Boshlang‘ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish. Badiiy asarni tahlil qilishning adabiy asoslari. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash jarayoni.

Yuklangan vaqt

2025-02-02

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

9

Faytl hajmi

25,0 KB


Boshlang‘ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish. Badiiy asarni tahlil qilishning adabiy asoslari. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash jarayoni. Mashg‘ulot rejasi: 1. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari. 2. Badiiy asarni tahlil qilishdagi metodik shartlar. 3. BADIIY ASAR USTIDA ISHLASH. 4. Asarni tahlil qilishning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati. 1. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari Boshlang‘ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida kichik yoshdagi o‘quvchilarning badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik xususiyatlar hisobga olinadi. Ruhshunos olimlarning tekshirishlaridan ma’lum bo‘lishicha, asarni idrok qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga, uni emotsional- estetik his etish ham kiradi. Badiiy asarni yaxshi idrok etish uchun uni tushunishning o‘zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo‘lib, asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o‘z ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik yoshdagi o‘quvchilarning adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi psixologik xusisiyatlari o‘rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo‘lishlari aniqlangan: 1. Adabiy qahramonga emotsional munosabat. 2. Elementar tahlil qilish. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish. Badiiy asarni tahlil qilishning adabiy asoslari. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash jarayoni. Mashg‘ulot rejasi: 1. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari. 2. Badiiy asarni tahlil qilishdagi metodik shartlar. 3. BADIIY ASAR USTIDA ISHLASH. 4. Asarni tahlil qilishning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati. 1. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari Boshlang‘ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida kichik yoshdagi o‘quvchilarning badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik xususiyatlar hisobga olinadi. Ruhshunos olimlarning tekshirishlaridan ma’lum bo‘lishicha, asarni idrok qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga, uni emotsional- estetik his etish ham kiradi. Badiiy asarni yaxshi idrok etish uchun uni tushunishning o‘zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo‘lib, asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o‘z ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik yoshdagi o‘quvchilarning adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi psixologik xusisiyatlari o‘rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo‘lishlari aniqlangan: 1. Adabiy qahramonga emotsional munosabat. 2. Elementar tahlil qilish.
Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o‘quvchilar o‘z shaxsiy va axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tushunchalar kichik_ yoshdagi o‘quvchilarda chegaralangan bo‘ladi, albatta. Ular axloqiy sifatlardan botirlik, to‘g‘rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko‘p ishlatadilar. Qahramonlarning boshqa sifatlarini tasvirlash uchun ularning so‘z boyliklari yetishmaydi. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilar bilan asarni tahlil qilib, ular nutqiga personajlarning axloqiy, intellektual, emotsional sifatlarini tasvirlovchi so‘zlarni kirita borishdan iborat. Bu adabiy qahramonlarning xarakterini yaxshi yoritish shartlaridan biri hisoblanadi. Asardagi qahramonlarning xarakteri ularning axloqiy sifatlarini anglash asosida tushuniladi. Bunda qahramonning nima qilishi emas, nima uchun shunday qilishi kerakligini bilish muhimdir. Ushbu jarayonda asar qahramonlarining axloqiy sifatlari ustida ko‘proq ishlash lozim. 