Boshlang’ich sinflarda axborot texnologiyalari faniga kirish. Ta’lim texnologiyasining tuzilishi. Axborot texnologiyasi tushunchasi va klassifikatsiyasi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarining axborot kompetentligi.

Yuklangan vaqt

2024-04-07

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

19

Faytl hajmi

348,6 KB


1 Boshlang’ich sinflarda axborot texnologiyalari faniga kirish. Ta’lim texnologiyasining tuzilishi. Axborot texnologiyasi tushunchasi va klassifikatsiyasi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarining axborot kompetentligi. Reja: 1. Boshlang‘ich sinflarda axborot texnologiyalari fanining maqsad va vazifalari. 2. Ta’lim texnologiyasi tushunchasi va uni tasniflash. 3. Ta’lim texnologiyasining tuzilishi. 4. Ta’lim vositalari va ularning turlari. 5. Axborot va axborot texnologiyasi tushunchalari. 6. Axborot tеxnologiyalarining rivojlanish bosqichlari va klassifikatsiyalari. 7. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining axborot kompetentligi. Tayanch iboralar: texnologiya, ta’lim texnologiyasi, pedagogik texnologiya, ta’lim vositalari, ta’lim vositalarining tipologiyasi, maqsadli komponent, kontseptsiyani komponent, тarkibiy komponent, protsessual komponent, diagnostik komponent, axborot, axborot turlari, analog (uzluksiz) axborot, diskret (uzlukli) axborot, axborot sifatlari, aхbоrоt texnologiyalari, zamonaviy axborot texnologiyalari, axborot texnologiyalarining klassifikatsiyalari. Ta’lim-tarbiya mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o‘tishi bilan kengayib taraqqiy etib borishi natijasida uning shakl, usul va vositalari ham takomillashib bormoqda. Hozirgi inson faoliyatining asosiy yo‘nalishlari shu faoliyatdan ko‘zda tutilgan maqsadlarni to‘liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, ya’ni texnologiyalarga aylanib bormoqda. Xuddi shu kabi ta’lim-tarbiya sohasida 1 Boshlang’ich sinflarda axborot texnologiyalari faniga kirish. Ta’lim texnologiyasining tuzilishi. Axborot texnologiyasi tushunchasi va klassifikatsiyasi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarining axborot kompetentligi. Reja: 1. Boshlang‘ich sinflarda axborot texnologiyalari fanining maqsad va vazifalari. 2. Ta’lim texnologiyasi tushunchasi va uni tasniflash. 3. Ta’lim texnologiyasining tuzilishi. 4. Ta’lim vositalari va ularning turlari. 5. Axborot va axborot texnologiyasi tushunchalari. 6. Axborot tеxnologiyalarining rivojlanish bosqichlari va klassifikatsiyalari. 7. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining axborot kompetentligi. Tayanch iboralar: texnologiya, ta’lim texnologiyasi, pedagogik texnologiya, ta’lim vositalari, ta’lim vositalarining tipologiyasi, maqsadli komponent, kontseptsiyani komponent, тarkibiy komponent, protsessual komponent, diagnostik komponent, axborot, axborot turlari, analog (uzluksiz) axborot, diskret (uzlukli) axborot, axborot sifatlari, aхbоrоt texnologiyalari, zamonaviy axborot texnologiyalari, axborot texnologiyalarining klassifikatsiyalari. Ta’lim-tarbiya mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o‘tishi bilan kengayib taraqqiy etib borishi natijasida uning shakl, usul va vositalari ham takomillashib bormoqda. Hozirgi inson faoliyatining asosiy yo‘nalishlari shu faoliyatdan ko‘zda tutilgan maqsadlarni to‘liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, ya’ni texnologiyalarga aylanib bormoqda. Xuddi shu kabi ta’lim-tarbiya sohasida 2 ham so‘nggi yillarda ta’lim texnologiyalari faol tarzda amal qila boshladi. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayoni katta avlod tomonidan o‘z bilim va tajribalarini o‘sib kelayotgan avlodga o‘rgatishdan iborat bo‘lib, bu jarayonda, asosan, inson hayoti uchun zarur axborotlarni avloddan-avlodga uzatish amalga oshiriladi. Inson hayoti axborotlar bilan chambarchas bog‘liq. Insonning har bir harakati axborot olish va uzatish yoki undan foydalanish, uni o‘rganish, o‘zlashtirish, saqlash va boyitishdan iborat. Shuning uchun ham hozirgi insoniyat sivilizatsiyasi axborot sivilizatsiyasi deb ataladi. XXI asr ham bejizga axborot asri deb atalmagan. Tа’lim sоhаsidаgi tub islоhаtlаrning аsоsiy mаqsаdi jаhоn аndоzаlаri аsоsidа bilimlаr bеrish vа rаqоbаtdosh kаdrlаr tаyyorlаshdir. Ushbu nаmunаviy dаstur bugungi kunning zаmоnаviy bilimlаri bilаn ishlаngаn dаstur boʻlib, undа fаnning nаzаriy vа аmаliy jihаtlаrigа аlоhidа e’tibоr qаrаtilgаn. “Boshlang‘ich sinflarda axborot texnologiyalari” fani bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining axborot texnologiyalari fanidan kasbiy tayyorgarligini rivojlantirish, bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardoshligini ta’minlaydigan innovatsion pedagogik faoliyat uchun zarur bo‘lgan metodik bilim, ko‘nikma va malakalar tizimini shakllantirishga yordam beradigan boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalardan foydalanish muammolari yoritilgan. Ushbu fan boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining innovatsion pedagogik faoliyati asosiy tushunchalari, tarkibi, mezonlarini bilishi, matematik ta’lim sohasida qo‘llaniladigan texnologiyalarining ma’ruza asoslarini, o‘ziga xos xususiyatlarini, darajalarini bilish va tasniflash, o‘quvchilarning bilish faoliyatlarini tashkil etish va boshqarish yo‘llarini, o‘quvchilarga tabaqalashtirilgan, individual yondoshishni, matematika o‘qitishda modulli, muammoli ta’lim, didaktik-o‘yinli, hamkorlikda o‘qitish hamda an’anaviy ta’lim texnologiyalarini, loyihali texnologiyalarni, o‘qitishda yangi axborot texnologiyalari vositalaridan, multimedia texnologiyalaridan foydalanishni, o‘quvchilarni kichik guruhlarda o‘qitishni, ularning ijodiy izlanishlarini tashkil etishni, o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va ishlashni tarkib toptirish usullarini egallashga o‘rgatadi. 2 ham so‘nggi yillarda ta’lim texnologiyalari faol tarzda amal qila boshladi. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayoni katta avlod tomonidan o‘z bilim va tajribalarini o‘sib kelayotgan avlodga o‘rgatishdan iborat bo‘lib, bu jarayonda, asosan, inson hayoti uchun zarur axborotlarni avloddan-avlodga uzatish amalga oshiriladi. Inson hayoti axborotlar bilan chambarchas bog‘liq. Insonning har bir harakati axborot olish va uzatish yoki undan foydalanish, uni o‘rganish, o‘zlashtirish, saqlash va boyitishdan iborat. Shuning uchun ham hozirgi insoniyat sivilizatsiyasi axborot sivilizatsiyasi deb ataladi. XXI asr ham bejizga axborot asri deb atalmagan. Tа’lim sоhаsidаgi tub islоhаtlаrning аsоsiy mаqsаdi jаhоn аndоzаlаri аsоsidа bilimlаr bеrish vа rаqоbаtdosh kаdrlаr tаyyorlаshdir. Ushbu nаmunаviy dаstur bugungi kunning zаmоnаviy bilimlаri bilаn ishlаngаn dаstur boʻlib, undа fаnning nаzаriy vа аmаliy jihаtlаrigа аlоhidа e’tibоr qаrаtilgаn. “Boshlang‘ich sinflarda axborot texnologiyalari” fani bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining axborot texnologiyalari fanidan kasbiy tayyorgarligini rivojlantirish, bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardoshligini ta’minlaydigan innovatsion pedagogik faoliyat uchun zarur bo‘lgan metodik bilim, ko‘nikma va malakalar tizimini shakllantirishga yordam beradigan boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalardan foydalanish muammolari yoritilgan. Ushbu fan boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining innovatsion pedagogik faoliyati asosiy tushunchalari, tarkibi, mezonlarini bilishi, matematik ta’lim sohasida qo‘llaniladigan texnologiyalarining ma’ruza asoslarini, o‘ziga xos xususiyatlarini, darajalarini bilish va tasniflash, o‘quvchilarning bilish faoliyatlarini tashkil etish va boshqarish yo‘llarini, o‘quvchilarga tabaqalashtirilgan, individual yondoshishni, matematika o‘qitishda modulli, muammoli ta’lim, didaktik-o‘yinli, hamkorlikda o‘qitish hamda an’anaviy ta’lim texnologiyalarini, loyihali texnologiyalarni, o‘qitishda yangi axborot texnologiyalari vositalaridan, multimedia texnologiyalaridan foydalanishni, o‘quvchilarni kichik guruhlarda o‘qitishni, ularning ijodiy izlanishlarini tashkil etishni, o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va ishlashni tarkib toptirish usullarini egallashga o‘rgatadi. 