sintеz fаndа yangi bilimlаrni hоsil qilishning mаntiqiy yo‘llаridir. Bundаy sifаti bilаn ulаr bеvоsitа o‘qitish mаvzusi bo‘lаdi. O‘rtа mаktаb o‘quvchilаrining bu yo‘llаrni egallаshlаri o‘quv mаteriаlini fаоl o‘zlаshtirish, mаntiqiy, ijоdiy fikrlаshni rivоjlаntirishning zаruriy 1) 12:4=3 kg 2) 3x3=9 kg 3. Savol yordamida yechish. Bunda amallarni tushuntirish savol shaklida beriladi. 1) Bitta banka sigimi qancha? 12:4=3(kg) 2) 3 ta bankada qancha asal bor? 3x3=9 kg 4. Amallarni izoxlab yechish Bu usulda izoxlarni amaldan oldin yo amaldan keyin yozish mumkin. Izoxning amaldan keyin yozilishi: 1) 12:4=3 kg – bitta banka sigimi 2) 3x3=9 kg – 3 ta banka sigimi Izoxning amaldan oldin yozilishi: 1) bitta banka sigimi – 12:4=3 kg 2) uchta bankadagi asal – 3x3=9 kg 1-2-SINF DARSLIKLARIDAGI IKKI AMALLI MASALALAR VA ULARNI YECHISH YO‘LLARI O‘quvchilаr sоddа mаsаlаlаrni shаrtini аnаliz qilish vа shu аsоsdа аmаl tаnlаsh mаlаkаsini egallаb оlgаnlаridаn keyingi murаkkаb, shuningdek ikki amalli mаsаlаlаrni yеchishgа o‘tish mumkin. Аnаliz vа sintеz, bir tоmоndаn, bilish jаrаyonlаri bo‘lib, bаrchа аqliy fаоliyat turlаri pirоvаrd nаtijаdа ulаrgа kеltirilаdi. Маnа shu jihаtdаn ulаr psiхоlоgiyaning o‘rgаnish оb’еktlаridir. Bu tаdqiqоtlаrning аsоsiy nаtijаlаri didаktikаdа ishlаb chiqilgаn o‘qitish tаmоyillаri vа usullаri аsоsidа yotаdi. Ikkinchi tоmоndаn, аnаliz vа sintеz fаndа yangi bilimlаrni hоsil qilishning mаntiqiy yo‘llаridir. Bundаy sifаti bilаn ulаr bеvоsitа o‘qitish mаvzusi bo‘lаdi. O‘rtа mаktаb o‘quvchilаrining bu yo‘llаrni egallаshlаri o‘quv mаteriаlini fаоl o‘zlаshtirish, mаntiqiy, ijоdiy fikrlаshni rivоjlаntirishning zаruriy shаrti ekаnligi rаvshаndir. O‘quvchilаrni аnаliz vа sintеzgа o‘rgаtish vаzifаsi ko‘p dаrаjаdа bоshlаng‘ich sinflаrdа matematikаni o‘qitishdа hаl etilishi mumkin vа hаl etilishi lоzim hаm. Маtеmаtikаdа аnаliz deyilgаndа аsоsаn isbоtlаnаyotgаn dа’vоdаn rоstligi ilgаri isbоtlаngаn yoki isbоtsiz qаbul qilingаn dа’vоlаrgа olib kеlаdigаn fikrlаshni tushunilаdi. Аnаliz isbоtning tuzilishigа emаs, bаlki fаqаt uning g‘оyasigа olib kеlаdi. Sintеz, bu tоpilgаn isbоtlаsh g‘оyasi аsоsidа rоst dа’vоlаr shаrtidа berilgаn mа’lumоtlаrdаn qаndаy qilib isbоtlаnаyotgаn dа’vо hоsil bo‘lishini ko‘rsаtuvchi fikrlаshdir. Boshlang‘ich sinflаrdа аnаliz vа sintеzdаn bilim bo‘lаgi sifаtidа fоydаlаnish sоhаsi аrifmеtik хоssаlаr, tеnglаmаlаr vа isbоtlаshi tаlаb etilаdigаn jumlаlаr to‘plаmidаn ibоrаtdir. Bulаrdаn so‘nggisi sifаtidа, mаsаlаn, ushbu turdаgi tоpshiriqlаr kеlаdi: hisоblаmаsdаn, ifоdаlаrni tаqqоslаng: 24 - 16 - 8 + 24 - 8 : (12 - 4) x 6; 12 x 6 - 4 x 5; 5.(135). Bir tupda 47 m gazlama bor edi. Bolalarga ko‘ylak tikish uchun 17 m, kattalarga ko‘ylak tikish uchun esa 10 m gazlama qirqib olindi. To‘pda necha metr gazlama qoldi? Q/y. Yechish: Bor edi – 47 m. 47 –(17+10)= 20 m Bolalarga ko‘ylak – 17 m 1) 17+10=27 Qoldi - ? 2) 47 – 27= 20 (m) J: 20 m qoldi. (sondan yig‘indini ayirishga oid masala) Q/y. Yechish: I. likop -20 ta I. 48 –(20+8)=20 ta II lik – 8 ta II. (48 – 20) – 8=20 ta III –likop -? III. (48 – 8) – 20 =20 ta j: 20 ta. (Sondan yig‘indini ayirishga oid). 6.(145). Tovuqlarni boqish uchun bir haftada 28 kg don g‘ozlarni boqish uchun esa undan 11 kg kam don sarflanadi. Tovuq va g‘ozlarni boqish uchun necha kg don sarflanadi? Q/y. Yechish: 48 ta shаrti ekаnligi rаvshаndir. O‘quvchilаrni аnаliz vа sintеzgа o‘rgаtish vаzifаsi ko‘p dаrаjаdа bоshlаng‘ich sinflаrdа matematikаni o‘qitishdа hаl etilishi mumkin vа hаl etilishi lоzim hаm. Маtеmаtikаdа аnаliz deyilgаndа аsоsаn isbоtlаnаyotgаn dа’vоdаn rоstligi ilgаri isbоtlаngаn yoki isbоtsiz qаbul qilingаn dа’vоlаrgа olib kеlаdigаn fikrlаshni tushunilаdi. Аnаliz isbоtning tuzilishigа emаs, bаlki fаqаt uning g‘оyasigа olib kеlаdi. Sintеz, bu tоpilgаn isbоtlаsh g‘оyasi аsоsidа rоst dа’vоlаr shаrtidа berilgаn mа’lumоtlаrdаn qаndаy qilib isbоtlаnаyotgаn dа’vо hоsil bo‘lishini ko‘rsаtuvchi fikrlаshdir. Boshlang‘ich sinflаrdа аnаliz vа sintеzdаn bilim bo‘lаgi sifаtidа fоydаlаnish sоhаsi аrifmеtik хоssаlаr, tеnglаmаlаr vа isbоtlаshi tаlаb etilаdigаn jumlаlаr to‘plаmidаn ibоrаtdir. Bulаrdаn so‘nggisi sifаtidа, mаsаlаn, ushbu turdаgi tоpshiriqlаr kеlаdi: hisоblаmаsdаn, ifоdаlаrni tаqqоslаng: 24 - 16 - 8 + 24 - 8 : (12 - 4) x 6; 12 x 6 - 4 x 5; 5.(135). Bir tupda 47 m gazlama bor edi. Bolalarga ko‘ylak tikish uchun 17 m, kattalarga ko‘ylak tikish uchun esa 10 m gazlama qirqib olindi. To‘pda necha metr gazlama qoldi? Q/y. Yechish: Bor edi – 47 m. 47 –(17+10)= 20 m Bolalarga ko‘ylak – 17 m 1) 17+10=27 Qoldi - ? 2) 47 – 27= 20 (m) J: 20 m qoldi. (sondan yig‘indini ayirishga oid masala) Q/y. Yechish: I. likop -20 ta I. 48 –(20+8)=20 ta II lik – 8 ta II. (48 – 20) – 8=20 ta III –likop -? III. (48 – 8) – 20 =20 ta j: 20 ta. (Sondan yig‘indini ayirishga oid). 6.(145). Tovuqlarni boqish uchun bir haftada 28 kg don g‘ozlarni boqish uchun esa undan 11 kg kam don sarflanadi. Tovuq va g‘ozlarni boqish uchun necha kg don sarflanadi? Q/y. Yechish: 48 ta Tovuq – 28 kg don 28+(28-11)=45 (kg) G‘oz - ? 11 kg kam J: 45 kg. (sonni bir necha birlik kamaytirish va yig‘indini topishga doir masala). 9.(147). Duradgor bir kunda 42 ta taxtani randalab bo‘lganidan keyin yana 6 ta taxtani randalash kerakligi aniqlandi. Duradgor hammasi bo‘lib nechta taxtani randalashi kerak? 5.(148). Muqova ustaxonasida 2 ta albom tayyorlashdi. Bir albomga 24 bet ikkinchisiga 16 bet ko‘p qog‘oz ketdi. Ikkala albomga qancha qog‘oz ishlatilgan? Q/y. Yechish: I alb – 24 bet 24+(24+16)=24+40=64 (bet) II alb - ? 16 bet J: 64 bet. (sonni bir necha birlik orttirish va yig‘indini topishga oid masala). 5.(149). Idishda 40 l benzin bor edi. Bitta mashinaga 25 l ikkinchisiga 10 l benzin qolgan? Q/y. Yechish: Bor edi – 40 l 40 –(25+10)=40 – 35=15 (l) Qo‘shildi – 25 l, 10 l j: 15 l qolgan. Qolgan - ? 12.(151). Avtosaroyda 49 ta yuk avtomobili, undan 9 ta kam yengil mashina yuribdi. Avtosaroyda hammasi bo‘lib nechta mashina turibdi? Q/y. Yechish: Yuk avtom – 49 ta 1) 49 – 9= 40(ta) Yengil mashina -? 9 ta kam 2) 49 +40=89 (ta) J: Hammasi bo‘lib 89 ta mashina 153. Maktab maydonchasida 30 nafar o‘quvchi turibdi. O‘ynayotgan edi. Ulardan 7 ta o‘g‘il bola 3 ta qiz bola sinfga kirib ketdi. Maydonchada qancha o‘quvchi qoldi? Q/y. Yechish: O‘ynayotgan edi -30 nafar 1) 7+3=10 (ta) bola Kirib ketdi – 7 ta o‘g‘il va 3 ta qiz. 2) 30-10=20 (ta) Qoldi? J: Maydonchada 20 ta o‘quvchi qoldi. ? ? Tovuq – 28 kg don 28+(28-11)=45 (kg) G‘oz - ? 