4-sinfda ,,Qodir bilan Sobir" hikoyasidagi Qodir va uning xislatlarini ochishda tanlab o‘qish asosida tarmoqlash usulidan foydalanilish mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilarga bergan savollariga javobni xattaxtada tarmoqlash usulida yoritib boradi. Masalan, “Qodir qanday bola?”, ,"Qodirning maqtanchoqligi tasvirlangan o‘rinni topib o‘qing", ,,Qodirning qo‘rqoqligi ifodalangan o‘rinni topib o‘qing", ,,Qodirning yolg‘on gapini Sobir qanday to‘g‘riladi? Shu o‘rinni topib o‘qing", ,,Qodirning zo‘ravonligi ifodalangan o‘rinni topib o‘qing.” O‘qigan qismlaringiz asosida Qodirning xususiyatlarini isbotlab bering" kabi. O‘qish darslarida o‘qilayotgan asarning ongli o‘zlashtirilishini ta’minlashda o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini albatta hisobga olish zarur. 2. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA BADIIY ASARNI TAHLIL QILISHNING METODIK SHARTLARI Zamonaviy maktab oldiga qo‘yilgan vazifalar, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar umumiy rivojlanishining o‘sganligi, psixologiya va xususiy metodika sohasidagi yutuqlar sinfda o‘qish mazmuni va o‘qitish metodlariga o‘zgartirish kiritishni talab etmoqda. Shularga bog‘liq holda badiiy asarni tahlil qilish metodikasi takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish mashqlari kamaytirildi, ijodiy va o‘qilgan matn yuzasidan o‘z fikrini bayon qilish ko‘nikmasini o‘stiradigan mashqlar ko‘paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki yaxlit asar ustida ishlanadigan bo‘ldi, Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o‘quvchilar o‘z shaxsiy va axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tushunchalar kichik_ yoshdagi o‘quvchilarda chegaralangan bo‘ladi, albatta. Ular axloqiy sifatlardan botirlik, to‘g‘rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko‘p ishlatadilar. Qahramonlarning boshqa sifatlarini tasvirlash uchun ularning so‘z boyliklari yetishmaydi. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilar bilan asarni tahlil qilib, ular nutqiga personajlarning axloqiy, intellektual, emotsional sifatlarini tasvirlovchi so‘zlarni kirita borishdan iborat. Bu adabiy qahramonlarning xarakterini yaxshi yoritish shartlaridan biri hisoblanadi. Asardagi qahramonlarning xarakteri ularning axloqiy sifatlarini anglash asosida tushuniladi. Bunda qahramonning nima qilishi emas, nima uchun shunday qilishi kerakligini bilish muhimdir. Ushbu jarayonda asar qahramonlarining axloqiy sifatlari ustida ko‘proq ishlash lozim. 4-sinfda ,,Qodir bilan Sobir" hikoyasidagi Qodir va uning xislatlarini ochishda tanlab o‘qish asosida tarmoqlash usulidan foydalanilish mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilarga bergan savollariga javobni xattaxtada tarmoqlash usulida yoritib boradi. Masalan, “Qodir qanday bola?”, ,"Qodirning maqtanchoqligi tasvirlangan o‘rinni topib o‘qing", ,,Qodirning qo‘rqoqligi ifodalangan o‘rinni topib o‘qing", ,,Qodirning yolg‘on gapini Sobir qanday to‘g‘riladi? Shu o‘rinni topib o‘qing", ,,Qodirning zo‘ravonligi ifodalangan o‘rinni topib o‘qing.” O‘qigan qismlaringiz asosida Qodirning xususiyatlarini isbotlab bering" kabi. O‘qish darslarida o‘qilayotgan asarning ongli o‘zlashtirilishini ta’minlashda o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini albatta hisobga olish zarur. 2. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA BADIIY ASARNI TAHLIL QILISHNING METODIK SHARTLARI Zamonaviy maktab oldiga qo‘yilgan vazifalar, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar umumiy rivojlanishining o‘sganligi, psixologiya va xususiy metodika sohasidagi yutuqlar sinfda o‘qish mazmuni va o‘qitish metodlariga o‘zgartirish kiritishni talab etmoqda. Shularga bog‘liq holda badiiy asarni tahlil qilish metodikasi takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish mashqlari kamaytirildi, ijodiy va o‘qilgan matn yuzasidan o‘z fikrini bayon qilish ko‘nikmasini o‘stiradigan mashqlar ko‘paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki yaxlit asar ustida ishlanadigan bo‘ldi,