3 Fanni o‘qitishdan maqsad – bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarligini rivojlantirishni ta’minlash, ularning pedagogik tafakkurini kengaytirish, boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalarni qo‘llash uchun zarur bo‘ladigan pedagogik bilim, ko‘nikma va malakalar tizimi bilan qurollantirishdan iboratdir. Fanning vazifalari quyidagilardan iborat:  boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalarining o‘rnini asoslash va zarur tavsiyalar berish;  boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida ta’lim texnologiyalarini muntazam ravishda yangilab borish zaruryatini asoslash va tabaqalashtirilgan yondashuv asosida pedagogik va axborot texnologiyalarni qo‘llash mezonlari, yo‘llari va usullari bilan qurollatirish;  talabalarda istiqbolli o‘qitish vositalaridan foydalanish va ularga tayangan holda boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish texnologiyalarini loyihalash, amaliyotga joriy eta olish bilim, ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish;  talabalarni o‘z pedagogik faoliyatlarini taxlil qila olishga, baholashga o‘rgatish, taxliliy-tanqidiy, ijodiy va mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini rivojlantirish orqali bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini innovatsion faoliyatga tayyorlashdir. Texnologiya so‘zi (yunon. “texno” – san’at, mahorat, malaka, “logos” – fan, ta’limot, tushuncha, fikr, ma’no) so‘zi ishlab chiqarishda yangi sifat va miqdor o‘zgarishlariga olib keluvchi samarali usullar yig‘indisi, tizim ma’nosida qo‘llaniladi. Bundan tashqari texnologiya atamasining turli izohlari mavjud: Texnologiya – biror ishda, mahoratda, san’atda qo‘llaniladigan usullar, yo‘llar yig‘indisi (Izohli lug‘at). Texnologiya – ishlov berish, holatni o‘zgartirish san’ati, mahorati, qobiliyati va metodlar yig‘indisi (V.M.Shepel). 3 Fanni o‘qitishdan maqsad – bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarligini rivojlantirishni ta’minlash, ularning pedagogik tafakkurini kengaytirish, boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalarni qo‘llash uchun zarur bo‘ladigan pedagogik bilim, ko‘nikma va malakalar tizimi bilan qurollantirishdan iboratdir. Fanning vazifalari quyidagilardan iborat:  boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalarining o‘rnini asoslash va zarur tavsiyalar berish;  boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida ta’lim texnologiyalarini muntazam ravishda yangilab borish zaruryatini asoslash va tabaqalashtirilgan yondashuv asosida pedagogik va axborot texnologiyalarni qo‘llash mezonlari, yo‘llari va usullari bilan qurollatirish;  talabalarda istiqbolli o‘qitish vositalaridan foydalanish va ularga tayangan holda boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish texnologiyalarini loyihalash, amaliyotga joriy eta olish bilim, ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish;  talabalarni o‘z pedagogik faoliyatlarini taxlil qila olishga, baholashga o‘rgatish, taxliliy-tanqidiy, ijodiy va mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini rivojlantirish orqali bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini innovatsion faoliyatga tayyorlashdir. Texnologiya so‘zi (yunon. “texno” – san’at, mahorat, malaka, “logos” – fan, ta’limot, tushuncha, fikr, ma’no) so‘zi ishlab chiqarishda yangi sifat va miqdor o‘zgarishlariga olib keluvchi samarali usullar yig‘indisi, tizim ma’nosida qo‘llaniladi. Bundan tashqari texnologiya atamasining turli izohlari mavjud: Texnologiya – biror ishda, mahoratda, san’atda qo‘llaniladigan usullar, yo‘llar yig‘indisi (Izohli lug‘at). Texnologiya – ishlov berish, holatni o‘zgartirish san’ati, mahorati, qobiliyati va metodlar yig‘indisi (V.M.Shepel). 4 Ta’lim texnologiyasi – ta’limni rivojlantirish masalalarini sifatli hal qilish, ta’lim maqsadlariga erishishda o‘qitish jarayonini o‘qituvchining shaxsiy mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda universal tarzda loyihalashtirishni bildiradi. Ta’lim texnologiyasining ham bir nechta ta’riflari mavjud: Ta’lim texnologiyasi – didaktik tizimning tarkibiy jarayonli qismi (M.Choshanov). Pedagogik texnologiya – o‘qitishning, ta’limning shakllari, metodlari, usullari, yo‘llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig‘indisi va komponovkasi (joylashuvi)ni belgilovchi psixologik va pedagogik tartiblar (ustanovka)lar majmuasi; u pedagogik jarayonning tashkiliy- uslubiy vositalaridan iborat (B.T.Lixachev). Pedagogik texnologiya – rejalashtiriladigan ta’lim natijalariga erishish jarayoni tavsifi (I.P.Volkov). Pedagogik texnologiya – o‘quvjarayonining o‘quvchilar va o‘qituvchi uchun so‘zsiz qulay sharoitlar ta’minlashni loyihalash, tashkil qilish va o‘tkazish bo‘yicha hamma detallari o‘ylab chiqilgan birgalikdagi pedagogik faoliyat modeli (V.M.Monaxov). Pedagogik texnologiya – pedagogik maqsadlarga erishish uchun foydalaniladigan barcha shaxsiy imkoniyatlar, jihozlar va metodologik vositalarning tizimli yig‘indisi va ularning amal qilish tartibini bildiradi (M.V.Klarin). Pedagogik texnologiya – bu tizimli fikr yuritish usulini pedagogikaga singdirish, boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayonni muayyan bir tizimga keltirishdir (T.Sakomoto). Ushbu aytilganlar asosida ta’lim texnologiyasining keng ko‘lamli, serqirra tushuncha ekanligini hisobga olgan holda quyidagi umumlashtirilgan ta’riflarini keltirish mumkin: Ta’lim texnologiyasi axborotlarni o‘zlashtirish, ulardan amalda foydalanish, ulardagi yangi ma’no-mazmunlarni hamda axborotlar orasidagi turli bog‘liqliklarni ochish orqali yangi axborotlar yaratishga o‘rgatish jarayonidan iborat. Aniq ilmiy 4 Ta’lim texnologiyasi – ta’limni rivojlantirish masalalarini sifatli hal qilish, ta’lim maqsadlariga erishishda o‘qitish jarayonini o‘qituvchining shaxsiy mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda universal tarzda loyihalashtirishni bildiradi. Ta’lim texnologiyasining ham bir nechta ta’riflari mavjud: Ta’lim texnologiyasi – didaktik tizimning tarkibiy jarayonli qismi (M.Choshanov). Pedagogik texnologiya – o‘qitishning, ta’limning shakllari, metodlari, usullari, yo‘llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig‘indisi va komponovkasi (joylashuvi)ni belgilovchi psixologik va pedagogik tartiblar (ustanovka)lar majmuasi; u pedagogik jarayonning tashkiliy- uslubiy vositalaridan iborat (B.T.Lixachev). Pedagogik texnologiya – rejalashtiriladigan ta’lim natijalariga erishish jarayoni tavsifi (I.P.Volkov). Pedagogik texnologiya – o‘quvjarayonining o‘quvchilar va o‘qituvchi uchun so‘zsiz qulay sharoitlar ta’minlashni loyihalash, tashkil qilish va o‘tkazish bo‘yicha hamma detallari o‘ylab chiqilgan birgalikdagi pedagogik faoliyat modeli (V.M.Monaxov). Pedagogik texnologiya – pedagogik maqsadlarga erishish uchun foydalaniladigan barcha shaxsiy imkoniyatlar, jihozlar va metodologik vositalarning tizimli yig‘indisi va ularning amal qilish tartibini bildiradi (M.V.Klarin). Pedagogik texnologiya – bu tizimli fikr yuritish usulini pedagogikaga singdirish, boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayonni muayyan bir tizimga keltirishdir (T.Sakomoto). Ushbu aytilganlar asosida ta’lim texnologiyasining keng ko‘lamli, serqirra tushuncha ekanligini hisobga olgan holda quyidagi umumlashtirilgan ta’riflarini keltirish mumkin: Ta’lim texnologiyasi axborotlarni o‘zlashtirish, ulardan amalda foydalanish, ulardagi yangi ma’no-mazmunlarni hamda axborotlar orasidagi turli bog‘liqliklarni ochish orqali yangi axborotlar yaratishga o‘rgatish jarayonidan iborat. Aniq ilmiy 5 loyihalashtirilgan, samarali natijani kafolatlovchi, takrorlana oluvchi, ma’lum vaqt va shart-sharoitlarda tashkil etiluvchi pedagogik harakatlar tizimidir. Pedagogik texnologiya – ta’lim metodlari, usullari, yo‘llari hamda tarbiyaviy vositalar yig‘indisi; u pedagogik jarayonning tashkiliy- uslubiy vositalari majmuidir. Ta’lim texnologiyasining tarkibiy qismlari: 1. Maqsadli komponent (ta’limning diagnostik jihatdan aniqlangan maqsadlari, ta’lim, o‘quvchilarning rivojlanishi). 2. Kontseptsiyani komponent (falsafiy, psixologik, pedagogik tushunchalar yoki ushbu texnologiyaning metodologik asosini tashkil etuvchi tushunchalar). 3. Тarkibiy komponent (ta’lim materiallari mazmuni, qayta ko‘rib chiqilgan, ma’lum texnologiyaga xos ta’lim yoki ta’lim vazifalari tizimiga qayta qurilgan). 4. Protsessual komponent (o‘qituvchi va o‘quvchilarning birlashtirilgan faoliyatining bosqichlari va bosqichlari, har bir bosqichda qo‘llaniladigan ta’lim yoki ta’limni tashkil qilish usullari, metodlari, vositalari va shakllari). 5. Diagnostik komponent (ta’lim va ta’lim maqsadlariga erishish darajasini o‘lchash uchun diagnostika usullari to‘plami). Ta’lim texnologiyalarini tasniflanishi: I. O‘quv jarayonining mazmuniga ko‘ra tasniflash: 1. Ta’lim texnologiyalar (didaktik). 2. Texnologik ta’lim (ta’lim). 3. Texnologiyalarni boshqarish pedagogik tizimlari (menejment). II. O‘quv jarayoni bo‘yicha tasniflashlash: 1. Ma’lumotlar va ko‘nikmalarini shakllantirish uchun o‘quvchilarning reproduktiv faoliyatini axborot bilan ta’minlash, o‘qitish va tashkil etishga asoslangan bilimga yo‘naltirilgan texnologiyalar. Ushbu texnologiyalarni qo‘llashda o‘quvchilar birinchi navbatda xotirani, e’tiborni va mantiqiy fikrlashni rivojlantiradilar. 