11 kg kam J: 45 kg. (sonni bir necha birlik kamaytirish va yig‘indini topishga doir masala). 9.(147). Duradgor bir kunda 42 ta taxtani randalab bo‘lganidan keyin yana 6 ta taxtani randalash kerakligi aniqlandi. Duradgor hammasi bo‘lib nechta taxtani randalashi kerak? 5.(148). Muqova ustaxonasida 2 ta albom tayyorlashdi. Bir albomga 24 bet ikkinchisiga 16 bet ko‘p qog‘oz ketdi. Ikkala albomga qancha qog‘oz ishlatilgan? Q/y. Yechish: I alb – 24 bet 24+(24+16)=24+40=64 (bet) II alb - ? 16 bet J: 64 bet. (sonni bir necha birlik orttirish va yig‘indini topishga oid masala). 5.(149). Idishda 40 l benzin bor edi. Bitta mashinaga 25 l ikkinchisiga 10 l benzin qolgan? Q/y. Yechish: Bor edi – 40 l 40 –(25+10)=40 – 35=15 (l) Qo‘shildi – 25 l, 10 l j: 15 l qolgan. Qolgan - ? 12.(151). Avtosaroyda 49 ta yuk avtomobili, undan 9 ta kam yengil mashina yuribdi. Avtosaroyda hammasi bo‘lib nechta mashina turibdi? Q/y. Yechish: Yuk avtom – 49 ta 1) 49 – 9= 40(ta) Yengil mashina -? 9 ta kam 2) 49 +40=89 (ta) J: Hammasi bo‘lib 89 ta mashina 153. Maktab maydonchasida 30 nafar o‘quvchi turibdi. O‘ynayotgan edi. Ulardan 7 ta o‘g‘il bola 3 ta qiz bola sinfga kirib ketdi. Maydonchada qancha o‘quvchi qoldi? Q/y. Yechish: O‘ynayotgan edi -30 nafar 1) 7+3=10 (ta) bola Kirib ketdi – 7 ta o‘g‘il va 3 ta qiz. 2) 30-10=20 (ta) Qoldi? J: Maydonchada 20 ta o‘quvchi qoldi. ? ? 6.(153). Bir jo‘yakdan 30 kg, ikkinchi jo‘yakdan undan 17 kg ortiq sabzi kovlab olindi. Ikkala jo‘yakdan qancha sabzi kovlab olingan Q/y. Yechish: I jo‘yakdan – 30 kg 1) 30+17=47 (kg) II jo‘yakdan-? 17 kg ortiq 2) 30+47=77 (kg) J: 77 kg. 9.(154). Bo‘yoqchi bir uyda 8 ta derazani, ikkinchi uyda 2 ta derazani bo‘yashi kerak edi. U 6 ta derazani bo‘yadi. Bo‘yoqchi yana nechta derazani bo‘yashi kerak? Q/y Yechish: Bo‘yashi kerak – 8 ta va 2 ta 1) 8 + 2=10 (ta) Bo‘yadi – 6 ta 2) 10 – 6=4 (ta) Yana bo‘yashi kerak -? J: Yana 4 ta bo‘yashi kerak. 2.(125). Birinchi tramvayda 22 ta yo‘lovchi bor, ikkinchi tramvayda esa undan 10 ta kam yo‘lovchi bor. Ikkala trambayda nechta yo‘lovchi bor? Q/y. Yechish: I t – 22 ta yo‘lovchi 22+(22-10)=34 (ta) II t - ? 10 ta kam j: 34 ta. (sonni bir necha birlik kamaytirish va yig‘indini topishga oid masala) 5.(129). Qutida 28 ta bir xil va 10 ta qizil qalam bor. Qutidagi hamma qalamlar nechta? Q/y. Yechish: Bir xil qalam – 28 ta 28 +10=38 (ta) Qizil qalam -10 ta J: 38 ta qalam. Hamma qalam-? 4.(131). Shahmat to‘garagiga 32 nafar o‘g‘il bola va ulardan 15 nafar ortiq qiz bola qatnashadi. To‘garakka hammasi bo‘lib nechta o‘quvchi qatnashadi? Q/y. Yechish: O‘g‘il bola – 32 nafar 32+(32+15)=32+47=79 ta Qiz bola - ? 15 ta ortiq J: 79 ta ? ? 6.(153). Bir jo‘yakdan 30 kg, ikkinchi jo‘yakdan undan 17 kg ortiq sabzi kovlab olindi. Ikkala jo‘yakdan qancha sabzi kovlab olingan Q/y. Yechish: I jo‘yakdan – 30 kg 1) 30+17=47 (kg) II jo‘yakdan-? 17 kg ortiq 2) 30+47=77 (kg) J: 77 kg. 9.(154). Bo‘yoqchi bir uyda 8 ta derazani, ikkinchi uyda 2 ta derazani bo‘yashi kerak edi. U 6 ta derazani bo‘yadi. Bo‘yoqchi yana nechta derazani bo‘yashi kerak? Q/y Yechish: Bo‘yashi kerak – 8 ta va 2 ta 1) 8 + 2=10 (ta) Bo‘yadi – 6 ta 2) 10 – 6=4 (ta) Yana bo‘yashi kerak -? J: Yana 4 ta bo‘yashi kerak. 2.(125). Birinchi tramvayda 22 ta yo‘lovchi bor, ikkinchi tramvayda esa undan 10 ta kam yo‘lovchi bor. Ikkala trambayda nechta yo‘lovchi bor? Q/y. Yechish: I t – 22 ta yo‘lovchi 22+(22-10)=34 (ta) II t - ? 10 ta kam j: 34 ta. (sonni bir necha birlik kamaytirish va yig‘indini topishga oid masala) 5.(129). Qutida 28 ta bir xil va 10 ta qizil qalam bor. Qutidagi hamma qalamlar nechta? Q/y. Yechish: Bir xil qalam – 28 ta 28 +10=38 (ta) Qizil qalam -10 ta J: 38 ta qalam. Hamma qalam-? 4.(131). Shahmat to‘garagiga 32 nafar o‘g‘il bola va ulardan 15 nafar ortiq qiz bola qatnashadi. To‘garakka hammasi bo‘lib nechta o‘quvchi qatnashadi? Q/y. Yechish: O‘g‘il bola – 32 nafar 32+(32+15)=32+47=79 ta Qiz bola - ? 15 ta ortiq J: 79 ta ? ? (sonni bir necha birlik orttirish va yig‘indini topishga oid masala) 4.(132). Bir metro vagonida 48 nafar ikkinchisida undan 17 nafar kam yo‘lovchi bor. Ikkala vagonda necha nafar yo‘lovchi bor? Q/y. Yechish: I b – 48 nafar 48+(48 – 17)=48+31=79 ta II b - ? 17 ta kam J: 79 ta Ikkalasida -? 8.(49). Masala tuzing: Bir taqsimchada 7 ta limon ikkinchisida esa bitta ham limon yo‘q ikkala tarelkada nechta limon bor? Yechish: 7+0= 7 ta j: 7 ta limon bor. 5(51). Maktab hovlisida 9 ta bola bor edi. Ulardan oldin bittasi so‘ngra yana bittasi ketib qoldi. Hovlida nechta bola qoldi? Yechish: 9 – 1 – 1=8-1=7 ta. J: 7 ta bola qoldi. 3.(62). Ikkita akvariumda 10 ta baliq bor edi. Birinchisida 4 ta baliq bo‘lsa, ikkinchisida nechta baliq bor? Yechish: 10 – 4=6 ta J: 6 ta baliq bor: 4.(63). Akbarda 6 ta plastilin bor. Olimda undan 2 ta kam bor. Olimda nechta plastilin bor. Yechish: 6 – 2 =4 ta. J: 4 ta plastilin bor. 8.(65). Guldasta uchun 4 ta lola, 6 ta safsar gul uzishdi. Hammasi bo‘lib nechta gul uzishdi? Yechish: 4+6=10 ta J:10 ta gul uzishdi. 4.(68). 2 ta yashil rangli mashina so‘ngra 4 ta qizil rangli mashina garajda keldi. Hammasi bo‘lib nechta mashina keladi? Yechish: 4+2=6 (ta) J: 6 ta 3.(69). Bir shohchda 2 ta ikkinchi shohchada 3 ta olcha bor. Ikkala shohchaga nechta olcha bor? Yechish: 2+3=5 (ta) j: 5 ta 2.(70). Oldin 6 ta karam keyin bir nechta karam uzib olindi. Uzilgan karamlar 8 ta, keyin nechta karam uzildi? (sonni bir necha birlik orttirish va yig‘indini topishga oid masala) 4.(132). Bir metro vagonida 48 nafar ikkinchisida undan 17 nafar kam yo‘lovchi bor. Ikkala vagonda necha nafar yo‘lovchi bor? Q/y. Yechish: I b – 48 nafar 48+(48 – 17)=48+31=79 ta II b - ? 17 ta kam J: 79 ta Ikkalasida -? 8.(49). Masala tuzing: Bir taqsimchada 7 ta limon ikkinchisida esa bitta ham limon yo‘q ikkala tarelkada nechta limon bor? Yechish: 7+0= 7 ta j: 7 ta limon bor. 5(51). Maktab hovlisida 9 ta bola bor edi. Ulardan oldin bittasi so‘ngra yana bittasi ketib qoldi. Hovlida nechta bola qoldi? Yechish: 9 – 1 – 1=8-1=7 ta. J: 7 ta bola qoldi. 3.(62). Ikkita akvariumda 10 ta baliq bor edi. Birinchisida 4 ta baliq bo‘lsa, ikkinchisida nechta baliq bor? Yechish: 10 – 4=6 ta J: 6 ta baliq bor: 4.(63). Akbarda 6 ta plastilin bor. Olimda undan 2 ta kam bor. Olimda nechta plastilin bor. Yechish: 6 – 2 =4 ta. J: 4 ta plastilin bor. 8.(65). Guldasta uchun 4 ta lola, 6 ta safsar gul uzishdi. Hammasi bo‘lib nechta gul uzishdi? Yechish: 4+6=10 ta J:10 ta gul uzishdi. 