asar g‘oyasi va obrazlarini tushuntirishda o‘quvchilarning mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq turlaridan, ta’limda texnika vositalaridan va ilg‘or pedagogik texnologiya usullaridan ko‘proq foydalanila boshlandi va hokazo. XX asrning 60-yillarida yaratilgan maktab dasturida kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda shakllantiriladigan matn ustida ishlash ko‘nikmalari belgilab berildi, shuningdek, 1-4-sinflarda o‘qish mala-kasiga qo‘yilgan talablar ancha aniq ajratildi. XX asrning 70-yillari boshlarida mazmuni va metodik apparati jihatidan hayotga yaqin-lashtirilgan o‘qish kitoblari yaratildi. Mustaqillik tufayli ta’lim sohasida ham katta islohotlar amalga oshirildi. 1999- yil boshlang‘ich ta’limning ham ,,Davlat ta’lim stan-darti" yaratildi, o‘quv dasturlari yangilandi. 2005-yil tajriba-sinov natijalari hisobga olinib, davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturlari qayta ko‘rib chiqildi, ,,O‘qish kitobi" darsliklari ham yangilandi. O‘zbek maktablarida taniqli rus metodist-olimlari T. G. Ramzayeva, M.S.Vasileva, V. G. Goreskiy, K.T. Golenkina, L.A. Gorbushina, M. I. Omorokova, E. A. Nikitina, N.S.Rojdestvenskiy, o‘zbek olim-laridan A.Zunnunov, K. Qosimova, Q. Abdullayeva, S. Matchonov, M.Yusupov, M.Umarova, X.G‘ulomova kabilar ishlab chiqqan takomillashgan stnfda o‘qish metodikasidan ijodiy foydalanilmoqda. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoida-lar asosida tahlil qilinadi: 1. Asar mazmunini tahlil qilish va to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini tushuntirishga oid topshiriq o‘qish malakalarini takomillashtirish topshirig‘i ham hisoblanadi). 2. Asarning g‘oyaviy asoslari va mavzusini, lining obrazlari, sujet chizig‘i, kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o‘quv-chilarning shaxs sifatida umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog‘lanishli nutqining o‘sishi (lug‘atining boyishi va faol-lashishi)ni ta’minlaydi. 3. O‘quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi. 4. Sinfda o‘qishga o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi. asar g‘oyasi va obrazlarini tushuntirishda o‘quvchilarning mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq turlaridan, ta’limda texnika vositalaridan va ilg‘or pedagogik texnologiya usullaridan ko‘proq foydalanila boshlandi va hokazo. XX asrning 60-yillarida yaratilgan maktab dasturida kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda shakllantiriladigan matn ustida ishlash ko‘nikmalari belgilab berildi, shuningdek, 1-4-sinflarda o‘qish mala-kasiga qo‘yilgan talablar ancha aniq ajratildi. XX asrning 70-yillari boshlarida mazmuni va metodik apparati jihatidan hayotga yaqin-lashtirilgan o‘qish kitoblari yaratildi. Mustaqillik tufayli ta’lim sohasida ham katta islohotlar amalga oshirildi. 1999- yil boshlang‘ich ta’limning ham ,,Davlat ta’lim stan-darti" yaratildi, o‘quv dasturlari yangilandi. 2005-yil tajriba-sinov natijalari hisobga olinib, davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturlari qayta ko‘rib chiqildi, ,,O‘qish kitobi" darsliklari ham yangilandi. O‘zbek maktablarida taniqli rus metodist-olimlari T. G. Ramzayeva, M.S.Vasileva, V. G. Goreskiy, K.T. Golenkina, L.A. Gorbushina, M. I. Omorokova, E. A. Nikitina, N.S.Rojdestvenskiy, o‘zbek olim-laridan A.Zunnunov, K. Qosimova, Q. Abdullayeva, S. Matchonov, M.Yusupov, M.Umarova, X.G‘ulomova kabilar ishlab chiqqan takomillashgan stnfda o‘qish metodikasidan ijodiy foydalanilmoqda. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoida-lar asosida tahlil qilinadi: 1. Asar mazmunini tahlil qilish va to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini tushuntirishga oid topshiriq o‘qish malakalarini takomillashtirish topshirig‘i ham hisoblanadi). 2. Asarning g‘oyaviy asoslari va mavzusini, lining obrazlari, sujet chizig‘i, kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o‘quv-chilarning shaxs sifatida umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog‘lanishli nutqining o‘sishi (lug‘atining boyishi va faol-lashishi)ni ta’minlaydi. 3. O‘quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi. 4. Sinfda o‘qishga o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi.