2. O‘quvchilarga yo‘naltirilgan, o‘quvchilar bilim ob’ektiga axloqiy munosabatda bo‘lish uchun shart-sharoitlar yaratish, o‘zlarining shaxsiy 5 loyihalashtirilgan, samarali natijani kafolatlovchi, takrorlana oluvchi, ma’lum vaqt va shart-sharoitlarda tashkil etiluvchi pedagogik harakatlar tizimidir. Pedagogik texnologiya – ta’lim metodlari, usullari, yo‘llari hamda tarbiyaviy vositalar yig‘indisi; u pedagogik jarayonning tashkiliy- uslubiy vositalari majmuidir. Ta’lim texnologiyasining tarkibiy qismlari: 1. Maqsadli komponent (ta’limning diagnostik jihatdan aniqlangan maqsadlari, ta’lim, o‘quvchilarning rivojlanishi). 2. Kontseptsiyani komponent (falsafiy, psixologik, pedagogik tushunchalar yoki ushbu texnologiyaning metodologik asosini tashkil etuvchi tushunchalar). 3. Тarkibiy komponent (ta’lim materiallari mazmuni, qayta ko‘rib chiqilgan, ma’lum texnologiyaga xos ta’lim yoki ta’lim vazifalari tizimiga qayta qurilgan). 4. Protsessual komponent (o‘qituvchi va o‘quvchilarning birlashtirilgan faoliyatining bosqichlari va bosqichlari, har bir bosqichda qo‘llaniladigan ta’lim yoki ta’limni tashkil qilish usullari, metodlari, vositalari va shakllari). 5. Diagnostik komponent (ta’lim va ta’lim maqsadlariga erishish darajasini o‘lchash uchun diagnostika usullari to‘plami). Ta’lim texnologiyalarini tasniflanishi: I. O‘quv jarayonining mazmuniga ko‘ra tasniflash: 1. Ta’lim texnologiyalar (didaktik). 2. Texnologik ta’lim (ta’lim). 3. Texnologiyalarni boshqarish pedagogik tizimlari (menejment). II. O‘quv jarayoni bo‘yicha tasniflashlash: 1. Ma’lumotlar va ko‘nikmalarini shakllantirish uchun o‘quvchilarning reproduktiv faoliyatini axborot bilan ta’minlash, o‘qitish va tashkil etishga asoslangan bilimga yo‘naltirilgan texnologiyalar. Ushbu texnologiyalarni qo‘llashda o‘quvchilar birinchi navbatda xotirani, e’tiborni va mantiqiy fikrlashni rivojlantiradilar. 2. O‘quvchilarga yo‘naltirilgan, o‘quvchilar bilim ob’ektiga axloqiy munosabatda bo‘lish uchun shart-sharoitlar yaratish, o‘zlarining shaxsiy 6 xususiyatlarini, ehtiyojlarini, qiziqishlarini, qobiliyatlarini hisobga olgan holda, o‘zini o‘zi tashkil etuvchi ta’lim faoliyati malakasini oshirish. III. An’anaviy ta’lim tizimini modernizatsiya qilish sohasidagi tasniflash: 1. O‘qituvchi va sinf o‘qituvchisi pedagogik faoliyatining individual tarkibiy qismlarini tashkil etish (darsni yoki ta’lim faoliyatini texnik rejalashtirish, didaktik testlarni ishlab chiqish texnologiyasi va boshqalar). 2. Rivojlanish va shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish (L.V.Zankovga asosan tarbiyaviy ta’lim, D. B. Elkoninning rivojlanish ta’limi - V.V.Davydov, I.S.Yakimanskaya bo‘yicha inson taraqqiyoti bo‘yicha ta’lim, Amonashvili va boshqalar.). 3. O‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va optimallashtirish texnologiyalari (o‘yin texnologiyalari, muammolarni o‘rganish, ta’lim tadqiqotlari texnologiyasi, loyihalash texnologiyasi, kollektiv va guruhli ta’lim texnologiyalari, interfaol texnologiyalar va hk). 4. O‘quv jarayonini samarali boshqarish texnologiyalari (differentsiyalangan o‘qish, dasturlashtirilgan o‘rganish, to‘liq ta’lim texnologiyasi, modulli ta’lim, ta’limda axborot- kommunikatsiya texnologiyalari va boshqalar). 5. Insonning ijodiy salohiyatini yoki ijodiy texnologiyalarni rivojlantirish uchun texnologiya (Evristik ta’lim, TRIZ, pedagogik seminarlar texnologiyasi, o‘quvchilarning tanqidiy fikrlashini rivojlantirish texnologiyasi, I.V. Volkovning o‘quvchilar ijodiy rivojlanish texnologiyasi, I.P.Ivanovning ijtimoiy ijodiyot texnologiyasi). 6. Mualliflik maktablarining gumanistik ta’lim tizimlari (masalan, E.Yamburg Adaptiv pedagogika maktabi, A. Tubelskiy o‘zini o‘zi boshqarish maktabi, M. Balaban park maktabi, 7. Alternativ pedagogik texnologiyalar (Dalton-plan, Montessori-pedagogika, R. Steinerning Waldorf pedagogika, S.Frenning erkin mehnat tizimi). 8. Pedagogik tizimlarni boshqarish texnologiyalari (maktabda uslubiy ishlov berish texnologiyasi, ta’lim sifatini monitoring qilish texnologiyasi, pedagogik innovatsiyalarni o‘zlashtirish texnologiyasi). 6 xususiyatlarini, ehtiyojlarini, qiziqishlarini, qobiliyatlarini hisobga olgan holda, o‘zini o‘zi tashkil etuvchi ta’lim faoliyati malakasini oshirish. III. An’anaviy ta’lim tizimini modernizatsiya qilish sohasidagi tasniflash: 1. O‘qituvchi va sinf o‘qituvchisi pedagogik faoliyatining individual tarkibiy qismlarini tashkil etish (darsni yoki ta’lim faoliyatini texnik rejalashtirish, didaktik testlarni ishlab chiqish texnologiyasi va boshqalar). 2. Rivojlanish va shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish (L.V.Zankovga asosan tarbiyaviy ta’lim, D. B. Elkoninning rivojlanish ta’limi - V.V.Davydov, I.S.Yakimanskaya bo‘yicha inson taraqqiyoti bo‘yicha ta’lim, Amonashvili va boshqalar.). 3. O‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va optimallashtirish texnologiyalari (o‘yin texnologiyalari, muammolarni o‘rganish, ta’lim tadqiqotlari texnologiyasi, loyihalash texnologiyasi, kollektiv va guruhli ta’lim texnologiyalari, interfaol texnologiyalar va hk). 4. O‘quv jarayonini samarali boshqarish texnologiyalari (differentsiyalangan o‘qish, dasturlashtirilgan o‘rganish, to‘liq ta’lim texnologiyasi, modulli ta’lim, ta’limda axborot- kommunikatsiya texnologiyalari va boshqalar). 5. Insonning ijodiy salohiyatini yoki ijodiy texnologiyalarni rivojlantirish uchun texnologiya (Evristik ta’lim, TRIZ, pedagogik seminarlar texnologiyasi, o‘quvchilarning tanqidiy fikrlashini rivojlantirish texnologiyasi, I.V. Volkovning o‘quvchilar ijodiy rivojlanish texnologiyasi, I.P.Ivanovning ijtimoiy ijodiyot texnologiyasi). 6. Mualliflik maktablarining gumanistik ta’lim tizimlari (masalan, E.Yamburg Adaptiv pedagogika maktabi, A. Tubelskiy o‘zini o‘zi boshqarish maktabi, M. Balaban park maktabi, 7. Alternativ pedagogik texnologiyalar (Dalton-plan, Montessori-pedagogika, R. Steinerning Waldorf pedagogika, S.Frenning erkin mehnat tizimi). 8. Pedagogik tizimlarni boshqarish texnologiyalari (maktabda uslubiy ishlov berish texnologiyasi, ta’lim sifatini monitoring qilish texnologiyasi, pedagogik innovatsiyalarni o‘zlashtirish texnologiyasi). 7 Ta’lim texnologiyasi tarkibi uch qismdan iborat: 1. Kontseptual qism texnologiyaning ilmiy asosidir. psixologik va pedagogik g‘oyalarni o‘z ichiga oladi. 2. Tarkibiy-kontent - umumiy, aniq maqsadlar va o‘quv materiallarining mazmuni. 3. Protsessual qism - bolalarning ta’lim faoliyati shakllari va usullari majmui, o‘qituvchilik ishining usullari va shakllari, o‘quv jarayonini boshqarish, materiallarni o‘zlashtirish jarayonini boshqarishda o‘qituvchining faoliyati. Ta’lim vositalari - insonning yaratgan ob’ektlari, shuningdek, tabiatning tabiiy ob’ektlari, o‘quv jarayonida ta’lim axboroti tashuvchisi sifatida ishlatiladigan va o‘qituvchi va o‘quvchilarning ta’lim, tarbiya va rivojlanish maqsadlariga erishish uchun vositasi. Ta’lim vositalarining tipologiyasi. Umuman olganda qabul qilingan zamonaviy tipologiya ta’lim vositalarini quyidagi turlarga ajratadi:  Chop etilgan darslik va o‘quv qo‘llanmalari, o‘qish uchun kitoblar, antologiya, kitoblar, atlaslar, tarqatma materiallar va boshqalar.  Elektron ta’lim resurslari ko‘pincha multimediali multimedia o‘quv qo‘llanmalari, tarmoq ta’lim resurslari, multimedia universal ensiklopediyalari va boshqalar.  Audiovizual slaydlar, slide filmlar, ta’lim videolari, ta’lim filmlari, raqamli media bo‘yicha o‘quv filmlar Video-CD, DVD, BluRay HDDVD va boshqalar.  Vizual tekislik, afishalar, devor haritalari, devor illyustratsiyasi, magnit kartalar.  Namoyish gerbariylar, qo‘g‘irchoqlar, modellar, stendlar, uchastka modellari, demo- modellar.  O‘quv qurilmalari, kompas, barometr, shisha va hokazo.  Simulyatorlar va sport jihozlari avtomobil simulyatorlari, gimnastika uskunalari, sport anjomlari, to‘plar va boshqalar.  O‘quv mashq qilish uskunalari avtoulovlar, mashinalar va boshqalar. 7 Ta’lim texnologiyasi tarkibi uch qismdan iborat: 1. Kontseptual qism texnologiyaning ilmiy asosidir. psixologik va pedagogik g‘oyalarni o‘z ichiga oladi. 2. Tarkibiy-kontent - umumiy, aniq maqsadlar va o‘quv materiallarining mazmuni. 3. Protsessual qism - bolalarning ta’lim faoliyati shakllari va usullari majmui, o‘qituvchilik ishining usullari va shakllari, o‘quv jarayonini boshqarish, materiallarni o‘zlashtirish jarayonini boshqarishda o‘qituvchining faoliyati. Ta’lim vositalari - insonning yaratgan ob’ektlari, shuningdek, tabiatning tabiiy ob’ektlari, o‘quv jarayonida ta’lim axboroti tashuvchisi sifatida ishlatiladigan va o‘qituvchi va o‘quvchilarning ta’lim, tarbiya va rivojlanish maqsadlariga erishish uchun vositasi. Ta’lim vositalarining tipologiyasi. Umuman olganda qabul qilingan zamonaviy tipologiya ta’lim vositalarini quyidagi turlarga ajratadi:  Chop etilgan darslik va o‘quv qo‘llanmalari, o‘qish uchun kitoblar, antologiya, kitoblar, atlaslar, tarqatma materiallar va boshqalar.  Elektron ta’lim resurslari ko‘pincha multimediali multimedia o‘quv qo‘llanmalari, tarmoq ta’lim resurslari, multimedia universal ensiklopediyalari va boshqalar.  Audiovizual slaydlar, slide filmlar, ta’lim videolari, ta’lim filmlari, raqamli media bo‘yicha o‘quv filmlar Video-CD, DVD, BluRay HDDVD va boshqalar.  