4.(68). 2 ta yashil rangli mashina so‘ngra 4 ta qizil rangli mashina garajda keldi. Hammasi bo‘lib nechta mashina keladi? Yechish: 4+2=6 (ta) J: 6 ta 3.(69). Bir shohchda 2 ta ikkinchi shohchada 3 ta olcha bor. Ikkala shohchaga nechta olcha bor? Yechish: 2+3=5 (ta) j: 5 ta 2.(70). Oldin 6 ta karam keyin bir nechta karam uzib olindi. Uzilgan karamlar 8 ta, keyin nechta karam uzildi? Yechish: 8-6=2 ta J: 2 ta karam. 3.(71). Daraxtda 6 ta olma bor edi. 2 ta olindi. Daraxtda nechta qoldi? Bor edi – 6 ta olma Yechish: 6 – 2=4 (ta) J: 4 ta Olindi – 2 ta Qoldi - ? 4.5. Taqsimchaga 3 ta nok, 4 ta olma va 2 ta xurmo qo‘yishdi. Taqsimchaga hammasi bo‘lib nechta meva qo‘yishdi? Q/y. Yechish: Nok – 3ta 1) 3+4+2=9 ta (meva) Olma – 4ta 2) I (3+4)+2=9 ta Xurmo –2ta II (3+2)+4=9 ta III 3+(4+2)=9 ta J: 9 ta. 7.23. Ertalab 18 ta atirgul ochildi, kechga borib esa ular 2 ta ortdi. Kechgacha nechta atirgul ochilgan? Q/y Yechish: Ertalab – 18 ta a) 1. 18+2=20 ta Kechga borib – 2 ta ortdi. 2. 18+20=38 ta Kechaga -? J: 38 ta b) 18+(18+2)=18+20=38 30.115.Dalada 9 ta kanbayn va 6 ta taraktor ishlamoqda. 13 ta mashina ishni bajarib bo‘ldi. Yana nechta mashina ishni bajarishi kerak. Q/y Yechish: Ishlamoqda -9 ta va 6 ta a) 1) 9+6=15 ta 2) 15-13=2 ta Bajardi -13 ta b) (9+6)-13=15-13=2ta Bajarishi kerak -? J: 2 ta 24.86.Karimjonning100 so‘mi bor edi. U 40 so‘miga rangli qalamlar va 10 so‘miga daftar sotib oldi. Karimjonning qancha puli qoldi? Q/y. Yechish: Bor edi -85 so‘m. a) 1. 40+10=50 (so‘m) Ishlatildi -40 so‘m 10 so‘m 2. 85 – 50=35 (so‘m) Qoldi-? b) 85 –(40-10)=85-50=35 so‘m ? Yechish: 8-6=2 ta J: 2 ta karam. 3.(71). Daraxtda 6 ta olma bor edi. 2 ta olindi. Daraxtda nechta qoldi? Bor edi – 6 ta olma Yechish: 6 – 2=4 (ta) J: 4 ta Olindi – 2 ta Qoldi - ? 4.5. Taqsimchaga 3 ta nok, 4 ta olma va 2 ta xurmo qo‘yishdi. Taqsimchaga hammasi bo‘lib nechta meva qo‘yishdi? Q/y. Yechish: Nok – 3ta 1) 3+4+2=9 ta (meva) Olma – 4ta 2) I (3+4)+2=9 ta Xurmo –2ta II (3+2)+4=9 ta III 3+(4+2)=9 ta J: 9 ta. 7.23. Ertalab 18 ta atirgul ochildi, kechga borib esa ular 2 ta ortdi. Kechgacha nechta atirgul ochilgan? Q/y Yechish: Ertalab – 18 ta a) 1. 18+2=20 ta Kechga borib – 2 ta ortdi. 2. 18+20=38 ta Kechaga -? J: 38 ta b) 18+(18+2)=18+20=38 30.115.Dalada 9 ta kanbayn va 6 ta taraktor ishlamoqda. 13 ta mashina ishni bajarib bo‘ldi. Yana nechta mashina ishni bajarishi kerak. Q/y Yechish: Ishlamoqda -9 ta va 6 ta a) 1) 9+6=15 ta 2) 15-13=2 ta Bajardi -13 ta b) (9+6)-13=15-13=2ta Bajarishi kerak -? J: 2 ta 24.86.Karimjonning100 so‘mi bor edi. U 40 so‘miga rangli qalamlar va 10 so‘miga daftar sotib oldi. Karimjonning qancha puli qoldi? Q/y. Yechish: Bor edi -85 so‘m. a) 1. 40+10=50 (so‘m) Ishlatildi -40 so‘m 10 so‘m 2. 85 – 50=35 (so‘m) Qoldi-? b) 85 –(40-10)=85-50=35 so‘m ? 2. 125. Ertalab paxta zavodiga 40 mashina, kechqurun esa undan 20 ta ortiq mashina paxta keltirildi. Zavodga hammasi bo‘lib necha mashina paxta keltirildi? Q/y. Yechish: Ertalab -40 m a) 1. 40+20=60 ta (m) Kechqurun -? 20 ta ortiq 2. 40+60=100 ta (m) Hammasi -? J: (40+20)=40+60 =100 ta 34. 138. mantiyorda 30 mli va 70 mli ikki o‘ram sim bor. Bir ish kuni davomida u 80 m sim ishlatdi. Necha metr sim qoldi? Q/y. Yechish: Bor edi – 30 m mli va 70 mli a) 1) 30+70=100 Ishlatildi -80 m 2) 100-80=20 m Qoldi -? b) (30+70)-80-100-80=20 m J: 20 m 25.94. 10 m chit va 10 m shoyi sotib olishdi. 12 m matoni ishlatishdi. Necha metr mato qoldi? Q/y Yechish: Sotib olishdi. 10 m chit va 10 m shoyi 1) 10+10=20 (m) Ishlatishdi -12 m 2) 20-12=8 m Qoldi -? J: 8 m mato (10+10)-12=20-12=8 m 26.99. Bolalar plastilindan 19 ta katta o‘rdakcha va 8 ta kichik o‘rdakcha yasashdi. 6 ta kichik o‘rdakchani kichkintoylarga berishdi. Nechta o‘rdakcha qoldi? Q/y. Yechish: Yas.katta o‘rdak -10 ta I (10+8)-18-6=12 (ta) Yas.kichik o‘rdak-8 ta II (10-6)+8=4+8=12 (ta) Berishdi – 6ta III (18-6)+10=2+10=12 (ta) Qoldi -? J: 12 ta qoldi? 27.100. O‘tloqda 20 ta toycha yurgan edi. Oldin 4 ta keyin yana 3 ta toycha daryoga suv ichgani chopib ketishdi. O‘tloqda nechta toycha qoldi? Q/y. Yechish: Yurgan edi – 20 ta I. 1) (3+4)=7 ta 2) 20 – 7=13 ta Ketishdi -3 ta va 4 ta II. 20 –(3+4)=13 ta 2. 125. Ertalab paxta zavodiga 40 mashina, kechqurun esa undan 20 ta ortiq mashina paxta keltirildi. Zavodga hammasi bo‘lib necha mashina paxta keltirildi? Q/y. Yechish: Ertalab -40 m a) 1. 40+20=60 ta (m) Kechqurun -? 20 ta ortiq 2. 40+60=100 ta (m) Hammasi -? J: (40+20)=40+60 =100 ta 34. 138. mantiyorda 30 mli va 70 mli ikki o‘ram sim bor. Bir ish kuni davomida u 80 m sim ishlatdi. Necha metr sim qoldi? Q/y. Yechish: Bor edi – 30 m mli va 70 mli a) 1) 30+70=100 Ishlatildi -80 m 2) 100-80=20 m Qoldi -? b) (30+70)-80-100-80=20 m J: 20 m 25.94. 10 m chit va 10 m shoyi sotib olishdi. 12 m matoni ishlatishdi. Necha metr mato qoldi? Q/y Yechish: Sotib olishdi. 10 m chit va 10 m shoyi 1) 10+10=20 (m) Ishlatishdi -12 m 2) 20-12=8 m Qoldi -? J: 8 m mato (10+10)-12=20-12=8 m 26.99. Bolalar plastilindan 19 ta katta o‘rdakcha va 8 ta kichik o‘rdakcha yasashdi. 6 ta kichik o‘rdakchani kichkintoylarga berishdi. Nechta o‘rdakcha qoldi? Q/y. Yechish: Yas.katta o‘rdak -10 ta I (10+8)-18-6=12 (ta) Yas.kichik o‘rdak-8 ta II (10-6)+8=4+8=12 (ta) Berishdi – 6ta III (18-6)+10=2+10=12 (ta) Qoldi -? J: 12 ta qoldi? 27.100. O‘tloqda 20 ta toycha yurgan edi. Oldin 4 ta keyin yana 3 ta toycha daryoga suv ichgani chopib ketishdi. O‘tloqda nechta toycha qoldi? Q/y. Yechish: Yurgan edi – 20 ta I. 1) (3+4)=7 ta 2) 20 – 7=13 ta Ketishdi -3 ta va 4 ta II. 20 –(3+4)=13 ta Qoldi -? III. (20 -3)-4=17-4=13 ta J: 13 ta qoldi. 3-SINF DARSLIKLARIDAGI IKKI AMALLI MASALALAR VA ULARNI YECHISH YO‘LLARI. 9.29. Azizada 18ta, Diloromda undan 7 ta ortiq, Xurshidada esa Diloromdagidan 12 ta ortiq daftar bor Xurshidada nechta daftar bor. Q/y. Yechish: Azizada 18 ta daftar 1) 18+7=25 ta Diloromda? 7 ta ortiq 2) 25+12=37 ta Xurshidada? 12 ta ortiq J: 37 ta daftar bor. Xurshidada nechta daftar bor? 10.39. Bog‘da 60 tup daraxt bor. Ulardan 25 tupi olma, 17 tupi o‘rik, qolganlari esa shaftoli. Bog‘da necha tup shaftoli daraxti bor? Q/y. Yechish: Bor edi 60 tup. 1) 60-25=35 tup 25 tup olma, 17 tup o‘rik. 2) 35-17=18 tup Bog‘da necha tup shaftoli daraxti bor? J: 18 tu shaftoli daraxti bor. 18.81. 