Asarni tahlil qilishda hisobga oJish zarur bo‘lgan muhim omil-lardan biri uning o‘quvchilarga hissiy ta’siridir. O‘quvchilar muallif-ning asosiy fikrini tushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnni tahlil qilish o‘quvchida fikr qo‘zg‘atishi, hayotiy tajribasining muallif qayd etgan dalillarga to‘g‘ri kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davomida asarning estetik qimmati, badiiy go‘zalligi ham alohida qayd qilib o‘tiladi. O‘qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o‘qishni to‘g‘ri uyushtirish uchun o‘qituvchi badiiy asarning o‘ziga xos xususiyatlarini, ta’limning turli bosqichlarida o‘qish jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning matnni idrok etish va o‘zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur. O‘qish darslari o‘quvchilarda badiiy asarlarning bir-biridan farqini ajrata olish, yozuvchining hayotiy voqealarni qanday badiiy vositalar orqali aks ettirgani va qanday obrazlar yaratganini aniqlay oiish, mustaqil o‘qish va asarni tahlil qilish malakasi sinfdan-sinfga o‘tgan sari o‘stirib boriladi. O‘quvchilar adabiy ma’lumotlarni o‘zlashtirish orqali badiiy asarning mazmuni, g‘oyasi va ahamiyatini anglab ola boshlaydilar. O‘quvchilar adabiy tushunchalarni o‘rganish natijasida badiiy adabiyot san’atning bir turi ekanligi, uning hayot bilan aloqador-ligini bilib oladilar. Adabiy tushunchalarni shakllantirish bilan birga o‘quvchilarning nutqini o‘stirish ham muhim o‘rin tutadi. Boshlang‘ich sinflarda asar tahlilida adabiy janr turlari — ertak, hikoya, masal, she’r, doston, maqol, topishmoq bilan birga badiiy til vositalari — sifatlash, o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a bilan ham amaliy ravishda tanishtiriladi. Badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o‘quvchilarda o‘z ona tiliga muhabbat hissi, badiiy asarni ongli o‘qish ko‘nikmasi o‘stiriladi, asar g‘oyasini chuqur idrok etishga zamin hozirlanadi, o‘quvchilar nutqi rivojlantiriladi. Xalq og‘zaki ijodida ertak jamming bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o‘tkir sujetliligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertak o‘qib bo‘lingach, lining badiiy tili ustida ishlashga alohida ahamiyat berish zarur. Asarni tahlil qilishda hisobga oJish zarur bo‘lgan muhim omil-lardan biri uning o‘quvchilarga hissiy ta’siridir. O‘quvchilar muallif-ning asosiy fikrini tushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnni tahlil qilish o‘quvchida fikr qo‘zg‘atishi, hayotiy tajribasining muallif qayd etgan dalillarga to‘g‘ri kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davomida asarning estetik qimmati, badiiy go‘zalligi ham alohida qayd qilib o‘tiladi. O‘qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o‘qishni to‘g‘ri uyushtirish