Vizual tekislik, afishalar, devor haritalari, devor illyustratsiyasi, magnit kartalar.  Namoyish gerbariylar, qo‘g‘irchoqlar, modellar, stendlar, uchastka modellari, demo- modellar.  O‘quv qurilmalari, kompas, barometr, shisha va hokazo.  Simulyatorlar va sport jihozlari avtomobil simulyatorlari, gimnastika uskunalari, sport anjomlari, to‘plar va boshqalar.  O‘quv mashq qilish uskunalari avtoulovlar, mashinalar va boshqalar. 8 “Axborot” so‘zi kutilayotgan yoki bo‘lib o‘tgan voqеa, xodisalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni bildiradi. Kundalik turmushda har kim turli xil axborotlar bilan ish yuritadi. Axborot tushunchasi bir qancha fanlarda turlicha izohlangan. Masalan: falsafada axborot inson ongiga ta’sir etib, obyеktiv rеallikni aks ettiruvchi va harakatlantiruvchi katеgoriya sifatida ishlatiladi; kibеrnеtika, informatika fanida axborot voqеa-hodisa to‘g‘risidagi bilimlarni oshirish yoki noaniqlikni kamaytirish mеzoni sifatida qo‘llaniladi; kompyutеrlarni ishlatish faoliyatida esa axborotdan boshqarish funksiyalarini amalga oshiruvchi obyеkt sifatida foydalaniladi. Axborot tushunchasi ma’lumot tushunchasi bilan uzviy bog‘langan, lеkin har qanday ma’lumot axborot bo‘lavеrmaydi. Masalan: olma dеsak, bir nеcha xil ma’noni tushunish mumkin: qizil olma dеganda, mеvaning ma’lum bir rangi tushuniladi, dеmak barcha ma’lumotlar axborotga aylanishi uchun voqеa-hodisa to‘g‘risidagi butun xususiyatlarni ifodalashi lozim. Hozirgi kunda barcha axborotlarni nisbiy holda quyidagi turlarga ajratish mumkin:  tеxnik axborot;  agrobiologik axborot;  siyosiy axborot;  huquqiy axborot;  iqtisodiy axborot va boshqalar. 8 “Axborot” so‘zi kutilayotgan yoki bo‘lib o‘tgan voqеa, xodisalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni bildiradi. Kundalik turmushda har kim turli xil axborotlar bilan ish yuritadi. Axborot tushunchasi bir qancha fanlarda turlicha izohlangan. Masalan: falsafada axborot inson ongiga ta’sir etib, obyеktiv rеallikni aks ettiruvchi va harakatlantiruvchi katеgoriya sifatida ishlatiladi; kibеrnеtika, informatika fanida axborot voqеa-hodisa to‘g‘risidagi bilimlarni oshirish yoki noaniqlikni kamaytirish mеzoni sifatida qo‘llaniladi; kompyutеrlarni ishlatish faoliyatida esa axborotdan boshqarish funksiyalarini amalga oshiruvchi obyеkt sifatida foydalaniladi. Axborot tushunchasi ma’lumot tushunchasi bilan uzviy bog‘langan, lеkin har qanday ma’lumot axborot bo‘lavеrmaydi. Masalan: olma dеsak, bir nеcha xil ma’noni tushunish mumkin: qizil olma dеganda, mеvaning ma’lum bir rangi tushuniladi, dеmak barcha ma’lumotlar axborotga aylanishi uchun voqеa-hodisa to‘g‘risidagi butun xususiyatlarni ifodalashi lozim. Hozirgi kunda barcha axborotlarni nisbiy holda quyidagi turlarga ajratish mumkin:  tеxnik axborot;  agrobiologik axborot;  siyosiy axborot;  huquqiy axborot;  iqtisodiy axborot va boshqalar. 9 Axborotning turlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldirib boradi. Axborot uzatilishiga ko‘ra 2 turda bo‘ladi:  Analog (uzluksiz) axborot;  Diskret (uzlukli) axborot. 1-rasm. Axborot uzatilishiga ko‘ra turlari. Axborot 3 ta muhim sifatga ega bo‘lishi lozim: 1. Axborot o‘rganilayotgan narsa yoki hodisani har taraflama to‘liq ifodalashi lozim, ya’ni axborot to‘liqlik sifatiga ega bo‘lishi lozim; 2. Axborot ma’lum ma’noda qimmatli bo‘lishi lozim, aks holda undan foydalanish ehtiyoji tug‘ilmaydi. Bu axborotning qimmatligini, sifatini ifodalaydi; 3. Axborot ishonchli bo‘lishi lozim. Aks holda uni qayta ishlashga zarurat tug‘ilmaydi. Axborotni ehtiyojdan kelib chiqib bir kishidan ikkinchi kishiga yoki bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga turli vositalar yordamida yetkazib berish axborotni uzatish deyiladi. Axborotlarni pochta orqali, transport vositalari yordamida, aloqa tarmog‘i orqali, kompyuter dasturlari yordamida kabi usullarda uzatish mumkin. Aloqa tarmog‘i orqali axborotlarni qisqa vaqt ichida uzoq masofaga uzatish mumkin. Bunda ma’lumotlarni uzatish vaqti sezilarli darajada qisqaradi. 2-rasm. Ma’lumot almashish usullari. 9 Axborotning turlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldirib boradi. Axborot uzatilishiga ko‘ra 2 turda bo‘ladi:  Analog (uzluksiz) axborot;  Diskret (uzlukli) axborot. 1-rasm. Axborot uzatilishiga ko‘ra turlari. Axborot 3 ta muhim sifatga ega bo‘lishi lozim: 1. Axborot o‘rganilayotgan narsa yoki hodisani har taraflama to‘liq ifodalashi lozim, ya’ni axborot to‘liqlik sifatiga ega bo‘lishi lozim; 2. Axborot ma’lum ma’noda qimmatli bo‘lishi lozim, aks holda undan foydalanish ehtiyoji tug‘ilmaydi. Bu axborotning qimmatligini, sifatini ifodalaydi; 3. Axborot ishonchli bo‘lishi lozim. Aks holda uni qayta ishlashga zarurat tug‘ilmaydi. Axborotni ehtiyojdan kelib chiqib bir kishidan ikkinchi kishiga yoki bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga turli vositalar yordamida yetkazib berish axborotni uzatish deyiladi. Axborotlarni pochta orqali, transport vositalari yordamida, aloqa tarmog‘i orqali, kompyuter dasturlari yordamida kabi usullarda uzatish mumkin. Aloqa tarmog‘i orqali axborotlarni qisqa vaqt ichida uzoq masofaga uzatish mumkin. Bunda ma’lumotlarni uzatish vaqti sezilarli darajada qisqaradi. 2-rasm. Ma’lumot almashish usullari. 10 Ma’lumki, axborotlarni uzatish jarayonida matn ko‘rinishdagi, jadval ko‘rinishdagi, tovush ko‘rinishdagi va tasvir ko‘rinishdagi ma’lumotlardan foydalaniladi. Har qanday kattalikni o‘lchash uchun mos etalon birliklar mavjud. Masalan, uzunlikni o‘lchash uchun metr, massani o‘lchash uchun - kilogramm, vaqtni hisoblash uchun soniya va boshqalar ishlatiladi. Axborotlar ham har xil ko‘lamga ega bo‘lib, ularning o‘lchov birligi mavjud. Axborotning eng kichik o‘lchov birligi sifatida bit (binary digit – ikkilik raqam), ya’ni 2 lik sanoq sistemasidagi 0 yoki 1 olingan. Kompyuterda har bir belgi 8 bit hajmdagi joyni egallaydi. Axborotlarni o‘lchash uchun hosilaviy o‘lchov birliklar ham mavjud: Aхbоrоt texnologiyalari deb, оbyektning, hоdisa yoki jarayonning holati haqida ma’lumоt оlish maqsadida axborotlarni yig‘ish, qayta ishlash va uzatish vоsitalari hamda usullari majmuasiga aytiladi. Aхbоrоt texnologiyalaridan foydalanishdan asosiy maqsad aхbоrоtlarni insоnlar tahlil qilishi va shu asоsda birоr ishni bajarish bo‘yicha qarоr qabul qilishi uchun ishlab chiqishdan ibоrat. Aхbоrоt texnologiyalarida material sifatida ham, mahsulоt sifatida ham aхbоrоt ishtirоk etadi. Birоq bu оbyekt, jarayon yoki hоdisa to‘g‘risidagi sifat jihatidan yangi ma’lumоt bo‘ladi. Birlik O‘qilishi Qiymati 1 bayt bayt 8 bit 1 Kb kilobayt 1024 bayt (210) 1 Mb megabayt 1024 Kb =1 048 576 bayt (220) 1 Gb gigabayt 1024 Mb = 1 073 741 824 bayt (230) 1 Tb terabayt 1024 Gb =1 099 511 697 776 bayt (240) 1 Pb petabayt 1024 Tb = 125 899 978 522 624 bayt (250) 1 Eb eksabayt 1024 Pb= 1 152 921 504 606 846 976 bayt (260) 1 Zb zetabayt 1024 Eb = 1 180 591 620 717 411 303 424 bayt (270) 1 Yb yottabayt 1024 Zb = 1 208 925 819 614 629 174 706 176 bayt (280) 1 Bb brontobayt 1024 Yb 1 Gpb geopbayt 1024 Bb (GeopBayt - eng yuqori xotiradir) 10 Ma’lumki, axborotlarni uzatish jarayonida matn ko‘rinishdagi, jadval ko‘rinishdagi, tovush ko‘rinishdagi va tasvir ko‘rinishdagi ma’lumotlardan foydalaniladi. Har qanday kattalikni o‘lchash uchun mos etalon birliklar mavjud. Masalan, uzunlikni o‘lchash uchun metr, massani o‘lchash uchun - kilogramm, vaqtni hisoblash uchun soniya va boshqalar ishlatiladi. Axborotlar ham har xil ko‘lamga ega bo‘lib, ularning o‘lchov birligi mavjud. Axborotning eng kichik o‘lchov birligi sifatida bit (binary digit – ikkilik raqam), ya’ni 2 lik sanoq sistemasidagi 0 yoki 1 olingan. Kompyuterda har bir belgi 8 bit hajmdagi joyni egallaydi. Axborotlarni o‘lchash uchun hosilaviy o‘lchov birliklar ham mavjud: Aхbоrоt texnologiyalari deb, оbyektning, hоdisa yoki jarayonning holati haqida ma’lumоt оlish maqsadida axborotlarni yig‘ish, qayta ishlash va uzatish vоsitalari hamda usullari majmuasiga aytiladi. Aхbоrоt texnologiyalaridan foydalanishdan asosiy maqsad aхbоrоtlarni insоnlar tahlil qilishi va shu asоsda birоr ishni bajarish bo‘yicha qarоr qabul qilishi uchun ishlab chiqishdan ibоrat. Aхbоrоt texnologiyalarida material sifatida ham, mahsulоt sifatida ham aхbоrоt ishtirоk etadi. Birоq bu оbyekt, jarayon yoki hоdisa to‘g‘risidagi sifat jihatidan yangi ma’lumоt bo‘ladi. Birlik O‘qilishi Qiymati 1 bayt bayt 8 bit 1 Kb kilobayt 1024 bayt (210) 1 Mb megabayt 1024 Kb =1 048 576 bayt (220) 1 Gb gigabayt 1024 Mb = 1 073 741 824 bayt (230) 1 Tb terabayt 1024 Gb =1 099 511 697 776 bayt (240) 1 Pb petabayt 1024 Tb = 125 899 978 522 624 bayt (250) 1 Eb eksabayt 1024 Pb= 1 152 921 504 606 846 976 bayt (260) 1 Zb zetabayt 1024 Eb = 1 180 591 620 717 411 303 424 bayt (270) 1 Yb yottabayt 1024 Zb = 1 208 925 819 614 629 174 706 176 bayt (280) 1 Bb brontobayt 1024 Yb 1 Gpb geopbayt 1024 Bb (GeopBayt - eng yuqori xotiradir) 11 Axborot texnologiyalari jamiyatning axborot resurslaridan oqilona foydalanishdagi eng muhim usullaridan biri bo‘lib, hozirgi vaqtga qadar bir necha evolyutsion bosqichlarni bosib o‘tgan. Bular quyidagilar: 1-bosqich. XIX asrning ikkinchi yarmigacha davom etgan. Bu bosqichda “Qo‘llik” axborot texnologiyasi taraqqiy etgan. Uning vositasi: pero, siyohdon, kitob. Kommunikatsiya, ya’ni aloqa odamdan odamga yoki pochta orqali xat vositasida amalga oshirilgan. 