24 ta olma va 16 ta nok 4ta vazaga bir xil taqsimlanib, dasturxonga qo‘yildi. Har bi vazaga nechtadan olma nechtadan nok qo‘yildi? Har bir vazada nechtadan meva bor? Q/y. Yechish: Bor edi 24 ta olma, 16 ta nok 1) 24:4=6 ta olma 4 ta vazaga qo‘yildi 2) 16:4=4 ta nok Har bir vazada nechtadan meva bor? 4+6=10 J: jami 10 ta meva 20.91. Savatdagi anorning choragi 6tani tashkil etadi. Savatdai anorning yarmi nechtani tashkil etadi? Q/y. Yechish: Bor edi savatda anor 1) 6 x 4=24 ta Choragi 6 dona 2) 24:2=12 ta Yarmi necha dona? J: Savatdagi anorning yarmi 12 ta Qoldi -? III. (20 -3)-4=17-4=13 ta J: 13 ta qoldi. 3-SINF DARSLIKLARIDAGI IKKI AMALLI MASALALAR VA ULARNI YECHISH YO‘LLARI. 9.29. Azizada 18ta, Diloromda undan 7 ta ortiq, Xurshidada esa Diloromdagidan 12 ta ortiq daftar bor Xurshidada nechta daftar bor. Q/y. Yechish: Azizada 18 ta daftar 1) 18+7=25 ta Diloromda? 7 ta ortiq 2) 25+12=37 ta Xurshidada? 12 ta ortiq J: 37 ta daftar bor. Xurshidada nechta daftar bor? 10.39. Bog‘da 60 tup daraxt bor. Ulardan 25 tupi olma, 17 tupi o‘rik, qolganlari esa shaftoli. Bog‘da necha tup shaftoli daraxti bor? Q/y. Yechish: Bor edi 60 tup. 1) 60-25=35 tup 25 tup olma, 17 tup o‘rik. 2) 35-17=18 tup Bog‘da necha tup shaftoli daraxti bor? J: 18 tu shaftoli daraxti bor. 18.81. 24 ta olma va 16 ta nok 4ta vazaga bir xil taqsimlanib, dasturxonga qo‘yildi. Har bi vazaga nechtadan olma nechtadan nok qo‘yildi? Har bir vazada nechtadan meva bor? Q/y. Yechish: Bor edi 24 ta olma, 16 ta nok 1) 24:4=6 ta olma 4 ta vazaga qo‘yildi 2) 16:4=4 ta nok Har bir vazada nechtadan meva bor? 4+6=10 J: jami 10 ta meva 20.91. Savatdagi anorning choragi 6tani tashkil etadi. Savatdai anorning yarmi nechtani tashkil etadi? Q/y. Yechish: Bor edi savatda anor 1) 6 x 4=24 ta Choragi 6 dona 2) 24:2=12 ta Yarmi necha dona? J: Savatdagi anorning yarmi 12 ta 25.114. Oshxonada kuniga 20 kg dan sabzi sarflanadi. Agar oshxonada 67 kg sabzi qolgan bo‘lsa, 4 kunga yetishi uchun yana qancha sabzi sotib olish kerak? Yechish: 1) 20 x 4=80 kg 2) 80-67=13 kg J: 13 kg sabzi sotib olish kerak. 27.124. Dilbar kuniga 6 sahifadan kitob o‘qiydi. 14 kun o‘qiganidan keyin kitobning 12 sahifasi qoldi. Kitob necha sahifadan iborat? Yechish: 1) 6 x 14=84 2) 84+12=98 J: Kitob 98 sahifadan iborat. 28.137. To‘pda 60 m duxoba bor. Birinchi haridorga uning yarmi, ikkinchisiga qolgan duxobaning uchdan bir qismi sotildi. Ikkinchi xaridor necha metr duxoba sotib olgan? Q/y. Bor edi 60 m duxoba Sotildi yarmi Qolgan duxobaning 3 dan bir qismi qancha? Yechish: 1) 60:2=30 m 2) 30:3=10 m J: Ikkinchi xaridor 10m duxoba sotib olgan. 29.141.Maktab bog‘ida birinchi tuodan terilgan 96 kg olma 8ta yashikka solindi. Ikkinchi tupdan terilgani esa 6 ta yashikka solindi. Ikkinchi tupdan necha kg olma terilgan? Q/y. Bor edi 96 kg olma Solindi 8 ta yashikka 6 ta yashikka necha kg olma sig‘adi? Yechish: 1) 96:8=12 kg 2) 12 x 6=72 kg J: Ikkinchi tupdan 72 kg olma terilgan. 25.114. Oshxonada kuniga 20 kg dan sabzi sarflanadi. Agar oshxonada 67 kg sabzi qolgan bo‘lsa, 4 kunga yetishi uchun yana qancha sabzi sotib olish kerak? Yechish: 1) 20 x 4=80 kg 2) 80-67=13 kg J: 13 kg sabzi sotib olish kerak. 27.124. Dilbar kuniga 6 sahifadan kitob o‘qiydi. 14 kun o‘qiganidan keyin kitobning 12 sahifasi qoldi. Kitob necha sahifadan iborat? Yechish: 1) 6 x 14=84 2) 84+12=98 J: Kitob 98 sahifadan iborat. 28.137. To‘pda 60 m duxoba bor. Birinchi haridorga uning yarmi, ikkinchisiga qolgan duxobaning uchdan bir qismi sotildi. Ikkinchi xaridor necha metr duxoba sotib olgan? Q/y. Bor edi 60 m duxoba Sotildi yarmi Qolgan duxobaning 3 dan bir qismi qancha? Yechish: 1) 60:2=30 m 2) 30:3=10 m J: Ikkinchi xaridor 10m duxoba sotib olgan. 29.141.Maktab bog‘ida birinchi tuodan terilgan 96 kg olma 8ta yashikka solindi. Ikkinchi tupdan terilgani esa 6 ta yashikka solindi. Ikkinchi tupdan necha kg olma terilgan? Q/y. Bor edi 96 kg olma Solindi 8 ta yashikka 6 ta yashikka necha kg olma sig‘adi? Yechish: 1) 96:8=12 kg 2) 12 x 6=72 kg J: Ikkinchi tupdan 72 kg olma terilgan. 29.146. Savatda 32 ta anor bor. Undagi anorlarning yarmini Anvar, Choragini Marjona oldi. Marjona nechta anor oldi? Q/y. Bor edi 32 ta anor Anva oldi yarmini Marjona oldo choragini Marjonada nechta anor bor? Yechish: 1) 32:2=16 ta 2) 32:4=8 ta J: Marjona 8 ta anor oldi. 30.150. Maktab tajriba maydoniga 8 kg kartoshka ekilib, undan 6 marta ko‘p hosil olindi. Olingan hosil ekilganidan necha marta ko‘p? Q/y. Ekildi 8 kg kartoshka Olindi 6 marta ko‘p Ekilgan kartoshkadan necha kg ko‘p kartoshka olindi? Yechish: 1) 8 x 6 =48 kg 2) 48-8=40 kg J: 40 kg ko‘p hosil olindi. 33.165. Birinchi to‘pda 30 m, ikkinchi to‘pda 24 m shoyi bor. Agar bitta ko‘ylak uchun 3 m mato sarflansa, ikki to‘pdagi jami shoyidan nechta ko‘ylak tikish mumkin? Q/y. Bor edi 30 m va 24 m shoyi 1 ta ko‘ylak 3 m shoyidan tikiladi Jami shoyidan nechta ko‘ylak tikiladi? Yechish: 1) 30+24=54 m 2) 54:3=18 ta J: 18 ta ko‘lak tikish mumkin. 29.146. Savatda 32 ta anor bor. Undagi anorlarning yarmini Anvar, Choragini Marjona oldi. Marjona nechta anor oldi? Q/y. Bor edi 32 ta anor Anva oldi yarmini Marjona oldo choragini Marjonada nechta anor bor? Yechish: 1) 32:2=16 ta 2) 32:4=8 ta J: Marjona 8 ta anor oldi. 30.150. Maktab tajriba maydoniga 8 kg kartoshka ekilib, undan 6 marta ko‘p hosil olindi. Olingan hosil ekilganidan necha marta ko‘p? Q/y. Ekildi 8 kg kartoshka Olindi 6 marta ko‘p Ekilgan kartoshkadan necha kg ko‘p kartoshka olindi? Yechish: 1) 8 x 6 =48 kg 2) 48-8=40 kg J: 40 kg ko‘p hosil olindi. 33.165. Birinchi to‘pda 30 m, ikkinchi to‘pda 24 m shoyi bor. Agar bitta ko‘ylak uchun 3 m mato sarflansa, ikki to‘pdagi jami shoyidan nechta ko‘ylak tikish mumkin? Q/y. Bor edi 30 m va 24 m shoyi 1 ta ko‘ylak 3 m shoyidan tikiladi Jami shoyidan nechta ko‘ylak tikiladi? Yechish: 1) 30+24=54 m 2) 54:3=18 ta J: 18 ta ko‘lak tikish mumkin. 34.170. Sinfda 17 nafar o‘g‘il bola 19 nafar qiz bola o‘qiydi. Partalar 3 qatordan qo‘yilgan. Har bir partalar qatorida necha nafar o‘quvchi o‘tiradi? Q/y. Bor edi 17 nafar o‘g‘il bola 19 nafar qiz bola Partalar 3 qtor Har bir qatorda necha nafar o‘quvchi o‘tiradi? Yechish: 1) 17+19=36 (nafar) 2) 36:3=12 (nafar) J: Har bir partalar qatorida 12 nafar o‘qucvhi o‘tiradi. 34.173. Ozoda va Rahima gulzordan 44 ta gul uzib, 4ta bir xil guldasta yasadi. 9ta guldasta yasash uchun nechta gul kerak bo‘ladi? Yechish: 1) 44:4=11 ta 2) 11x9=99 ta J: 99 ta gul kerak bo‘ladi. 35.177. Hayvonot bog‘idagi 2 ta qafasga 24 ta to‘ti joylashtirish mumkin. 