uchun o‘qituvchi badiiy asarning o‘ziga xos xususiyatlarini, ta’limning turli bosqichlarida o‘qish jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning matnni idrok etish va o‘zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur. O‘qish darslari o‘quvchilarda badiiy asarlarning bir-biridan farqini ajrata olish, yozuvchining hayotiy voqealarni qanday badiiy vositalar orqali aks ettirgani va qanday obrazlar yaratganini aniqlay oiish, mustaqil o‘qish va asarni tahlil qilish malakasi sinfdan-sinfga o‘tgan sari o‘stirib boriladi. O‘quvchilar adabiy ma’lumotlarni o‘zlashtirish orqali badiiy asarning mazmuni, g‘oyasi va ahamiyatini anglab ola boshlaydilar. O‘quvchilar adabiy tushunchalarni o‘rganish natijasida badiiy adabiyot san’atning bir turi ekanligi, uning hayot bilan aloqador-ligini bilib oladilar. Adabiy tushunchalarni shakllantirish bilan birga o‘quvchilarning nutqini o‘stirish ham muhim o‘rin tutadi. Boshlang‘ich sinflarda asar tahlilida adabiy janr turlari — ertak, hikoya, masal, she’r, doston, maqol, topishmoq bilan birga badiiy til vositalari — sifatlash, o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a bilan ham amaliy ravishda tanishtiriladi. Badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o‘quvchilarda o‘z ona tiliga muhabbat hissi, badiiy asarni ongli o‘qish ko‘nikmasi o‘stiriladi, asar g‘oyasini chuqur idrok etishga zamin hozirlanadi, o‘quvchilar nutqi rivojlantiriladi. Xalq og‘zaki ijodida ertak jamming bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o‘tkir sujetliligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertak o‘qib bo‘lingach, lining badiiy tili ustida ishlashga alohida ahamiyat berish zarur.
2-sinf ,,O‘qish kitobi"da keltirilgan ,,Karnaychi shoh" ertagida ,,yov qora bulutday yopirilib kelayotgan ekan", ,,Kuychi terak" ertagida ,,Terakning shoxlari xuddi surnay chalgandek ovoz chiqarib, yaproqlari esa shildirab raqsga tushar ekan", ,,To‘rg‘aylar qo‘shiq ay-tib, ularga jo‘r bo‘lar ekanlar", ,,Oh, deb nola qilibdi terak", ,,Ustun ularning nag‘malariga jo‘r bo‘lib, sho‘x-sho‘x kuy chalibdi" kabi badiiy vositalar yordamida tasvirlangan manzaralar juda ko‘p. Ular ustida ishlash o‘quvchi nutqini o‘stirish bilan birga ularni fikr yuritishga, mulohaza qilishga ham o‘rgatadi. Ertaklarda o‘xshatishlar, jonlantirish va mubolag‘alardan foydala-nilgan. O‘quvchilarga ularni izohlab berish, keyinchalik matndan toptirish, qayta hikoyalashda ulardan nutqlarida foydalanishga o‘rgatish zarur. Asar o‘qib bo‘lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. Chunki ularning ma’nosi matndan, asar mazmunidan anglashiladi. Ayniqsa, masallarda allegoriyani ochishda ko‘chma ma’noli so‘zlardan ko‘p foy-dalaniladi. Ular bolalarga masal mazmunini tushunishga xalal bergani uchun ayrim ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘zlar asarni o‘qishdan oldin tushuntiriladi. 