2-bosqich. XIX asrning oxiri, unda “Mexanik” texnologiya rivoj topgan. Uning asosiy vositasi yozuv mashinkasi, arifmometr kabilardan iborat. 3-bosqich. XX asr boshlariga mansub bo‘lib, “Elektromexanik” texnologiyalar bilan farq qiladi. Uning asosiy vositalari sifatida telegraf va telefonlardan foydalanilgan. Bu bosqichda axborot texnologiyasining maqsadi ham o‘zgardi. 4-bosqich. XX asr o‘rtalariga to‘g‘ri kelib, “Elektron” texnologiyalar qo‘llanilishi bilan belgilanadi. Bu texnologiyalarning asosiy vositasi EHMlar va ular asosida tashkil etiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot izlash tizimlaridir. 5-bosqich. XX asr oxiriga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda “Kompyuter” texnologiyalari taraqqiy etdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga mo‘ljallangan dasturiy vositalarga ega bo‘lgan shaxsiy kompyuterlardir. Axborot almashinuvida lokal va global kompyuter tarmoqlari ishlatila boshlandi. Zamonaviy axborot texnologiyalari – shaxsiy kompyuterlar va telekommunikasiya vositalaridan foydalanilgan holdagi zamonaviy muloqotni o‘rnatuvchi axborot texnologiyalari hisoblanadi. Zamonaviy axborot texnologiyalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida quyidagi shakllarda foydalanish mumkin:  muayyan predmetlarni o‘qitishda kompyuter dasturlari;  kompyuter darslari – ko‘rgazmali material sifatida;  ta’lim oluvchilarning guruhli va frontal ishlarini tashkillashtirishda;  ta’lim oluvchilarning ilmiy izlanishlarini tashkillashtirishda; 11 Axborot texnologiyalari jamiyatning axborot resurslaridan oqilona foydalanishdagi eng muhim usullaridan biri bo‘lib, hozirgi vaqtga qadar bir necha evolyutsion bosqichlarni bosib o‘tgan. Bular quyidagilar: 1-bosqich. XIX asrning ikkinchi yarmigacha davom etgan. Bu bosqichda “Qo‘llik” axborot texnologiyasi taraqqiy etgan. Uning vositasi: pero, siyohdon, kitob. Kommunikatsiya, ya’ni aloqa odamdan odamga yoki pochta orqali xat vositasida amalga oshirilgan. 2-bosqich. XIX asrning oxiri, unda “Mexanik” texnologiya rivoj topgan. Uning asosiy vositasi yozuv mashinkasi, arifmometr kabilardan iborat. 3-bosqich. XX asr boshlariga mansub bo‘lib, “Elektromexanik” texnologiyalar bilan farq qiladi. Uning asosiy vositalari sifatida telegraf va telefonlardan foydalanilgan. Bu bosqichda axborot texnologiyasining maqsadi ham o‘zgardi. 4-bosqich. XX asr o‘rtalariga to‘g‘ri kelib, “Elektron” texnologiyalar qo‘llanilishi bilan belgilanadi. Bu texnologiyalarning asosiy vositasi EHMlar va ular asosida tashkil etiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot izlash tizimlaridir. 5-bosqich. XX asr oxiriga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda “Kompyuter” texnologiyalari taraqqiy etdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga mo‘ljallangan dasturiy vositalarga ega bo‘lgan shaxsiy kompyuterlardir. Axborot almashinuvida lokal va global kompyuter tarmoqlari ishlatila boshlandi. Zamonaviy axborot texnologiyalari – shaxsiy kompyuterlar va telekommunikasiya vositalaridan foydalanilgan holdagi zamonaviy muloqotni o‘rnatuvchi axborot texnologiyalari hisoblanadi. Zamonaviy axborot texnologiyalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida quyidagi shakllarda foydalanish mumkin:  muayyan predmetlarni o‘qitishda kompyuter dasturlari;  kompyuter darslari – ko‘rgazmali material sifatida;  ta’lim oluvchilarning guruhli va frontal ishlarini tashkillashtirishda;  ta’lim oluvchilarning ilmiy izlanishlarini tashkillashtirishda; 12  ta’lim oluvchilarning o‘qishdan bo‘sh vaqtlarini to‘g‘ri tashkil qilish masalalarini hal etishda va boshqalar. Axborot texnologiyalari turli xil parametrlarga asosan bir nechta klassifikatsiyalarga ajratiladi1:  Maqsad va foydalanish xususiyati bo‘yicha;  Foydalanuvchi interfeysi turlari bo‘yicha;  Tarmoqlarning o‘zaro ta'sirini tashkil qilish uslubi bo‘yicha;  Qurilish prinsiplari bo‘yicha;  Boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo‘yicha;  Texnik vositalarning muloqotda ishtirok etish xususiyati bo‘yicha;  Boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo‘yicha. Axborot texnologiyalarining maqsad va foydalanish xususiyati bo‘yicha tasnifi:  Axborot texnologiyalari bilan ta’minlash - bu ixtisoslashtirilgan muammolarni hal qilish uchun turli fan sohalarida vosita sifatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan axborotni qayta ishlash texnologiyalari. Ular axborot jarayonlarining individual texnologik operatsiyalarini tashkil qilish usullari bo‘lib, ma’lum turdagi ma’lumotlarni taqdim etish, o‘zgartirish, saqlash, qayta ishlash yoki uzatish bilan bog‘liq. Bularga matnni qayta ishlash texnologiyalari, maʼlumotlar bazasi texnologiyalari, multimedia texnologiyalari, belgilarni aniqlash texnologiyalari, telekommunikatsiya texnologiyalari, axborot xavfsizligi texnologiyalari, dasturiy taʼminotni ishlab chiqish texnologiyalari va boshqalar kiradi.  Funksional axborot texnologiyalari - ma’lum bir mavzu bo‘yicha standart ma’lumotlarni qayta ishlash protseduralarini amalga oshiradigan texnologiyalar. Ular axborot texnologiyalarini ta’minlash asosida qurilgan bo‘lib, ushbu sohadagi mutaxassislarning muammolarini avtomatlashtirilgan tarzda hal qilishni ta’minlashga qaratilgan. Yordamchi texnologiyalarni funktsionalga o‘zgartirish professional ishlab chiquvchi tomonidan ham, foydalanuvchining o‘zi tomonidan 1 Manba: https://intuit.ru/studies/courses/3609/851/lecture/31646?page=4 12  ta’lim oluvchilarning o‘qishdan bo‘sh vaqtlarini to‘g‘ri tashkil qilish masalalarini hal etishda va boshqalar. Axborot texnologiyalari turli xil parametrlarga asosan bir nechta klassifikatsiyalarga ajratiladi1:  Maqsad va foydalanish xususiyati bo‘yicha;  Foydalanuvchi interfeysi turlari bo‘yicha;  Tarmoqlarning o‘zaro ta'sirini tashkil qilish uslubi bo‘yicha;  Qurilish prinsiplari bo‘yicha;  Boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo‘yicha;  Texnik vositalarning muloqotda ishtirok etish xususiyati bo‘yicha;  Boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo‘yicha. Axborot texnologiyalarining maqsad va foydalanish xususiyati bo‘yicha tasnifi:  Axborot texnologiyalari bilan ta’minlash - bu ixtisoslashtirilgan muammolarni hal qilish uchun turli fan sohalarida vosita sifatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan axborotni qayta ishlash texnologiyalari. Ular axborot jarayonlarining individual texnologik operatsiyalarini tashkil qilish usullari bo‘lib, ma’lum turdagi ma’lumotlarni taqdim etish, o‘zgartirish, saqlash, qayta ishlash yoki uzatish bilan bog‘liq. Bularga matnni qayta ishlash texnologiyalari, maʼlumotlar bazasi texnologiyalari, multimedia texnologiyalari, belgilarni aniqlash texnologiyalari, telekommunikatsiya texnologiyalari, axborot xavfsizligi texnologiyalari, dasturiy taʼminotni ishlab chiqish texnologiyalari va boshqalar kiradi.  Funksional axborot texnologiyalari - ma’lum bir mavzu bo‘yicha standart ma’lumotlarni qayta ishlash protseduralarini amalga oshiradigan texnologiyalar. Ular axborot texnologiyalarini ta’minlash asosida qurilgan bo‘lib, ushbu sohadagi mutaxassislarning muammolarini avtomatlashtirilgan tarzda hal qilishni ta’minlashga qaratilgan. Yordamchi texnologiyalarni funktsionalga o‘zgartirish professional ishlab chiquvchi tomonidan ham, foydalanuvchining o‘zi tomonidan 1 Manba: https://intuit.ru/studies/courses/3609/851/lecture/31646?page=4 13 ham amalga oshirilishi mumkin, bu foydalanuvchining malakasiga va modifikatsiyaning murakkabligiga bog‘liq. Axborot texnologiyalarining foydalanuvchi interfeysi turlari bo‘yicha tasnifi:  Paketli axborot texnologiyalari axborotni qayta ishlash operatsiyalari oldindan belgilangan ketma-ketlikda bajarilishi va foydalanuvchi aralashuvini talab qilmasligi bilan tavsiflanadi. Bunday holda, muayyan mezonlar bo‘yicha vazifalar yoki oldindan to‘plangan ma’lumotlar belgilangan ustuvorliklarga muvofiq keyingi avtomatik ishlov berish uchun paketga birlashtiriladi. Foydalanuvchi paketni qayta ishlash jarayonida vazifalarning bajarilishiga ta’sir qila olmaydi, uning funktsiyalari vazifalar to‘plami uchun dastlabki ma’lumotlarni tayyorlash va ularni protsessing markaziga o‘tkazish bilan cheklangan. Hozirgi vaqtda elektron pochta va hisobot bilan bog‘liq holda ommaviy rejim amalga oshirilmoqda.  