5 ta qafasga nechta to‘ti joylashadi? Q/y. Bor edi 24 ta to‘ti Joylashdi 2 ta qafasga 5 ta qafasga nechta to‘ti joylashad? Yechish: 1) 24:2=12 ta 2) 12x5=60 ta J: 60 ta to‘ti joylashadi. 34.170. Sinfda 17 nafar o‘g‘il bola 19 nafar qiz bola o‘qiydi. Partalar 3 qatordan qo‘yilgan. Har bir partalar qatorida necha nafar o‘quvchi o‘tiradi? Q/y. Bor edi 17 nafar o‘g‘il bola 19 nafar qiz bola Partalar 3 qtor Har bir qatorda necha nafar o‘quvchi o‘tiradi? Yechish: 1) 17+19=36 (nafar) 2) 36:3=12 (nafar) J: Har bir partalar qatorida 12 nafar o‘qucvhi o‘tiradi. 34.173. Ozoda va Rahima gulzordan 44 ta gul uzib, 4ta bir xil guldasta yasadi. 9ta guldasta yasash uchun nechta gul kerak bo‘ladi? Yechish: 1) 44:4=11 ta 2) 11x9=99 ta J: 99 ta gul kerak bo‘ladi. 35.177. Hayvonot bog‘idagi 2 ta qafasga 24 ta to‘ti joylashtirish mumkin. 5 ta qafasga nechta to‘ti joylashadi? Q/y. Bor edi 24 ta to‘ti Joylashdi 2 ta qafasga 5 ta qafasga nechta to‘ti joylashad? Yechish: 1) 24:2=12 ta 2) 12x5=60 ta J: 60 ta to‘ti joylashadi. 4-SINF DARSLIKLARIDAGI IKKI AMALLI MASALALAR VA ULARNI YECHISH YO‘LLARI. 10.51. Bosmaxonada 318 nafar erkak va ulardan 42 nafar kam ayol ishlaydi. Bosmaxonada hammasi bo‘lib necha kishi ishlaydi? Q/y. Erkaklar 318 nafar Ayollar ulardan 42 nafar kam Hammasi bo‘lib necha kishi ishlaydi? Yechish: 1) 318-42=276 2) 318+276=594 J: 594 nafar kishi ishlaydi. 11.52. Oshxonada 58 kg no‘xat va undan 19 kg ko‘p guruch ishlatildi. Hammasi bo‘lib qancha don mahsuloti ishlatilgan? Q/y. No‘xat 58 kg Guruch no‘xatdan 19 kg ko‘p Hammasi bo‘lib necha kg? Yechish: 1) 58+19=77 kg 2) 58+77=135 kg J: 135 kg don mahsuloti ishlatilgan. 14.67. Do‘konda 200 ta katakli va ulardan 3 marta ko‘p bir chiziq daftar bor. Do‘konda hammasi bo‘lib nechta daftar bor? Q/y. Katakli daftar 200 ta Bir chiziqli daftar undan uch matra ko‘p Hammasi bo‘lib nechta daftar? Yechish: 1) 200x3=600 ta 2) 600+200=800 ta J: Hammasi bo‘lib 800 ta daftar bor. 4-SINF DARSLIKLARIDAGI IKKI AMALLI MASALALAR VA ULARNI YECHISH YO‘LLARI. 10.51. Bosmaxonada 318 nafar erkak va ulardan 42 nafar kam ayol ishlaydi. Bosmaxonada hammasi bo‘lib necha kishi ishlaydi? Q/y. Erkaklar 318 nafar Ayollar ulardan 42 nafar kam Hammasi bo‘lib necha kishi ishlaydi? Yechish: 1) 318-42=276 2) 318+276=594 J: 594 nafar kishi ishlaydi. 11.52. Oshxonada 58 kg no‘xat va undan 19 kg ko‘p guruch ishlatildi. Hammasi bo‘lib qancha don mahsuloti ishlatilgan? Q/y. No‘xat 58 kg Guruch no‘xatdan 19 kg ko‘p Hammasi bo‘lib necha kg? Yechish: 1) 58+19=77 kg 2) 58+77=135 kg J: 135 kg don mahsuloti ishlatilgan. 14.67. Do‘konda 200 ta katakli va ulardan 3 marta ko‘p bir chiziq daftar bor. Do‘konda hammasi bo‘lib nechta daftar bor? Q/y. Katakli daftar 200 ta Bir chiziqli daftar undan uch matra ko‘p Hammasi bo‘lib nechta daftar? Yechish: 1) 200x3=600 ta 2) 600+200=800 ta J: Hammasi bo‘lib 800 ta daftar bor. 14.68. Tanlovga 48 ta oq-qora tasvirli va undan 4 marta kam rangli fotosuratlar yuborildi. Tanlovga hammasi bo‘lib nechta fotosurat yuborildi? Q/y. Oq-qorq surat 48 ta Rangli surat 4 marta kam Hammasi bo‘lib nechta sutar. Yechish: 1) 48:4=12 ta 2) 48+12=60 ta J: Hammasi bo‘lib 60ta fotosurat yuborildi. 15.75. Omborga 54 yashik olma va 36 yashik nok keltirildi. Ertalab do‘konlarga 45 yashik ho‘l meva jo‘natildi. Omborda necha yashik meva qolgan? Q/y. Olma 54 yashik Nok 36 yashik Do‘konlarga jo‘natildi 45 yashik Qoldi necha yashik? Yechish: 1) 54+36=90 2) 90-45=45 J: Omborda 45 yashik meva qoldi. 16.76. Maktabning mevali bog‘ini barpo etishda 30 nafar o‘quvchi ishladi. 5 nafar o‘quvchi ko‘chat o‘tkazish uchun chuqurcha qazidi, 8 o‘quvchi suv keltirdi. Qolgan o‘quvchilar qazilgan chuqurlarga ko‘chatlarni o‘tkazdilar. Necha nafar o‘quvchi qazilgan chuqurlarga ko‘chatlarni o‘tkazdilar? Yechish: 1) 5+8=13 2) 30-13=17 J: 17 nafar o‘quvchilar ko‘chat o‘tkazdilar. 16.79. Yosh tabiatshunoslar 12 kg massali qovoq va 6 kg massali qovun yetishtirdilar. Qovoq qovundan qancha og‘ir? Qovunning massasi qovoqning massasidan necha marta kam? Yechish: 1) 12-6=6 kg 14.68. Tanlovga 48 ta oq-qora tasvirli va undan 4 marta kam rangli fotosuratlar yuborildi. Tanlovga hammasi bo‘lib nechta fotosurat yuborildi? Q/y. Oq-qorq surat 48 ta Rangli surat 4 marta kam Hammasi bo‘lib nechta sutar. Yechish: 1) 48:4=12 ta 2) 48+12=60 ta J: Hammasi bo‘lib 60ta fotosurat yuborildi. 15.75. Omborga 54 yashik olma va 36 yashik nok keltirildi. Ertalab do‘konlarga 45 yashik ho‘l meva jo‘natildi. Omborda necha yashik meva qolgan? Q/y. Olma 54 yashik Nok 36 yashik Do‘konlarga jo‘natildi 45 yashik Qoldi necha yashik? Yechish: 1) 54+36=90 2) 90-45=45 J: Omborda 45 yashik meva qoldi. 16.76. Maktabning mevali bog‘ini barpo etishda 30 nafar o‘quvchi ishladi. 5 nafar o‘quvchi ko‘chat o‘tkazish uchun chuqurcha qazidi, 8 o‘quvchi suv keltirdi. Qolgan o‘quvchilar qazilgan chuqurlarga ko‘chatlarni o‘tkazdilar. Necha nafar o‘quvchi qazilgan chuqurlarga ko‘chatlarni o‘tkazdilar? Yechish: 1) 5+8=13 2) 30-13=17 J: 17 nafar o‘quvchilar ko‘chat o‘tkazdilar. 16.79. Yosh tabiatshunoslar 12 kg massali qovoq va 6 kg massali qovun yetishtirdilar. Qovoq qovundan qancha og‘ir? Qovunning massasi qovoqning massasidan necha marta kam? Yechish: 1) 12-6=6 kg 2) 12:6=2 kg J: Qovoq qovundan 6 kg og‘ir, qovunning massasi qovoqning massasidan 2 marta kam. 17.84. Bir tovuqning 15 ta, ikkinchisining unga qaraganda 6 ta ko‘p, uchinchisiniki esa ikkinchisiga qaraganda 3 marta kam jo‘jasi bor. Uchinchi tovuqning nechta jo‘jasi bor? Yechish: 1) 15+6=21 ta 2) 21:3=7 ta J: 7 ta 18.86. Sayyohlar velosipedda 32 km yurishdi. Bu ular piyoda bosib o‘tgan yo‘ldan 4 marta ko‘p. Sayyohlar bosib o‘tgan butun yo‘lning uzunligi ncha kilometrga teng? Q/y. Selosipedda 32 km yurishdi Piyoda undan 4 marta kam Hammasi bo‘lib necha km Yechish: 1) 32:4=8 2) 32+8=40 J: 40 km 19.95. Said har biri 129 so‘mdan 3 ta daftar va 950 so‘m turadigan 1 ta kitob sotib oldi. Said hammasi bo‘lib necha soh’m to‘ladi? Yechish: 1) 129x3=387 2) 387+950=1337 J: 1337 so‘m 20.98. 120 o‘quvchi xo‘jalikka sabzavot yig‘im-terimida, Ulardan 3marta kam o‘quvchi poliz mahsulotlarini yig‘ib olishda yordamlashdi. Xo‘jallik hammasi bo‘lib necha nafar o‘quvchi yordam bergan? Yechish: 1) 120:3=40 2) 120+40=160 J: 160 nafar. 