3-sinf ,,O‘qish kitobi"dan o‘rin olgan ,,Ayamajiz" (Qudrat Hikmat) she’rida ,,Bo‘ralar qor kapalak", ,,Bog‘lar sokin mizg‘ishar, Misoli oq kapalak", ,,Muz oynalar sovuq yeb" misralarida o‘xshatish, jonlantirish; ,,Saxiy ona tabiat", ,,quchog‘ida havo sof” misralarida metafora; ,,Ayamajiz izg‘iydi, Ko‘chalarda tutoqib, Shox-shabbani tortqilar, Yalmog‘izdek yutoqib" kabi misralarda jonlantirish va o‘xshatishlar qo‘llangan. Bular ustida ishlaganda quyidagicha savol- topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1. Shoir qomi nimaga o‘xshatadi? (oq kapalakka). 2. Ayamajizfii nimaga o‘xshaiadi? (Yalmog‘izga). 3. ,,Muz oynalar sovuq yeb" misrasini qanday tushunasiz? Oynasovuq qotadimi? Darslikning ,,Kumush qish" bo‘limida ,,Qish" matni berilgan. Ushbu matnda ham ko‘plab jonlantirishlar qo‘llangan. Masalan, ,,hamma yoqda sovuq izg‘irin kezadi", ,,Ingrar og‘riq kabi qari tol, oynalarni bezar qish — gulkor", ,,Daraxt kurtaklari rohatlanib uxlamoqda", ,,hozir urug‘lar tinch uyquda" kabi. Main tahlilida ,,Matnning birinchi qismini o‘qing. Unda qaysi so‘z o‘z ma’nosidan boshqa ma’noda qo‘llangan?" yoki ,,Matnning ikkinchi qismida jonsiz narsalar jonlidek tasvirlangan 2-sinf ,,O‘qish kitobi"da keltirilgan ,,Karnaychi shoh" ertagida ,,yov qora bulutday yopirilib kelayotgan ekan", ,,Kuychi terak" ertagida ,,Terakning shoxlari xuddi surnay chalgandek ovoz chiqarib, yaproqlari esa shildirab raqsga tushar ekan", ,,To‘rg‘aylar qo‘shiq ay-tib, ularga jo‘r bo‘lar ekanlar", ,,Oh, deb nola qilibdi terak", ,,Ustun ularning nag‘malariga jo‘r bo‘lib, sho‘x-sho‘x kuy chalibdi" kabi badiiy vositalar yordamida tasvirlangan manzaralar juda ko‘p. Ular ustida ishlash o‘quvchi nutqini o‘stirish bilan birga ularni fikr yuritishga, mulohaza qilishga ham o‘rgatadi. Ertaklarda o‘xshatishlar, jonlantirish va mubolag‘alardan foydala-nilgan. O‘quvchilarga ularni izohlab berish, keyinchalik matndan toptirish, qayta hikoyalashda ulardan nutqlarida foydalanishga o‘rgatish zarur. Asar o‘qib bo‘lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. Chunki ularning ma’nosi matndan, asar mazmunidan anglashiladi. Ayniqsa, masallarda allegoriyani ochishda ko‘chma ma’noli so‘zlardan ko‘p foy-dalaniladi. Ular bolalarga masal mazmunini tushunishga xalal bergani uchun ayrim ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘zlar asarni o‘qishdan oldin tushuntiriladi. 3-sinf ,,O‘qish kitobi"dan o‘rin olgan ,,Ayamajiz" (Qudrat Hikmat) she’rida ,,Bo‘ralar qor kapalak", ,,Bog‘lar sokin mizg‘ishar, Misoli oq kapalak", ,,Muz oynalar sovuq yeb" misralarida o‘xshatish, jonlantirish; ,,Saxiy ona tabiat", ,,quchog‘ida havo sof” misralarida metafora; ,,Ayamajiz izg‘iydi, Ko‘chalarda tutoqib, Shox-shabbani tortqilar, Yalmog‘izdek yutoqib" kabi misralarda jonlantirish va o‘xshatishlar qo‘llangan. Bular ustida ishlaganda quyidagicha savol- topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1. Shoir qomi nimaga o‘xshatadi? (oq kapalakka). 2. Ayamajizfii nimaga o‘xshaiadi? (Yalmog‘izga). 3. ,,Muz oynalar sovuq yeb" misrasini qanday tushunasiz? Oynasovuq qotadimi? Darslikning ,,Kumush qish" bo‘limida ,,Qish" matni berilgan. Ushbu matnda ham ko‘plab jonlantirishlar qo‘llangan. Masalan, ,,hamma yoqda sovuq izg‘irin kezadi", ,,Ingrar og‘riq kabi qari tol, oynalarni bezar qish — gulkor", ,,Daraxt kurtaklari rohatlanib uxlamoqda", ,,hozir urug‘lar tinch uyquda" kabi. Main tahlilida ,,Matnning birinchi qismini o‘qing. Unda qaysi so‘z o‘z ma’nosidan boshqa ma’noda qo‘llangan?" yoki ,,Matnning ikkinchi qismida jonsiz narsalar jonlidek tasvirlangan
o‘rinlarni topib o‘qing. Boshqa ma’noda qo‘llangan so‘zlarni o‘z ma’nosida qo‘llab gap tuzing. Bu so‘zlar qanday ma’noda qo‘llanganda ta’sirchan bo‘ladi?" kabi savol- topshiriqlardan foydalanish mumkin. Maqol janrida ham ko‘chma ma’noli so‘zlar ko‘p qo‘llanadi. Misol uchun „ Yurt boshiga ish tushsa, Er yigit hozir" maqolida boshiga so‘zi metafora yo‘li bilan ma’nosi ko‘chgan, o‘quvchilarga uning ma’nosi qanday usul bilan ko‘chganligi aytilmaydi, faqat boshqa ma’noda qo‘llanganligi o‘z ma’nosi bilan taqqoslangan holda o‘quvchilarga o‘rgatiladi. Tarixiy asarlarda ham ta’sirchan, tasviriy-bo‘yoqdor so‘zlar ko‘p uchraydi. Jumladan, ,,Bobur va kabutar" asarida hazrat, a’yonlar, oliy hazrat so‘zlari qo‘llangan. Asar matnida qadimiy davr bilan bog‘liq qo‘shimchalarning qo‘llanilishi ham asarga joziba bag‘ishlaydi. Masalan: ,,Kabutar ne deydur?" kabi. Mazkur asarda ikkinchi shaxs qo‘shimchasi o‘rnida hurmat ma’nosidagi uchinchi shaxs qo‘shimchasi qo‘llangan: ,,Xatda: Oliy hazrat, qovun ayni pishdi. Kelib qo‘l urib bersalar". Shu o‘rindagi ,,qo‘l urib bersalar" birikmasi ibora hisobla-nadi. Iboralar doim ko‘chma ma’no ifodalab, nutqning ta’sirchanligini oshiradi. Matndan iboralar aniqlangach, ma’nosini izohlashdan tashqari, ularga ma’nodosh yoki qarama-qarshi ma’noli iboralarni toptirish ham yaxshi samara beradi. Topishmoqlarda ham jonlantirish va o‘xshatishlar juda ko‘p. Masalan, ,,Ayoz bobo nowot sotdi, Olgan edim, qo‘lim qotdi" topisbmog‘ida o‘xshatish, ,,Chiq-chiq" ishlab tolmaydi, tunda uxlab qolmaydi" topishmog‘ida jonlantirish qo‘llangan. ,,Chumoli va Tipratikan", ,,O‘jar toshbaqa" masallarida ham badiiy til vositalari mavjud. Xususan, ularda ,,O‘g‘irlik mol aylar jonsarak", ,,Bola ko‘nglin ko‘tarar", ,,Kosang joningga huzur", ,,Senga qalqon usti-bosh", ,,Parcha go‘sht bo‘lib yurar", ,,Jish Toshbaqa" kabi ibora, birikma va gaplar uchraydiki, ular ustida ishlashda ,,Bunday majorolar qachon va kimlar orasida bo‘lib o‘tishi mumkin?", ,,Ularga hayotdan misollar keltiring" kabi topshiriqlar berish, ulardagi ma’noni boshqa-cha yo‘sinda bayon ettirish, o‘zaro taqqoslash, ta’sirchanligidagi farqni aniqlatish katta ta’limiy ahamiyat kasb etadi. Masalan: ,,Bola ko‘nglin ko‘tarar" — Bolasiga yaxshi gaplar gapirar, ,,Kosang joningga huzur" — Kosang joningni, sog‘lig‘ingni asraydi" kabi. o‘rinlarni topib o‘qing. Boshqa ma’noda qo‘llangan so‘zlarni o‘z ma’nosida qo‘llab gap tuzing. Bu so‘zlar qanday ma’noda qo‘llanganda ta’sirchan bo‘ladi?" kabi savol- topshiriqlardan foydalanish mumkin. Maqol janrida ham ko‘chma ma’noli so‘zlar ko‘p qo‘llanadi. Misol uchun „ Yurt boshiga ish tushsa, Er yigit hozir" maqolida boshiga so‘zi metafora yo‘li bilan ma’nosi ko‘chgan, o‘quvchilarga uning ma’nosi qanday usul bilan ko‘chganligi aytilmaydi, faqat boshqa ma’noda qo‘llanganligi o‘z ma’nosi bilan taqqoslangan holda o‘quvchilarga o‘rgatiladi. Tarixiy asarlarda ham ta’sirchan, tasviriy-bo‘yoqdor so‘zlar ko‘p uchraydi. Jumladan, ,,Bobur va kabutar" asarida hazrat, a’yonlar, oliy hazrat so‘zlari qo‘llangan. Asar matnida qadimiy davr bilan bog‘liq qo‘shimchalarning qo‘llanilishi ham asarga joziba bag‘ishlaydi. Masalan: ,,Kabutar ne deydur?" kabi. Mazkur asarda ikkinchi shaxs qo‘shimchasi o‘rnida hurmat ma’nosidagi uchinchi shaxs qo‘shimchasi qo‘llangan: ,,Xatda: Oliy hazrat, qovun ayni pishdi. Kelib qo‘l urib bersalar". Shu o‘rindagi ,,qo‘l urib bersalar" birikmasi ibora hisobla-nadi. Iboralar doim ko‘chma ma’no ifodalab, nutqning ta’sirchanligini oshiradi. Matndan iboralar aniqlangach, ma’nosini izohlashdan tashqari, ularga ma’nodosh yoki qarama-qarshi ma’noli iboralarni toptirish ham yaxshi samara beradi. Topishmoqlarda ham jonlantirish va o‘xshatishlar juda ko‘p. Masalan, ,,Ayoz bobo nowot sotdi, Olgan edim, qo‘lim qotdi" topisbmog‘ida o‘xshatish, ,,Chiq-chiq" ishlab tolmaydi, tunda uxlab qolmaydi" topishmog‘ida jonlantirish qo‘llangan. ,,Chumoli va Tipratikan", ,,O‘jar toshbaqa" masallarida ham badiiy til vositalari mavjud. Xususan, ularda ,,O‘g‘irlik mol aylar jonsarak", ,,Bola ko‘nglin ko‘tarar", ,,Kosang joningga huzur", ,,Senga qalqon usti-bosh", ,,Parcha go‘sht bo‘lib yurar", ,,Jish Toshbaqa" kabi ibora, birikma va gaplar uchraydiki, ular ustida ishlashda ,,Bunday majorolar qachon va kimlar orasida bo‘lib o‘tishi mumkin?", ,,Ularga hayotdan misollar keltiring" kabi topshiriqlar berish, ulardagi ma’noni boshqa-cha yo‘sinda bayon ettirish, o‘zaro taqqoslash, ta’sirchanligidagi farqni aniqlatish katta ta’limiy ahamiyat kasb etadi. Masalan: ,,Bola ko‘nglin ko‘tarar" — Bolasiga yaxshi gaplar gapirar, ,,Kosang joningga huzur" — Kosang joningni, sog‘lig‘ingni asraydi" kabi.