Interfaol axborot texnologiyalari foydalanuvchilarga real vaqt rejimida tizimda saqlanadigan axborot resurslari bilan o‘zaro aloqada bo‘lish, funksional muammolarni hal qilish va qarorlar qabul qilish uchun barcha zarur ma’lumotlarni olishda cheksiz imkoniyat yaratadi. Ushbu texnologiyalar ma’lumotlarni o‘zgartirish operatsiyalarining qat’iy belgilangan ketma-ketligining yo‘qligini va oraliq natijalarni tahlil qiladigan va axborotni qayta ishlash jarayonida boshqaruv buyruqlarini ishlab chiqadigan foydalanuvchining faol ishtirokini nazarda tutadi.  Tarmoq axborot texnologiyalari foydalanuvchiga maxsus aloqa vositalaridan foydalangan holda geografik taqsimlangan axborot va hisoblash resurslaridan foydalanish imkoniyatini beradi. Bunday holda, boshqa foydalanuvchilarning ish joylarida to‘plangan ma’lumotlardan foydalanish, turli funktsional vazifalarni hal qilish jarayonlari o‘rtasida hisoblash quvvatini qayta taqsimlash, shuningdek, bir vazifani bir nechta foydalanuvchi tomonidan birgalikda hal qilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Axborot texnologiyalarining tarmoqlarning o‘zaro ta’sirini tashkil qilish uslubi bo‘yicha tasnifi: 13 ham amalga oshirilishi mumkin, bu foydalanuvchining malakasiga va modifikatsiyaning murakkabligiga bog‘liq. Axborot texnologiyalarining foydalanuvchi interfeysi turlari bo‘yicha tasnifi:  Paketli axborot texnologiyalari axborotni qayta ishlash operatsiyalari oldindan belgilangan ketma-ketlikda bajarilishi va foydalanuvchi aralashuvini talab qilmasligi bilan tavsiflanadi. Bunday holda, muayyan mezonlar bo‘yicha vazifalar yoki oldindan to‘plangan ma’lumotlar belgilangan ustuvorliklarga muvofiq keyingi avtomatik ishlov berish uchun paketga birlashtiriladi. Foydalanuvchi paketni qayta ishlash jarayonida vazifalarning bajarilishiga ta’sir qila olmaydi, uning funktsiyalari vazifalar to‘plami uchun dastlabki ma’lumotlarni tayyorlash va ularni protsessing markaziga o‘tkazish bilan cheklangan. Hozirgi vaqtda elektron pochta va hisobot bilan bog‘liq holda ommaviy rejim amalga oshirilmoqda.  Interfaol axborot texnologiyalari foydalanuvchilarga real vaqt rejimida tizimda saqlanadigan axborot resurslari bilan o‘zaro aloqada bo‘lish, funksional muammolarni hal qilish va qarorlar qabul qilish uchun barcha zarur ma’lumotlarni olishda cheksiz imkoniyat yaratadi. Ushbu texnologiyalar ma’lumotlarni o‘zgartirish operatsiyalarining qat’iy belgilangan ketma-ketligining yo‘qligini va oraliq natijalarni tahlil qiladigan va axborotni qayta ishlash jarayonida boshqaruv buyruqlarini ishlab chiqadigan foydalanuvchining faol ishtirokini nazarda tutadi.  Tarmoq axborot texnologiyalari foydalanuvchiga maxsus aloqa vositalaridan foydalangan holda geografik taqsimlangan axborot va hisoblash resurslaridan foydalanish imkoniyatini beradi. Bunday holda, boshqa foydalanuvchilarning ish joylarida to‘plangan ma’lumotlardan foydalanish, turli funktsional vazifalarni hal qilish jarayonlari o‘rtasida hisoblash quvvatini qayta taqsimlash, shuningdek, bir vazifani bir nechta foydalanuvchi tomonidan birgalikda hal qilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Axborot texnologiyalarining tarmoqlarning o‘zaro ta’sirini tashkil qilish uslubi bo‘yicha tasnifi: 14  Lokal tarmoqlarga asoslangan axborot texnologiyalari - umumiy tarmoq resurslaridan - apparat, dasturiy ta’minot, axborotdan jamoaviy foydalanishga yo‘naltirilgan ma’lumotlarni uzatish, saqlash va qayta ishlash vositalarining cheklangan hududda o‘zaro bog‘langan va taqsimlangan tizimini ifodalaydi. Ular tarmoq foydalanuvchilari o‘rtasida o‘zgaruvchan ehtiyojlari va hal qilinayotgan vazifalarning murakkabligiga qarab hisoblash quvvatini qayta taqsimlash imkonini beradi va foydalanuvchilarga tarmoq axborot resurslariga ishonchli va tezkor kirishni ta’minlaydi.  Ko‘p darajali tarmoqlarga asoslangan axborot texnologiyalarini qurish yaratilgan tarmoq arxitekturasini ierarxik darajalar ko‘rinishida taqdim etishdan iborat bo‘lib, ularning har biri muayyan funktsional vazifalarni hal qiladi. Bunday texnologiyalar tegishli ko‘p darajali iqtisodiy ob’ektning tashkiliy-funktsional tuzilishini hisobga olgan holda qurilgan va hal qilinayotgan vazifalarning ahamiyati va har birida amalga oshirilgan boshqaruv funktsiyalariga qarab axborot va hisoblash resurslariga kirishni farqlash imkonini beradi.  Taqsimlangan tarmoqlarga asoslangan axborot texnologiyalari yagona axborot infratuzilmasidan foydalangan holda geografik jihatdan uzoq tarmoq tugunlari o‘rtasida turli ma’lumotlarni ishonchli uzatishni ta’minlaydi. Tarmoq o‘zaro ta’sirini tashkil etishning ushbu usuli geografik jihatdan uzoq foydalanuvchilar va tarmoq resurslari o‘rtasidagi aloqa axborot aloqalarini amalga oshirishga qaratilgan. Axborot texnologiyalarining qurilish prinsiplari bo‘yicha tasnifi:  Funktsional yo‘naltirilgan axborot texnologiyalarini qurishda ko‘rib chiqilayotgan sohadagi mutaxassislarning faoliyati kasbiy muammolarni hal qilish jarayonida ular tomonidan bajariladigan ierarxik bo‘ysunuvchi funktsiyalar to‘plamiga bo‘linadi. Har bir funktsiya uchun foydalanuvchining ish joyida uni amalga oshirish texnologiyasi ishlab chiqiladi, uning doirasida dastlabki ma’lumotlar, ularni natija ma’lumotlariga aylantirish jarayonlari aniqlanadi va turli funktsiyalar o‘rtasida ma’lumotlar uzatishni aks ettiruvchi axborot oqimlari aniqlanadi. 14  Lokal tarmoqlarga asoslangan axborot texnologiyalari - umumiy tarmoq resurslaridan - apparat, dasturiy ta’minot, axborotdan jamoaviy foydalanishga yo‘naltirilgan ma’lumotlarni uzatish, saqlash va qayta ishlash vositalarining cheklangan hududda o‘zaro bog‘langan va taqsimlangan tizimini ifodalaydi. Ular tarmoq foydalanuvchilari o‘rtasida o‘zgaruvchan ehtiyojlari va hal qilinayotgan vazifalarning murakkabligiga qarab hisoblash quvvatini qayta taqsimlash imkonini beradi va foydalanuvchilarga tarmoq axborot resurslariga ishonchli va tezkor kirishni ta’minlaydi.  Ko‘p darajali tarmoqlarga asoslangan axborot texnologiyalarini qurish yaratilgan tarmoq arxitekturasini ierarxik darajalar ko‘rinishida taqdim etishdan iborat bo‘lib, ularning har biri muayyan funktsional vazifalarni hal qiladi. Bunday texnologiyalar tegishli ko‘p darajali iqtisodiy ob’ektning tashkiliy-funktsional tuzilishini hisobga olgan holda qurilgan va hal qilinayotgan vazifalarning ahamiyati va har birida amalga oshirilgan boshqaruv funktsiyalariga qarab axborot va hisoblash resurslariga kirishni farqlash imkonini beradi.  Taqsimlangan tarmoqlarga asoslangan axborot texnologiyalari yagona axborot infratuzilmasidan foydalangan holda geografik jihatdan uzoq tarmoq tugunlari o‘rtasida turli ma’lumotlarni ishonchli uzatishni ta’minlaydi. Tarmoq o‘zaro ta’sirini tashkil etishning ushbu usuli geografik jihatdan uzoq foydalanuvchilar va tarmoq resurslari o‘rtasidagi aloqa axborot aloqalarini amalga oshirishga qaratilgan. Axborot texnologiyalarining qurilish prinsiplari bo‘yicha tasnifi:  Funktsional yo‘naltirilgan axborot texnologiyalarini qurishda ko‘rib chiqilayotgan sohadagi mutaxassislarning faoliyati kasbiy muammolarni hal qilish jarayonida ular tomonidan bajariladigan ierarxik bo‘ysunuvchi funktsiyalar to‘plamiga bo‘linadi. Har bir funktsiya uchun foydalanuvchining ish joyida uni amalga oshirish texnologiyasi ishlab chiqiladi, uning doirasida dastlabki ma’lumotlar, ularni natija ma’lumotlariga aylantirish jarayonlari aniqlanadi va turli funktsiyalar o‘rtasida ma’lumotlar uzatishni aks ettiruvchi axborot oqimlari aniqlanadi. 15  Ob’ektga yo‘naltirilgan axborot texnologiyalarini qurish ob’ektning sinflari va ob’ektlari majmuasi ko‘rinishidagi tizimni loyihalashdan iborat. Shu bilan birga, murakkab tizimning ierarxik tabiati sinflar ierarxiyasi shaklida namoyon bo‘ladi, uning ishlashi vaqt bo‘yicha o‘zaro ta’sir qiluvchi ob’ektlar yig‘indisi sifatida qaraladi va o‘zaro ta’sirlar ketma-ketligi sifatida ma’lum bir axborotni qayta ishlash jarayoni shakllanadi. Ob’ekt sifatida foydalanuvchilar, dasturlar, mijozlar, hujjatlar, ma’lumotlar bazalari va boshqalar harakat qilishlari mumkin.Bu yondashuv qo‘llaniladigan protseduralar va ma’lumotlarning "ob’ekt" tushunchasi bilan almashtirilishi bilan tavsiflanadi, bu sizga ob’ektning xatti-harakatlarini dinamik ravishda aks ettirish imkonini beradi. sodir bo‘lgan voqealarga qarab modellashtirilgan mavzu sohasi. Axborot texnologiyalarining boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo‘yicha tasnifi:  Ma’lumotlarni qayta ishlash uchun axborot texnologiyalari zarur kirish ma’lumotlari mavjud bo‘lgan va algoritmlari ma’lum bo‘lgan funktsional muammolarni hal qilish uchun mo‘ljallangan, shuningdek ularni qayta ishlashning standart protseduralari. Ushbu texnologiyalar boshqaruv faoliyatining ba’zi muntazam, doimiy takrorlanadigan operatsiyalarini avtomatlashtirish uchun qo‘llaniladi, bu esa xodimlarning mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Ushbu sinf texnologiyalarining o‘ziga xos xususiyati ularni boshqarish jarayonlarini tashkil etish va metodologiyasini qayta ko‘rib chiqmasdan qurishdir.  Boshqaruv axborot texnologiyalarining maqsadi qaror qabul qilish bilan shug‘ullanadigan xodimlarning axborotga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishdir. Ushbu texnologiyalar funktsional vazifalarni kompleks hal etishga, muntazam hisobotlarni shakllantirishga va boshqaruv qarorlarini tayyorlash uchun axborot-ma’lumotnoma rejimida ishlashga qaratilgan. Ular quyidagi ma’lumotlarni qayta ishlash vazifalarini hal qiladi:  nazorat ob’ektining rejalashtirilgan holatini baholash;  rejalashtirilgan holatlardan chetlanishlarni baholash;  og‘ishlarning sabablarini aniqlash; 15  Ob’ektga yo‘naltirilgan axborot texnologiyalarini qurish ob’ektning sinflari va ob’ektlari majmuasi ko‘rinishidagi tizimni loyihalashdan iborat. Shu bilan birga, murakkab tizimning ierarxik tabiati sinflar ierarxiyasi shaklida namoyon bo‘ladi, uning ishlashi vaqt bo‘yicha o‘zaro ta’sir qiluvchi ob’ektlar yig‘indisi sifatida qaraladi va o‘zaro ta’sirlar ketma-ketligi sifatida ma’lum bir axborotni qayta ishlash jarayoni shakllanadi. Ob’ekt sifatida foydalanuvchilar, dasturlar, mijozlar, hujjatlar, ma’lumotlar bazalari va boshqalar harakat qilishlari mumkin.Bu yondashuv qo‘llaniladigan protseduralar va ma’lumotlarning "ob’ekt" tushunchasi bilan almashtirilishi bilan tavsiflanadi, bu sizga ob’ektning xatti-harakatlarini dinamik ravishda aks ettirish imkonini beradi. sodir bo‘lgan voqealarga qarab modellashtirilgan mavzu sohasi. Axborot texnologiyalarining boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo‘yicha tasnifi:  Ma’lumotlarni qayta ishlash uchun axborot texnologiyalari zarur kirish ma’lumotlari mavjud bo‘lgan va algoritmlari ma’lum bo‘lgan funktsional muammolarni hal qilish uchun mo‘ljallangan, shuningdek ularni qayta ishlashning standart protseduralari. Ushbu texnologiyalar boshqaruv faoliyatining ba’zi muntazam, doimiy takrorlanadigan operatsiyalarini avtomatlashtirish uchun qo‘llaniladi, bu esa xodimlarning mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Ushbu sinf texnologiyalarining o‘ziga xos xususiyati ularni boshqarish jarayonlarini tashkil etish va metodologiyasini qayta ko‘rib chiqmasdan qurishdir.  Boshqaruv axborot texnologiyalarining maqsadi qaror qabul qilish bilan shug‘ullanadigan xodimlarning axborotga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishdir. Ushbu texnologiyalar funktsional vazifalarni kompleks hal etishga, muntazam hisobotlarni shakllantirishga va boshqaruv qarorlarini tayyorlash uchun axborot-ma’lumotnoma rejimida ishlashga qaratilgan. Ular quyidagi ma’lumotlarni qayta ishlash vazifalarini hal qiladi:  nazorat ob’ektining rejalashtirilgan holatini baholash;  rejalashtirilgan holatlardan chetlanishlarni baholash;  og‘ishlarning sabablarini aniqlash; 16  mumkin bo‘lgan yechimlar va harakatlarning tahlili.  Ofisni avtomatlashtirish uchun axborot texnologiyalari kompyuter tarmoqlari va axborotni uzatish va ular bilan ishlashning boshqa zamonaviy vositalariga asoslangan tashkilot ichida ham, tashqi muhit bilan ham aloqa jarayonlarini tashkil etish va qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Ular ish yuritish va boshqaruvni nazorat qilish uchun standart tartiblarni amalga oshiradilar:  kiruvchi va chiquvchi ma’lumotlarni qayta ishlash;  turli tanlov mezonlariga muvofiq ma’lum vaqt oralig‘ida yig‘ish va keyingi hisobotlarni taqdim etish;  olingan ma’lumotlarni saqlash va ma’lumotlarga tezkor kirishni ta’minlash va kerakli ma’lumotlarni qidirish. Ushbu texnologiyalar integratsiyalashgan amaliy dasturlar paketlarining mavjudligini ta’minlaydi: matn protsessorlari, elektron jadvallar, elektron pochta, telekonferentsiyalar, elektron hujjat aylanishini amalga oshirish uchun maxsus dasturlar va boshqalar.  Qarorlarni qo‘llab-quvvatlovchi axborot texnologiyalari tahliliy ishlar va prognozlash, o‘rganilayotgan jarayonlar va ishlab chiqarish va xo‘jalik amaliyotining hodisalari bo‘yicha biznes-rejalar va asosli xulosalar tuzish uchun iqtisodiy va matematik usullar, modellar va qo‘llash paketlaridan keng foydalanishni ta’minlaydi. Ushbu texnologiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari yomon rasmiylashtirilgan muammolarni hal qilish, mumkin bo‘lgan echimlarni yaratish, ularni baholash, tanlash va foydalanuvchiga ulardan eng yaxshisini taqdim etish, shuningdek, qabul qilingan qarorning oqibatlarini tahlil qilishga qaratilgan. Qaror qabul qilishni qo‘llab-quvvatlovchi axborot texnologiyalari boshqaruvning har qanday darajasida qo‘llanilishi mumkin va boshqaruvning turli darajalarida ham, bir darajadagi qaror qabul qiluvchilarni muvofiqlashtirishni ta’minlaydi.  Ekspert tizimlarining axborot texnologiyalari tahlilchilar ishini avtomatlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu xodimlar bozor sharoitida yuzaga keladigan vaziyatlarni o‘rganishning tahliliy usullari va modellaridan tashqari, tizimda to‘plangan va saqlanadigan vaziyatlarni baholash tajribasidan, 16  mumkin bo‘lgan yechimlar va harakatlarning tahlili.  Ofisni avtomatlashtirish uchun axborot texnologiyalari kompyuter tarmoqlari va axborotni uzatish va ular bilan ishlashning boshqa zamonaviy vositalariga asoslangan tashkilot ichida ham, tashqi muhit bilan ham aloqa jarayonlarini tashkil etish va qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Ular ish yuritish va boshqaruvni nazorat qilish uchun standart tartiblarni amalga oshiradilar:  kiruvchi va chiquvchi ma’lumotlarni qayta ishlash;  turli tanlov mezonlariga muvofiq ma’lum vaqt oralig‘ida yig‘ish va keyingi hisobotlarni taqdim etish;  olingan ma’lumotlarni saqlash va ma’lumotlarga tezkor kirishni ta’minlash va kerakli ma’lumotlarni qidirish. Ushbu texnologiyalar integratsiyalashgan amaliy dasturlar paketlarining mavjudligini ta’minlaydi: matn protsessorlari, elektron jadvallar, elektron pochta, telekonferentsiyalar, elektron hujjat aylanishini amalga oshirish uchun maxsus dasturlar va boshqalar.  Qarorlarni qo‘llab-quvvatlovchi axborot texnologiyalari tahliliy ishlar va prognozlash, o‘rganilayotgan jarayonlar va ishlab chiqarish va xo‘jalik amaliyotining hodisalari bo‘yicha biznes-rejalar va asosli xulosalar tuzish uchun iqtisodiy va matematik usullar, modellar va qo‘llash paketlaridan keng foydalanishni ta’minlaydi. Ushbu texnologiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari yomon rasmiylashtirilgan muammolarni hal qilish, mumkin bo‘lgan echimlarni yaratish, ularni baholash, tanlash va foydalanuvchiga ulardan eng yaxshisini taqdim etish, shuningdek, qabul qilingan qarorning oqibatlarini tahlil qilishga qaratilgan. Qaror qabul qilishni qo‘llab-quvvatlovchi axborot texnologiyalari boshqaruvning har qanday darajasida qo‘llanilishi mumkin va boshqaruvning turli darajalarida ham, bir darajadagi qaror qabul qiluvchilarni muvofiqlashtirishni ta’minlaydi.  Ekspert tizimlarining axborot texnologiyalari tahlilchilar ishini avtomatlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu xodimlar bozor sharoitida yuzaga keladigan vaziyatlarni o‘rganishning tahliliy usullari va modellaridan tashqari, tizimda to‘plangan va saqlanadigan vaziyatlarni baholash tajribasidan, 17 ya’ni ma’lum bir fan sohasidagi bilimlar bazasini tashkil etuvchi ma’lumotlardan foydalanishlari mumkin. Muayyan qoidalarga muvofiq qayta ishlangan bunday ma’lumotlar asosli qarorlar tayyorlash va boshqaruv va rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish imkonini beradi. Ekspert tizimlarining axborot texnologiyalari va qarorlarni qo‘llab-quvvatlash texnologiyasi o‘rtasidagi farq shundaki, ular foydalanuvchiga uning imkoniyatlaridan yuqori bo‘lgan qaror qabul qilishni taklif qiladi va qaror qabul qilish jarayonida o‘z sabablarini tushuntira oladi. Axborot texnologiyalarining texnik vositalarning muloqotda ishtirok etish xususiyati bo‘yicha tasnifi:  Axborot-ma’lumot (passiv) texnologiyalar foydalanuvchiga tegishli so‘rov bo‘yicha tizimga ulanganidan so‘ng ma’lumotlarni taqdim etadi. Bunday texnologiyalardagi texnik vositalar faqat boshqariladigan ob’ekt haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash uchun ishlatiladi. Qayta ishlangan va idrok etish uchun qulay shaklda taqdim etilgan ma’lumotlarga asoslanib, operator ob’ektni boshqarish usuli bo‘yicha qaror qabul qiladi.  