2) 12:6=2 kg J: Qovoq qovundan 6 kg og‘ir, qovunning massasi qovoqning massasidan 2 marta kam. 17.84. Bir tovuqning 15 ta, ikkinchisining unga qaraganda 6 ta ko‘p, uchinchisiniki esa ikkinchisiga qaraganda 3 marta kam jo‘jasi bor. Uchinchi tovuqning nechta jo‘jasi bor? Yechish: 1) 15+6=21 ta 2) 21:3=7 ta J: 7 ta 18.86. Sayyohlar velosipedda 32 km yurishdi. Bu ular piyoda bosib o‘tgan yo‘ldan 4 marta ko‘p. Sayyohlar bosib o‘tgan butun yo‘lning uzunligi ncha kilometrga teng? Q/y. Selosipedda 32 km yurishdi Piyoda undan 4 marta kam Hammasi bo‘lib necha km Yechish: 1) 32:4=8 2) 32+8=40 J: 40 km 19.95. Said har biri 129 so‘mdan 3 ta daftar va 950 so‘m turadigan 1 ta kitob sotib oldi. Said hammasi bo‘lib necha soh’m to‘ladi? Yechish: 1) 129x3=387 2) 387+950=1337 J: 1337 so‘m 20.98. 120 o‘quvchi xo‘jalikka sabzavot yig‘im-terimida, Ulardan 3marta kam o‘quvchi poliz mahsulotlarini yig‘ib olishda yordamlashdi. Xo‘jallik hammasi bo‘lib necha nafar o‘quvchi yordam bergan? Yechish: 1) 120:3=40 2) 120+40=160 J: 160 nafar. XULOSA Bugungi kunda yosh avlodni tarbiyalash zamon talabi chunki yosh avlod, barkamol inson jamiyatimiz rivojining negizidir. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga beriladigan matematik tushunchalar bolalarni hayotga, turmushga har tomonlama tayyorlashga yordam beradi. Masalan: son kattalik, miqdor tushunchasi har bir kasb egasi uchun kerakli tushunchadir. Bola tarbiyasi inson hayotida hamisha muhim ish bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. O‘z farzandini kelajakka munosib qilib tarbiyalay olmaydigan inson, kamolotga yetkaza olmaydigan jamiyat hech qachon rivojlanmaydi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyayev Miromonovichning tashabbusi bilan mamlakatimiz tizimida o‘tkazilayotgan islohotlarning ham boisi shu –jamiyat taraqqiyotida yosh avlod tarbiyasining muhimligidir. Ta’lim tizimiga berilayotgan bu e’tibor kelajak avlodning har tamonlama barkamol bo‘lib yetishish uchun qilinayotgan g‘amxo‘rlik har bir avlod oldiga insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni, bilimlarni o‘rganish, o‘zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Hayot taraqqiyoti va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu vazifani amalga oshirishning birdan bir yo‘li ta’lim tizimini tinmay takomillashtirib borish orqali yosh avlodni ilm –fan asoslari bilan chuqur qurollantirishdir. Zero ilm olish yo‘lidagi izlanish insonning e’tiqodi va dunyoqarashini shakllantiradi, ma’naviy –ahloqiy kamolot sari yetaklaydi. Alohida katta e’tiborni talab etadigan yana bir masala shuki, hozirgi vaqtda yurtimizda “ Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash ”, asosida savdo –sotiq, xizmat va aloqa sohasida, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash bo‘yicha ko‘proq rivoj topmoqda. Inson uchun kerakli bo‘lgan tushunchalar boshlang‘ich sinflardan boshlab berilishi kerakligi ularni har birini mazmuni yoritilgan. Ko‘pincha masalalar o‘quvchilarga ularning bilimini to‘ldirish, malakalarini egallash, ko‘rinishlarini takomillashtirish va puxtalash uchun beriladi. XULOSA Bugungi kunda yosh avlodni tarbiyalash zamon talabi chunki yosh avlod, barkamol inson jamiyatimiz rivojining negizidir. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga beriladigan matematik tushunchalar bolalarni hayotga, turmushga har tomonlama tayyorlashga yordam beradi. Masalan: son kattalik, miqdor tushunchasi har bir kasb egasi uchun kerakli tushunchadir. Bola tarbiyasi inson hayotida hamisha muhim ish bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. O‘z farzandini kelajakka munosib qilib tarbiyalay olmaydigan inson, kamolotga yetkaza olmaydigan jamiyat hech qachon rivojlanmaydi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyayev Miromonovichning tashabbusi bilan mamlakatimiz tizimida o‘tkazilayotgan islohotlarning ham boisi shu –jamiyat taraqqiyotida yosh avlod tarbiyasining muhimligidir. Ta’lim tizimiga berilayotgan bu e’tibor kelajak avlodning har tamonlama barkamol bo‘lib yetishish uchun qilinayotgan g‘amxo‘rlik har bir avlod oldiga insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni, bilimlarni o‘rganish, o‘zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Hayot taraqqiyoti va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu vazifani amalga oshirishning birdan bir yo‘li ta’lim tizimini tinmay takomillashtirib borish orqali yosh avlodni ilm –fan asoslari bilan chuqur qurollantirishdir. Zero ilm olish yo‘lidagi izlanish insonning e’tiqodi va dunyoqarashini shakllantiradi, ma’naviy –ahloqiy kamolot sari yetaklaydi. Alohida katta e’tiborni talab etadigan yana bir masala shuki, hozirgi vaqtda yurtimizda “ Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash ”, asosida savdo –sotiq, xizmat va aloqa sohasida, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash bo‘yicha ko‘proq rivoj topmoqda. Inson uchun kerakli bo‘lgan tushunchalar boshlang‘ich sinflardan boshlab berilishi kerakligi ularni har birini mazmuni yoritilgan. Ko‘pincha masalalar o‘quvchilarga ularning bilimini to‘ldirish, malakalarini egallash, ko‘rinishlarini takomillashtirish va puxtalash uchun beriladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.56 B. 2 .Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.488 b. 3.Sh.Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari ta’minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.488 b. 4.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent – “O‘zbekiston” -2017.104 b. 1. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standart va o‘quv dasturi 2. M.Ahmedov, N.Abdurahmonova, M.Jumaev 1-sinf matematika darsligi “Turon-Iqbol” T.2015 3. N.Abdurahmonova, L.O‘rinboyeva 2-sinf matematika darsligi. “Yangiyo‘l Poligraf servis” Toshkent-2014. 4. S.Burxonova, O‘.Xudoyorov, Q.Norqulova 3-sinf matematika darsligi. “Sharq” Toshkent-2014. 5. N.U.Bikbayeva, E. Yangabayeva, K.M.Gifranova 4-sinf matematika darsligi “O‘qituvchi” T.2015 y 6. M.A.Bantova, G.V.Beltyukova, A.M.Poluchinkova “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish uslubiyoti”. 2013 y 7. N.U.Bikbayeva, R.I.Sidelnikova, G.A. Adambekova “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish uslubiyoti”.T.O‘. 8. M. Jumayev. Ye. Z.Tadjiyeva, “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi” T.2005 Fan va texnalogiya 9. M.Jumayev “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasidan labaratoriya mashg‘ulotlari” 2007 T.Turon – iqbol. 10. M.Ahmedov, N.Abdurahmonova, M.Jumayev “Birinchi sinf matematika darsligi” T. “Turon-Iqbol”. 2017. 11. Internet ma`lumotlar. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.56 B. 2 .Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.488 b. 3.Sh.Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari ta’minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.488 b. 4.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent – “O‘zbekiston” -2017.104 b. 1. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standart va o‘quv dasturi 2. M.Ahmedov, N.Abdurahmonova, M.Jumaev 1-sinf matematika darsligi “Turon-Iqbol” T.2015 3. N.Abdurahmonova, L.O‘rinboyeva 2-sinf matematika darsligi. “Yangiyo‘l Poligraf servis” Toshkent-2014. 4. S.Burxonova, O‘.Xudoyorov, Q.Norqulova 3-sinf matematika darsligi. “Sharq” Toshkent-2014. 5. N.U.Bikbayeva, E. Yangabayeva, K.M.Gifranova 4-sinf matematika darsligi “O‘qituvchi” T.2015 y 6. M.A.Bantova, G.V.Beltyukova, A.M.Poluchinkova “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish uslubiyoti”. 2013 y 7. N.U.Bikbayeva, R.I.Sidelnikova, G.A. Adambekova “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish uslubiyoti”.T.O‘. 8. M. Jumayev. Ye. Z.Tadjiyeva, “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi” T.2005 Fan va texnalogiya 9. M.Jumayev “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasidan labaratoriya mashg‘ulotlari” 2007 T.Turon – iqbol. 10. M.Ahmedov, N.Abdurahmonova, M.Jumayev “Birinchi sinf matematika darsligi” T. “Turon-Iqbol”. 2017. 11. Internet ma`lumotlar. Qo`qon Davlat pedagogika instituti Boshlang’ich sinflarda o’qitish huquqini berish bo’yicha kasbiy qayta tayyorlov kursi 3-guruh tinglovchisi Aliyeva Olyaxon Murodjon qizining Matematika o`qitish metodikasi fanidan Boshlang`ich sinflarda ikki amalli masalalar yechish metodikasi ” mаvzusidаgi kurs ishigа TAQRIZ Tinglovchinining asosiy maqsadi va vazifasi boshlang‘ich sinf matematika darslarida ikki amalli masalalarni turli usullarda yechishning mazmun va mohiyatini ochib berish, o‘quvchilarni qulay hisoblashga o‘rgatish, darslarda masalalarni yechishni qulay usulidan foydalanishga o‘rgatishning ahamiyati, dars jarayoniga tadbiq qilish mеtodikasini ishlab chiqishdan iboratdir. Boshlang‘ich matematika kursi umumiy matematika kursining asosi hisoblanib, boshlang‘ich sinflarda matematikani o‘rganmasdan turib, umumiy matematikani , kundalik hisob-kitobdan tortib, hayotimizda uchraydigan mantiqiy masalalarni ham yecha olmaymiz. Maktabga ilk qadam qo‘ygan kundan boshlab o‘quvchilarni fanga qiziqishlarini orttirish, fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish har bir o‘qituvchining vazifasidir. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarni fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish, o‘quvchilarni masalalarni tahlil qila olishga, har bir masalani yechish uchun amal tanlash uni mustaqil yecha olish ko‘nikmalarini hosil qilishga o‘rgatadi. Ish unga qo‘yilgan talablarga javob beradi uni himoyaga tavsiya etaman. Taqrizchi: Qo`qon Davlat pedagogika instituti Boshlang’ich sinflarda o’qitish huquqini berish bo’yicha kasbiy qayta tayyorlov kursi 3-guruh tinglovchisi Aliyeva Olyaxon Murodjon qizining Matematika o`qitish metodikasi fanidan Boshlang`ich sinflarda ikki amalli masalalar yechish metodikasi ” mаvzusidаgi kurs ishigа TAQRIZ Tinglovchinining asosiy maqsadi va vazifasi boshlang‘ich sinf matematika darslarida ikki amalli masalalarni turli usullarda yechishning mazmun va mohiyatini ochib berish, o‘quvchilarni qulay hisoblashga o‘rgatish, darslarda masalalarni yechishni qulay usulidan foydalanishga o‘rgatishning ahamiyati, dars jarayoniga tadbiq qilish mеtodikasini ishlab chiqishdan iboratdir. Boshlang‘ich matematika kursi umumiy matematika kursining asosi hisoblanib, boshlang‘ich sinflarda matematikani o‘rganmasdan turib, umumiy matematikani , kundalik hisob-kitobdan tortib, hayotimizda uchraydigan mantiqiy masalalarni ham yecha olmaymiz. Maktabga ilk qadam qo‘ygan kundan boshlab o‘quvchilarni fanga qiziqishlarini orttirish, fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish har bir o‘qituvchining vazifasidir. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarni fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish, o‘quvchilarni masalalarni tahlil qila olishga, har bir masalani yechish uchun amal tanlash uni mustaqil yecha olish ko‘nikmalarini hosil qilishga o‘rgatadi. Ish unga qo‘yilgan talablarga javob beradi uni himoyaga tavsiya etaman. Taqrizchi: Qo‘qon Davlat pedagogika instituti Maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim fakulteti “5111700-Boshlang‘ich ta’lim sport tarbiyaviy ish” ta’lim yo‘nalishi 402-guruh talabasi Ergasheva Gulnoza Mansurjon qizining “Boshlang`ich sinflarda ikki amalli masalalar yechish metodikasi ” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishigа TAQRIZ BMI uchun tanlangan va yozilgan mavzu matematika ta’limi mazmuniga o‘quvchilarning mustaqil faoliyatini ko‘chirishga imkon beruvchi amaliy ishlar va rivojlantiruvchi topshiriqlarni bajarishga bag‘ishlangan. Ishni birinchi bobida masala ustida ishlash uslubiyotining umumiy vazifalari, masala tinglashni o‘rganish va uni mustaqil o‘qiy olish, masalani dastlabki tahlil qilish, masalani yechish usullari va yozilishi, masala yechimini tekshirishning nazariy asoslari yozilgan. Ikkinchi bob “Boshlang‘ich sinf matematika darslaridagi ikki amalli masalalar” deb nomlanib, 1-2-sinf darsliklaridagi ikki amalli masalalar va ularni yechish yo‘llari, 3-sinf darsliklaridagi ikki amalli masalalar va ularni yechish yo‘llari, 4-sinf darsliklaridagi ikki amalli masalalar va ularni yechish yo‘llari batafsil berilgan va bob so‘ngida mavzuga oid dars ishlanmalari keltirilgan. Bitiruv malakaviy ishida boshlang‘ich sinflar matematika darslarida ikki amalli masalalarni hayotiy tajribaga suyanib, o‘quvchilarda fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish bilan birga bo`lajak o‘qituvchilar uchun zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida bilim berish yo‘llari ham keltirilgan. Ishda boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish uslubiyati nazariyasi va amaliyotiga asoslanib o‘quvchilarni ikki amalli masalalar yechish jarayonida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari va ularni shakllantirishning samarali usullarini o‘rganish asosida o‘qitish amaliyotida qo‘llash uslubiyoti ishlab chiqilgan. Har bir topshiriqni ishlash yo‘li ko‘rsatilgan. Ishda xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati talablarga muvofiq keltirilgan. Ishhajmi, mazmuni