Axborot-maslahat (faol) texnologiyalar o‘zlari abonentga vaqti-vaqti bilan yoki ma’lum vaqt oralig‘ida unga mo‘ljallangan ma’lumotlarni taqdim etishi bilan tavsiflanadi. Ushbu tizimlarda ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash bilan bir qatorda quyidagi funktsiyalar ham amalga oshiriladi:  jarayonning individual texnologik parametrlari uchun oqilona texnologik ish rejimini aniqlash;  barcha yoki alohida boshqariladigan jarayon parametrlari uchun nazorat harakatlarini aniqlash va boshqalar. Axborot texnologiyalarining boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo‘yicha tasnifi:  Markazlashmagan axborot texnologiyalari o‘zining axborot va algoritmik bazasiga ega bo‘lgan bir nechta mustaqil texnologiyalarning birikmasidir. Ushbu texnologiyalardan foydalanish Moddiy, energiya, axborot va boshqa resurslarni texnologik jihatdan mustaqil boshqarish obyektlarini avtomatlashtirishda 17 ya’ni ma’lum bir fan sohasidagi bilimlar bazasini tashkil etuvchi ma’lumotlardan foydalanishlari mumkin. Muayyan qoidalarga muvofiq qayta ishlangan bunday ma’lumotlar asosli qarorlar tayyorlash va boshqaruv va rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish imkonini beradi. Ekspert tizimlarining axborot texnologiyalari va qarorlarni qo‘llab-quvvatlash texnologiyasi o‘rtasidagi farq shundaki, ular foydalanuvchiga uning imkoniyatlaridan yuqori bo‘lgan qaror qabul qilishni taklif qiladi va qaror qabul qilish jarayonida o‘z sabablarini tushuntira oladi. Axborot texnologiyalarining texnik vositalarning muloqotda ishtirok etish xususiyati bo‘yicha tasnifi:  Axborot-ma’lumot (passiv) texnologiyalar foydalanuvchiga tegishli so‘rov bo‘yicha tizimga ulanganidan so‘ng ma’lumotlarni taqdim etadi. Bunday texnologiyalardagi texnik vositalar faqat boshqariladigan ob’ekt haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash uchun ishlatiladi. Qayta ishlangan va idrok etish uchun qulay shaklda taqdim etilgan ma’lumotlarga asoslanib, operator ob’ektni boshqarish usuli bo‘yicha qaror qabul qiladi.  Axborot-maslahat (faol) texnologiyalar o‘zlari abonentga vaqti-vaqti bilan yoki ma’lum vaqt oralig‘ida unga mo‘ljallangan ma’lumotlarni taqdim etishi bilan tavsiflanadi. Ushbu tizimlarda ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash bilan bir qatorda quyidagi funktsiyalar ham amalga oshiriladi:  jarayonning individual texnologik parametrlari uchun oqilona texnologik ish rejimini aniqlash;  barcha yoki alohida boshqariladigan jarayon parametrlari uchun nazorat harakatlarini aniqlash va boshqalar. Axborot texnologiyalarining boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo‘yicha tasnifi:  Markazlashmagan axborot texnologiyalari o‘zining axborot va algoritmik bazasiga ega bo‘lgan bir nechta mustaqil texnologiyalarning birikmasidir. Ushbu texnologiyalardan foydalanish Moddiy, energiya, axborot va boshqa resurslarni texnologik jihatdan mustaqil boshqarish obyektlarini avtomatlashtirishda 18 samaralidir. Har bir boshqaruv ob’ektida boshqaruv harakatini ishlab chiqish uchun faqat ushbu ob’ektning holati haqida ma’lumot kerak.  Markazlashtirilgan axborot texnologiyalari ob’ektni boshqarishning barcha jarayonlari boshqariladigan ob’ektlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘playdigan va qayta ishlaydigan va ularni tahlil qilish asosida tizim mezonlariga muvofiq boshqaruv signallarini ishlab chiqaradigan yagona boshqaruv organida amalga oshiriladi.  Markazlashtirilgan dispers axborot texnologiyalarining asosiy xususiyati markazlashtirilgan boshqaruv tamoyilining saqlanishi, ya’ni boshqaruv ob’ektlari to‘plamining holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarga asoslangan har bir boshqaruv ob’ekti bo‘yicha boshqaruv harakatlarini ishlab chiqish, lekin boshqaruv texnologiyasining ba’zi funktsional qurilmalari. tizimning barcha kanallari uchun umumiy. Boshqaruv funktsiyasini amalga oshirish uchun har bir mahalliy organ zarurat tug‘ilganda boshqa boshqaruv organlari bilan axborot o‘zaro aloqasi jarayoniga kiradi.  Ierarxik axborot texnologiyalari boshqaruv funktsiyalarini bir necha o‘zaro bog‘langan darajalarga bo‘lish printsipi asosida qurilgan bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos ma’lumotlarni qayta ishlash protseduralarini va nazorat harakatlarini ishlab chiqishni amalga oshiradi. Ushbu texnologiyadan foydalanish zarurati murakkab tizimlarda boshqaruv vazifalari sonining ko‘payishi bilan qayta ishlangan axborot miqdori sezilarli darajada oshishi va boshqaruv algoritmlarining murakkabligi oshishi bilan bog‘liq. Boshqaruv funktsiyalarini ajratish har bir boshqaruv darajasi uchun axborot qiyinchiliklarini engish va ushbu organlar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirishni ta’minlash imkonini beradi. Ierarxik axborot texnologiyalari odatda uchta darajani o‘z ichiga oladi:  uskunaning ishlash darajasi va texnologik jarayonlarni boshqarish;  ishlab chiqarish jarayonini operativ boshqarish darajasi;  ishni rejalashtirish darajasi. Nazorat savollari: 18 samaralidir. Har bir boshqaruv ob’ektida boshqaruv harakatini ishlab chiqish uchun faqat ushbu ob’ektning holati haqida ma’lumot kerak.  Markazlashtirilgan axborot texnologiyalari ob’ektni boshqarishning barcha jarayonlari boshqariladigan ob’ektlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘playdigan va qayta ishlaydigan va ularni tahlil qilish asosida tizim mezonlariga muvofiq boshqaruv signallarini ishlab chiqaradigan yagona boshqaruv organida amalga oshiriladi.  Markazlashtirilgan dispers axborot texnologiyalarining asosiy xususiyati markazlashtirilgan boshqaruv tamoyilining saqlanishi, ya’ni boshqaruv ob’ektlari to‘plamining holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarga asoslangan har bir boshqaruv ob’ekti bo‘yicha boshqaruv harakatlarini ishlab chiqish, lekin boshqaruv texnologiyasining ba’zi funktsional qurilmalari. tizimning barcha kanallari uchun umumiy. Boshqaruv funktsiyasini amalga oshirish uchun har bir mahalliy organ zarurat tug‘ilganda boshqa boshqaruv organlari bilan axborot o‘zaro aloqasi jarayoniga kiradi.  Ierarxik axborot texnologiyalari boshqaruv funktsiyalarini bir necha o‘zaro bog‘langan darajalarga bo‘lish printsipi asosida qurilgan bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos ma’lumotlarni qayta ishlash protseduralarini va nazorat harakatlarini ishlab chiqishni amalga oshiradi. Ushbu texnologiyadan foydalanish zarurati murakkab tizimlarda boshqaruv vazifalari sonining ko‘payishi bilan qayta ishlangan axborot miqdori sezilarli darajada oshishi va boshqaruv algoritmlarining murakkabligi oshishi bilan bog‘liq. Boshqaruv funktsiyalarini ajratish har bir boshqaruv darajasi uchun axborot qiyinchiliklarini engish va ushbu organlar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirishni ta’minlash imkonini beradi. Ierarxik axborot texnologiyalari odatda uchta darajani o‘z ichiga oladi:  uskunaning ishlash darajasi va texnologik jarayonlarni boshqarish;  ishlab chiqarish jarayonini operativ boshqarish darajasi;  ishni rejalashtirish darajasi. Nazorat savollari: 19 1. Boshlang‘ich sinflarda axborot texnologiyalari fanining maqsadi qanday? 2. Boshlang‘ich sinflarda axborot texnologiyalari fanining vazifalari qanday? 3. Texnologiya atamasining ma’nosi qanday? 4. Ta’lim texnologiyasiga berilgan ta’riflar qanday? 5. Pedagogik texnologiyaga berilgan ta’riflarni ayting. 6. Ta’lim texnologiyasining tarkibiy qismlari qaysilar? 7. Ta’lim texnologiyalarini tasniflanishi. 8. Ta’lim texnologiyasining tarkibi nimalardan iborat? 9. Ta’lim vositalariga ta’rif bering. 10. Ta’lim vositalarining tipologiyasi qaysilar? 11. Axborot so‘zining ma'nosi. 12. Axborot turlari qanday? 13. Axborotlar qanday sifatlarga ega bo‘lishi kerak? 14. Ma’lumot almashishning qanday usullarimi bilasiz? 15. Axborot texnologiyasi tushunchasining ma'nosi qanday? 16. Axborot tеxnologiyalarining rivojlanish bosqichlari qaysilar? 17. Zamonaviy axborot texnologiyalari haqida gapiring. 18. Zamonaviy axborot texnologiyalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida qanday shakllarda foydalanish mumkin? 19. Axborot tеxnologiyalari qanday klassifikatsiyalarga bo‘linadi? 20. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining axborot kompetentligini qanday shakllantirish mumkin? 19 1. Boshlang‘ich sinflarda axborot texnologiyalari fanining maqsadi qanday? 2. Boshlang‘ich sinflarda axborot texnologiyalari fanining vazifalari qanday? 3. Texnologiya atamasining ma’nosi qanday? 4. Ta’lim texnologiyasiga berilgan ta’riflar qanday? 5. Pedagogik texnologiyaga berilgan ta’riflarni ayting. 6. Ta’lim texnologiyasining tarkibiy qismlari qaysilar? 7. Ta’lim texnologiyalarini tasniflanishi. 8. Ta’lim texnologiyasining tarkibi nimalardan iborat? 9. Ta’lim vositalariga ta’rif bering. 10. Ta’lim vositalarining tipologiyasi qaysilar? 11. Axborot so‘zining ma'nosi. 12. Axborot turlari qanday? 13. Axborotlar qanday sifatlarga ega bo‘lishi kerak? 14. Ma’lumot almashishning qanday usullarimi bilasiz? 15. Axborot texnologiyasi tushunchasining ma'nosi qanday? 16. Axborot tеxnologiyalarining rivojlanish bosqichlari qaysilar? 17. Zamonaviy axborot texnologiyalari haqida gapiring. 18. Zamonaviy axborot texnologiyalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida qanday shakllarda foydalanish mumkin? 19. Axborot tеxnologiyalari qanday klassifikatsiyalarga bo‘linadi? 20. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining axborot kompetentligini qanday shakllantirish mumkin?