yetarli. Shuning uchun uni himoyaga tavsiya etish mumkin. Taqrizchi: Qo‘qon Davlat pedagogika instituti Maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim fakulteti “5111700-Boshlang‘ich ta’lim sport tarbiyaviy ish” ta’lim yo‘nalishi 402-guruh talabasi Ergasheva Gulnoza Mansurjon qizining “Boshlang`ich sinflarda ikki amalli masalalar yechish metodikasi ” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishigа TAQRIZ BMI uchun tanlangan va yozilgan mavzu matematika ta’limi mazmuniga o‘quvchilarning mustaqil faoliyatini ko‘chirishga imkon beruvchi amaliy ishlar va rivojlantiruvchi topshiriqlarni bajarishga bag‘ishlangan. Ishni birinchi bobida masala ustida ishlash uslubiyotining umumiy vazifalari, masala tinglashni o‘rganish va uni mustaqil o‘qiy olish, masalani dastlabki tahlil qilish, masalani yechish usullari va yozilishi, masala yechimini tekshirishning nazariy asoslari yozilgan. Ikkinchi bob “Boshlang‘ich sinf matematika darslaridagi ikki amalli masalalar” deb nomlanib, 1-2-sinf darsliklaridagi ikki amalli masalalar va ularni yechish yo‘llari, 3-sinf darsliklaridagi ikki amalli masalalar va ularni yechish yo‘llari, 4-sinf darsliklaridagi ikki amalli masalalar va ularni yechish yo‘llari batafsil berilgan va bob so‘ngida mavzuga oid dars ishlanmalari keltirilgan. Bitiruv malakaviy ishida boshlang‘ich sinflar matematika darslarida ikki amalli masalalarni hayotiy tajribaga suyanib, o‘quvchilarda fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish bilan birga bo`lajak o‘qituvchilar uchun zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida bilim berish yo‘llari ham keltirilgan. Ishda boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish uslubiyati nazariyasi va amaliyotiga asoslanib o‘quvchilarni ikki amalli masalalar yechish jarayonida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari va ularni shakllantirishning samarali usullarini o‘rganish asosida o‘qitish amaliyotida qo‘llash uslubiyoti ishlab chiqilgan. Har bir topshiriqni ishlash yo‘li ko‘rsatilgan. Ishda xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati talablarga muvofiq keltirilgan. Ishhajmi, mazmuni yetarli. Shuning uchun uni himoyaga tavsiya etish mumkin. Taqrizchi: Qo‘qon Davlat pedagogika instituti Maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim fakulteti “5111700-Boshlang‘ich ta’lim sport tarbiyaviy ish” ta’lim yo‘nalishi 401-guruh talabasi Aliyeva Olyaxon Murodjon qizi “Boshlang‘ich sinf matematika fanini o‘qitishda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishigа ilmiy rahbar Xulosasi Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga beriladigan matematik tushunchalar bolalarni hayotga, turmushga har tomonlama tayyorlashga yordam beradi. Masalan: son kattalik, miqdor tushunchasi har bir kasb egasi uchun kerakli tushunchadir. Bola tarbiyasi inson hayotida hamisha muhim ish bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. O‘z farzandini kelajakka munosib qilib tarbiyalay olmaydigan inson, kamolotga yetkaza olmaydigan jamiyat hech qachon rivojlanmaydi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyayev Miromonovichning tashabbusi bilan mamlakatimiz tizimida o‘tkazilayotgan islohotlarning ham boisi shu –jamiyat taraqqiyotida yosh avlod tarbiyasining muhimligidir. Ta’lim tizimiga berilayotgan bu e’tibor kelajak avlodning har tamonlama barkamol bo‘lib yetishish uchun qilinayotgan g‘amxo‘rlik har bir avlod oldiga insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni, bilimlarni o‘rganish, o‘zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Hayot taraqqiyoti va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu vazifani amalga oshirishning birdan bir yo‘li ta’lim tizimini tinmay takomillashtirib borish orqali yosh avlodni ilm-fan asoslari bilan chuqur qurollantirishdir. Mazkur bitiruv ishi ham yuqoridagi masalalarning yechimini topish uchun hizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishi bugungi kun talablari darajasi yozilgan deb aytish mumkin. Ishda ayrim kamchiliklar uchraydi, lekin bu kamchiliklar ishning asosiy mazmuniga ta’sir ko‘rsatmaydi. Ishni himoyaga tavsiya etish mumkin. Ilmiy rahbar: Sh.Nizomova-boshlang‘ich ta’lim kafedrasi o‘qituvchisi. Qo‘qon Davlat pedagogika instituti Maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim fakulteti “5111700-Boshlang‘ich ta’lim sport tarbiyaviy ish” ta’lim yo‘nalishi 401-guruh talabasi Aliyeva Olyaxon Murodjon qizi “Boshlang‘ich sinf matematika fanini o‘qitishda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishigа ilmiy rahbar Xulosasi Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga beriladigan matematik tushunchalar bolalarni hayotga, turmushga har tomonlama tayyorlashga yordam beradi. Masalan: son kattalik, miqdor tushunchasi har bir kasb egasi uchun kerakli tushunchadir. Bola tarbiyasi inson hayotida hamisha muhim ish bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. O‘z farzandini kelajakka munosib qilib tarbiyalay olmaydigan inson, kamolotga yetkaza olmaydigan jamiyat hech qachon rivojlanmaydi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyayev Miromonovichning tashabbusi bilan mamlakatimiz tizimida o‘tkazilayotgan islohotlarning ham boisi shu –jamiyat taraqqiyotida yosh avlod tarbiyasining muhimligidir. Ta’lim tizimiga berilayotgan bu e’tibor kelajak avlodning har tamonlama barkamol bo‘lib yetishish uchun qilinayotgan g‘amxo‘rlik har bir avlod oldiga insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni, bilimlarni o‘rganish, o‘zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Hayot taraqqiyoti va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu vazifani amalga oshirishning birdan bir yo‘li ta’lim tizimini tinmay takomillashtirib borish orqali yosh avlodni ilm-fan asoslari bilan chuqur qurollantirishdir. Mazkur bitiruv ishi ham yuqoridagi masalalarning yechimini topish uchun hizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishi bugungi kun talablari darajasi yozilgan deb aytish mumkin. Ishda ayrim kamchiliklar uchraydi, lekin bu kamchiliklar ishning asosiy mazmuniga ta’sir ko‘rsatmaydi. Ishni himoyaga tavsiya etish mumkin. Ilmiy rahbar: Sh.Nizomova-boshlang‘ich ta’lim kafedrasi o‘qituvchisi. Boshlang‘ich sinf matematika fanini o‘qitishda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi Boshlang‘ich sinf matematika fanini o‘qitishda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi