KURS ISHI BOSHLANG’ICH SINFLARDA INSHO YOZISHGA O’RGATISH. MUNDARIJA Kirish I BOB. BOSHLANG’ICH SINF OʻQUVCHILARINI INSHO YOZISHGA O’RGATISHNING AHAMIYATI 1.1. Insho – bolalar nutqini oʻstirish omili 1.2. Boshlang’ich sinflarda insho yozishga qo’yilgan talablar II BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA INSHO YOZISHGA O’RGATISH 2.1. Boshlang’ich sinflarda insho yozishga o’rgatish metodikasi 2.2. Bog’lanishli nutq, o’zaki va qayta hikoyalash va yozma insho XULOSA VA TAVSIYALAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Ta'lim sohasidagi bosh maqsad-ta'lim va tarbiyaning dеmokratik, insonparvarlik printsiplarini qaror toptirish, xalqimizning tarixiy an'aanalari va urf-odatlari, shuningdеk, umumbashariy qadriyatlilik asosida ta'lim- tarbiya jarayoni mazmunini tubdan o`zgartirish, shu maqsadda pеdagogik jamoalarning tashabbuskorligiga kеng imkoniyat ochib bеrishdan iboratdir. Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma'naviy sog`lom o`sishi, balki ularning еng zamonaviy intеlеktual bilimlarga ega bo`lgan, uyg’un rivojlangan insonlar bo`lib, XXI asr talablariga to`liq javob bеradigan barkamol avlod bo`lib voyaga еtishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o`z oldimizga maqsad qilib qo`yganmiz. Bola tarbiyasida ularning yosh jihatiga, ruhiyat va tushunchasiga, fe’l- atvoriga alohida ahamiyat berish zarur deb hisoblaymiz. Boshlang`ich sinflar o`qituvchilarining mеtodik- tayyorgarligi dеyilganda biz uni ilmiy dunyoqarash asosida ona tili o`qitish mеtodikasi bo`yicha umumiy psixologik-pеdagogik va boshlang’ich tayyorgarlik bilan uzviy bog`lanishda tayyorlanishni tushunishumiz bugungi kun talabiga mos va yuksak manaviyatli yoshlar uchun buyuk dastak hisoblanadi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda adabiy ta’lim jarayonida o‘quvchilar bilimi va intellektini rivojlantirishning turli metodlari, usullari yaratilgan bo‘lsa-da, inshoning tarbiyalanuvchi tafakkuri mustaqilligini ta’minlashdagi, uning ruhiy kamoloti hamda ma’naviy sog‘lomlashuvidagi bevosita o‘rni chuqur tadqiq etilmagan. Bayonni tashkil etishning ilmiy-nazariy asoslari belgilanmaganligi, bu borada keng ko‘lamli tadqiqotlar olib borilmaganligi tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Binobarin, “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”, deya ta’kidlanishi mamlakatimiz yoshlarini o‘z 2 fikrini og‘zaki va yozma ravishda erkin hamda savodli bayon qila oladigan yuqori malakali mutaxassislar etib tarbiyalashda yozma nutq va mustaqil tafakkurning shakli bolgan bayon hamda uni yozishning tartib-qoidalarini o‘rganish-o‘rgatishga asoslangan o‘qitishni maqsadli tashkil etish ta’limdagi dolzarb muammolardan biri sanaladi. Ayniqsa ona tili va o’qish darslarida mustaqil ishlarni tashkil qilish rivojlantirish hamda ularni kelgusida olingan bilimlarni ongli hayotiy faoliyatda muvaffaqiyatli qo’llashlari uchun zarur ko’nikma va malakalarni shakllantirish boshlang’ich ona tili ta‘limining asosiy vazifalariga aylanishi lozim. Shu nuqtayi nazardan o’quv jarayonida insho, bayon, jumladan hayotiy mazmunli, ularning to’plagan tajribasiga asoslangan matnlarni tuzish va ularni qo’llashga o’rgatish o’ziga xos xususiyatlarga ega. Hozirgi paytda maktablarda boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitishning asosiy vazifalaridan biri o’quvchilarni har tomonlama yetuk insonlar qilib tarbiyalash hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida insho yozishga o’rgatishning o’rnini ko’rsatish Kurs ishining vazifalari: Pedagogik-psixologik va metodikaga oid adabiyotlarni hamda ilg’or o’qituvchilarning ish tajribalarini kurs ishi mavzusi yuzasidan o’rganish; O’quvchilarda insho yozish ko’nikmasini shakllantishga oid turli metod va usullar majmui bilan tanishib chiqish va mavzu yuzasidan xulosalar chiqarish; Insho yozishga o’rgatish jarayonida o’quvchining dunyoqarashini shakllantirish. Kurs ishining obyekti. Boshlang’ich sinflarda inshoyozishga o’rgatish jarayoni. Kurs ishining predmeti. Boshlang’ich sinflarda insho yozishga o’rgatishing tizimini tashkil etadi. Kurs ishining metodik asosi. 1-4 sinflarda insho yozishga o’rgatish jarayonidagi asosiy ta’limiy metodlarni qo’llay bilish ko’nikmasi. mavzuga oid adabiyotlarni o’rganishga asoslangan nazariy tarixiy tahlillar, tajribalar, kuzatishlar, suhbatlar. Respublikada foydalanilayotgan o’quv qo’llanmalari va hokazolardan foydalanildi. Kurs ishining amaliy ahamiyati: kurs ishi natijalaridan boshlang’ich sinf ona tili 3 darslarining sifatini oshirishda pedagogika oliy ta’lim yo’nalishi talabalari kurs ishlari tayyorlashda foydalanishlari mumkin. Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, 4 ta paragraf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar hamda ilovalardan iborat bo’lib, betni tashkil etadi. I BOB BOSHLANG’ICH SINFLARDA INSHO YOZISHGA O’RGATISHNING AHAMIYATI 1.1 Inshoning bolalar nutqini oʻstirishdagi ahamiyati Insho  arabcha so’zdan olingan bo’lib, 1) voqea, hodisa, fikr, mulohaza va shu kabilarning ogʻzaki yoki yozma ifodasi; 2) matnni oʻqib yoki aytib berilganlar asosida yozib chiqilgan ish degan ma’nolarni anglatadi. Insho o‘qib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan so‘ng yozma qayta hikoyalashdir. O‘qish darslarida matn ustida ishlash, o‘qilgan matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida og‘zaki qayta hikoyalash bolalarni bayon yozishga tayyorlaydi. Oʻquvchilarni oʻz fikrini mustaqil yozishga, oʻqilgan matnni hikoya qilishga oʻrgatishni iloji boricha ertaroq boshlagan ma’qul. Buning uchun oʻquvchilar 4 matnni ogʻzaki hikoya qilayotganda qoʻllangan alohida soʻzlarni yozishdan gapni yozishga, soʻng matnni qismlarini yozishga va ikkinchi sinfdan boshlab maxsus tanlangan kichik matn asosida bayon yozishga oʻrgatiladi. Insho oʻqib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan soʻng yozma qayta hikoyalashdir. Oʻqish darslarida matn ustida ishlash, oʻqilgan matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida ogʻzaki qayta hikoyalash bolalarni bayon yozishga tayyorlaydi. Insho yozishning turlari xilma-xildir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn yuzasidan bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish qayta hikoyalashga nisbatan qiyin va murakkab faoliyatdir. Bundan tashqari boshlangʻich sinf oʻquvchilarining yozish sur’ati sekin, shunga koʻra bayon uchun kichik hajmdagi kompozitsiyasi sodda, til tomondan ham mos matn tanlanadi. Insho matni asta-sekin murakkablashtirib boriladi. Avval hikoya tarzidagi bir lavhani ifodalovchi bir matn tanlansa unga yana bir qancha lavhalarning tasvir elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi, muhokama elementlari qoʻshiladi, keyinroq shaxsini oʻzgartirib bayon yozishga oʻtiladi. Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon oʻquvchilarda adabiy nutqni toʻgʻri shakllanishiga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. Bayon uchun kishilarning fidokorona mehnati, hayoti, ona tabiat tasviri, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlari aks ettirilgan yuksak gʻoyali matn tanlanishi, bayon mavzusi oʻquvchilarning bilish tajribasini kengaytirishi, ularning dunyoqarashini shakllantirishi zarur. Qayta hikoyalash va bayonda oʻquvchilarning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni berilgan matnni tushunmasdan yodlamasligi, nutq birliklaridan, sintaktik birlikdan foydalana olishi zarur. Til vositalari matnni oʻqish, suhbat, matn tahlili davomida oʻzlashtiriladi; matndagi soʻzlar va nutq birliklari “oʻziniki” boʻlib qoladi. Qayta hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushurishga harakat qiladi. Oʻzlashtirgan mazmunni toʻliqroq va aniqroq berish uchun gaplar tuzadi. Bu bilan oʻquvchining mustaqil fikrlash darajasi va bilish faolligi oʻsadi. Ijodiy elementlar qoʻshila boradi. Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bogʻliqlik saqlanishi asosiy faktlar berilishi 5 ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim oʻrinlar toʻliq bayon qilinishi zarur. Vaqt-vaqti bilan ilgari eshitilgan, oʻqituvchi oʻqib bergan yoki radio televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, oʻquvchi bir marta ovoz bilan yoki ichida oʻqigandan soʻng qayta hikoyalashdan foydalanishni tajribada qoʻllab turish ham mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda olib borish imkoniyatini yaratadi va uni jonlantiradi. Insho yozdirishda oʻquvchilar matn mazmunini qanchalik tushunganliklari, oʻz fikr va tushunchalarini ijodiy va mustaqil ifodalaganlari, yozma nutq malakasi va savodxonligi sinab koʻriladi. Boshlangʻich sinfda bogʻlanishli nutqqa oid mashq turlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) berilgan savolga toʻliq, mukammal javob; 2) oʻqilgan asarni tahlil qilish, grammatik materialni oʻrganish; oʻquvchilar lugʻatini faollashtirish bilan boʻgliq holda harxil mashqlar; 3) muntazam oʻtkazilgan kuzatishlarni yozib borish va ob-havo kundaligini yuritish; 4) oʻqilgan matnni turli variatda ogʻzaki qayta hikoyalash; 5) berilgan mavzu, rasm, kuzatishga oid boshi yoki oxiri berilgan hikoya, reja yoki sujet asosida oʻquvchilarning ogʻzaki hikoyasi; 6) badiiy matnni hikoya qilish, yod olish, oʻquvchilar saviyasiga mos matnlarni yoddan yozish; 7) ertakni tayyorlanmasdan aytish, kichik she’r, hikoya tuzish; 8) namunasi berilgan badiiy, ilmiy-ommabop matn asosida bayon yozish; 9) oʻqituvchi bergan matnni oʻgzaki va yozma qayta tuzish (tanlab qayta hikoya qilish va yozma bayon, ijodiy qayta hikoyalash va bayon, hikoyani sahnalashtirish kabilar); 10) har xil turdagi yozma insho. Ushbu turdagi mashqlar ham oʻquvchilarni bayon yozishga tayyorlaydi. 6 Insho oʻquvchilarda koʻnikma va malakalarni oshiradi u asosan dasturda bogʻlanishli nutq yoki nutq oʻstirish boʻlimida kiritiladi. Boshlangʻich sinf oʻquvchilariga insho yozdirishdan oldin ishning maqsadi va vazifasi belgilab olinadi. Shu bilan birga oʻquvchilarning bilimi yosh xususiyatiga moslab matn tanlanadi. Inshoning ahamiyati: - Bolalarda adabiy nut to’g’ri shakllanadi; - Nutq madaniyati egallanadi; - Badiiy uslub singdiriladi; - Badiiy tilga sezgirlik oshiriladi. - Inshoning mavzulari: - Kishilarning hayoti, mehnati, yutuqlari ifodalangan matn; - Tabiat bilan bog’langan matn; - Fan-texnika, madaniyat, yutuqlarga oid matn. Insho mavzusi o’quvchilarni bilimini kengaytiradi. Dunyoqarshini shakllantiradi. Qayta hikoyalashda til materiallaridan, nutq aborotlaridan, sintaktik qurilishdan foydalana olish zarur. 1.2 Boshlang’ich sinflarda insho yozishga qo’yilgan talablar. Inshoning turlari xilma-xildir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn yuzasidan insho yozish mumkin, ammo bayon yozish og‘zaki qayta hikoyalashga nisbatan qiyin va murakkab faoliyatdir. Bundan tashqari, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozish sur’ati sekin, shunga ko‘ra bayon uchun kichik hajmdagi, kompozitsiyasi sodda, til tomondan ham mos matn tanlanadi. Insho matni asta-sekin murakkablashtira boriladi: avval hikoya tarzidagi bir lavhani ifodalovchi matn tanlansa, unga yana lavhalar, tasvir elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi, muhokama elementlari ham qo‘shiladi; keyinroq shaxsini o‘zgartirib insho yozishga o‘tiladi. SHunday qilib, insho asta-sekin 7 ijodiy tus ola boradi. Boshlang‘ich sinflar ona tili dasturiga ko‘ra, 2-sinfda kattabo‘lmagan 30-40 so‘zli matn yuzasidan o‘qituvchi yordamida so‘roqlar asosida insho yozish, 3-sinfda 40 - 60 so‘zdan iborat matnning mazmunini jamoa bo‘lib tuzilgan 3-5 ta reja asosida insho yozish, 4 - sinfda esa mustaqil tuzilgan reja asosida 70-90 so‘zli bayon yozish ko‘zda tutiladi. Mashq sifatida insho ning ahamiyati katta: insho bolalarda adabiy nutqni to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. Insho uchun kishilarning fidokorona mehnati, hayotini, ona tabiat tasvirini, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlarni aks ettiradigan yuksak g‘oyali matn tanlanishi, bayon mavzusi o‘quvchilarning bilish tajribasini kengaytirishi, ularning dunyoqarashini shakllantirishi zarur. Qayta hikoyalash va inshoda bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni berilgan namunani tushunmasdan yodlamasligi, namuna leksikasidan, nutq oborotlaridan, sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur. Til vositalari matnni o‘qish, suhbat, matn tahlili davomidao‘zlashtiriladi; matndagi so‘zlar va nutq oborotlari bolalarning “o‘ziniki” bo‘lib qoladi. Qayta hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushirishga harakat qiladi, o‘zlashtirgan mazmunni to‘liqroq, aniqroq berish uchun gaplar tuzadi. Bu bilan o‘quvchining mustaqillik darajasi va bilish faolligi o‘sadi, ijodiy elementlar qo‘shila boradi. Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bog‘liqlik saqlanishi, asosiy faktlar berilishi, ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim o‘rinlar to‘liq bayon qilinishi zarur. Vaqti-vaqti bilan ilgari eshitilgan, o‘qituvchi o‘qib bergan yoki radio, televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, o‘quvchi bir marta ovoz bilan yoki ichda o‘qigandan so‘ng qayta hikoyalatishdan foydalanishni tajribada qo‘llab turish ham mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda olib borish imkoniyatini yaratadi va uni jonlantiradi. 8 Ko‘pincha qayta hikoyalashga maxsus tayyorgarlik ko‘riladi, bunda quyidagilarga rioya qilinadi: 1. Qayta hikoyalash va uning turi haqida o‘quvchilar ogohlantiriladi: to‘liq, detallari bilan, tilning tasviriy vositalaridan foydalanib matnga yaqin qayta hikoyalash; tanlab (masalan, bir qatnashuvchi shaxsga tegishli o‘rinlarinigina) qayta hikoyalash, qisqartib qayta hikoyalash. 2. Suhbat, matn mazmunini tahlil qilish, matn tili ustidagi xilma-xil ishlar, qayta hikoyalashda zarur bo‘lgan so‘z, nutq oborotlari va gaplarni ajratish va aniqlash. 3. Qayta hikoyalashda ifodalilikni berish uchun ifodali o‘qishni puxtalash. 4. Hikoyani mantiqiy va kompozitsion qismlarga bo‘lish, har bir qismga sarlavha topish, matnni qayta hikoyalashga mo‘ljallangan rejani tuzish. 5. Matn qismlarini qayta hikoyalash, uning kamchiliklarini tahlil qilish. 6. O‘quvchilarning hayotiga bog‘lash (o‘rni bilan), ya’ni o‘qilgan matn mazmuniga bog‘liq holda o‘quvchilarning shaxsiy tajribasida uchraydigan va uchragan analogik holatga e’tibor berish. Boshqacha qilib aytganda, har bir darsda ma’lum ta’lim maqsadi asosida qayta hikoyalashga muntazam o‘rgatib borish zarur. I bob bo’yicha xulosa. Ushbu bobni xulosalar ekanmiz, boshlang’ich sinflar uchun berilgan insho turlarining har birini o’quvchi ongi, dunyoqarashini va eng muhimi yozma nutqini o’stirishdagi ahamiyati bilan yaqindan tanishib chiqdik. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun insho yozish ijodiy yondashuvning bohlang’ich nuqtasi bo’lib xizmat qilishini bilib oldik. II BOB BOSHLANG’ICH SINFLARDA INSHO YOZISHGA O’RGATISH 2.1 Boshlang’ich sinflarda insho yozishga o’rgatish metodikasi. 9 Namunaviy matn og‘zaki va yozma qayta hikoya qilinadi. O‘qish darslarida asosan og‘zaki qayta hikoyalash mashq qilinsa, ona tili darslarida u ko‘proq yozma tarzda o‘tkaziladi. 1-sinfda insho ustida ishlash. To‘la savodxonlikka erishishning muhim omillaridan biri, o‘quvchilar nutq madaniyati ustida ishlash, ularni og‘zaki va yozma nutqlaridagi kamchiliklarni o‘z vaqtida aniqlash va tuzatishdan iboratdir. Shuning uchun 1-4-sinf o ‘quvchilariga dars berish jarayonida bir turdagi yozma ishlar bilan chegaralanib qolmay, balki yozma ishning barcha turlari ustida mashg‘ulot olib borish, o‘quvchilarda fikrni keng ko’lamda va xilma-xil ravishda bayon eta bilish qobiliyatini o‘stirish lozim. Yozma ish turlaridan biri bayondir. Insho o‘qib berilgan nam unaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan so‘ng yozma ravishda qayta hikoyalashdir. Birinchi sinf dasturiga ko‘ra matnni qayta hikoyalash mashqlari berilmaydi. Faqat aniq bir mavzuda rasmlarga qarab gap va kichik hikoya tuzish (inshoga tayyorgarlik mashqlari) o‘rganiladi.Tayyorgarlik mashqlarini o‘tkazish o‘quvchilarda sodda gap tuzish ko‘nikmasini hosil qiladi. O‘quvchilar gapda so‘zlarning tartibini, gap oxirida nuqta qo‘yishni, bir gapni ikkinchi gapdan ajratishni o‘rganadilar. 2-sinfda insho ustida ishlash.Ikkinchi sinf ona tili dasturida o‘quvchilarni o‘qituvchi rahbarligida hajmi uncha katta bo‘lmagan (40-50 so‘zli) matnlardan savollar yordamida insho yozishga o‘rgatish tavsiya etiladi. O’qituvchining oldida ikkinchi sinf o‘quvchilarini berilgan tayyor reja asosida insho yozishga o‘rgatish vazifasi turadi. O’quvchilar yozuv taxtasiga yozilgan savollarni to‘g‘ri o‘qishi va ularning ma’nosini tushunishi, rejadagi savolga aniq javob berishi, qayta hikoyalashda va yozma inshoda o‘zining javoblarini rejadagi savollar tartibida berishi lozim. Yozma nutq malakalarini mustahkamlash uchun o‘quvchilarni inshoda o‘zlari yoza oladigan so‘zlardan foydalanishga o‘rgatish lozim. Shuni nazarda tutib, to‘plamda tayyor reja asosida insho yozish uchun matnlar berilgan. 10 Matnlar asosida insho yozishda uning mazmunini ochuvchi savollar orqali tahlil qilish kerak. Hikoya mazmunini tahlil qilish o‘quvchilarning hikoyadagi asosiy fikrni va hikoya qism lari o‘rtasidagi bog‘lanishni bilib olishiga yordam beradi. Bu esa mazmunni tushunmasdan shunchaki eslab qolishning oldini oladi. Ikkinchi sinf o‘quvchilarining reja bilan ishlashidagi asosiy talab ularning savollarni to‘g‘ri o‘qishi va ularni matn qismlari bilan bog’lay olishidir. Insho yozishga o‘rgatish va uni yozishda quyidagi ish usullaridan foydalanish mumkin: I. Ikkinchi sinfda o‘quvchilarni matn bilan tanishtirishda ishni tayyorgarlik mashqlaridan boshlash (matn o’quvchilar ko‘z oldida bo‘ladi) maqsadga muvofiqdir. Chunki bu ish keyinchalik insho yozishdagi qiyinchiliklarning oldini oladi. Shuningdek, o‘qituvchi o‘quvchilarni matnni asta-sekin o‘qiganda eshitishga, uning mazmunini o‘zlashtirishga o‘rgatadi. 2-sinfda bajariladigan barcha mashq turlari reja bilan alohida ishlashni talab qilmaydi. Chunki reja tayyor holda beriladi. (Sarlavha tanlanadigan mashqlar bundan mustasno.) II. Ikkinchi sinfda gap ustida ishlashga katta ahamiyat berish talab qilinadi. Matnni tahlil qilish yo‘li bilan sodda gaplarni tuzish ko‘nikmasi mustahkamlanadi. Matnni tahlil qilib, reja savollari ustida ishlash zarur.Bu sohadagi asosiy ishlar quyidagilardan iborat: 1. Hikoya yoki uning qism laridagi gaplar sonini aniqlash; ba’zi gaplarda nima va kim haqida gapirilganini ko‘rsatib berish. 2. O’qilgan reja savollari nechta gapga tegishli ekanini aniqlash. 3. Gapdagi so‘zlar sonini hisobga olish; tarkibidagi so‘zlarni eslab qolish. 4. Savolda uchramagan so‘zlarni gapdan topish. Masalan: Durdona kitobini qanday saqlaydi? Savol o‘rniga gapdan “ozoda” so‘zi topib yoziladi. Reja savollariga javob tayyorlash sintaktik ishni talab qiladi. Ikki-uch gapni o‘z ichiga olgan savollarga javob tayyorlash vaqtida keyingi gap ma’nosini tushuntirib beradigan qo‘shimcha savollar berilishi mumkin. Sintaktik ishni bajarganda ba’zan yozuv taxtasiga yozilgan parchani yoki gapni qisman tahlil qilishga to‘g‘ri keladi. Ko‘pincha, bolalar gapdagiso‘zlar tartibini 11 buzadilar. O’qituvchi bolalarga gapdagi so‘zlarni tartib bilan joylashtirishni o‘rgatishi shart. Shu maqsadda quyidagi usullar ishlatiladi: 1. Yozuv taxtasiga biror-bir so‘zi tushirilgan va uning o‘rnida savol ma’nosini bildirgan so‘z turgan gaplar yoziladi. So‘ngra shularga javob beruvchi so‘zlar qo‘yib gaplar yoziladi. Masalan: Chumoli nima topib oldi? Chumoli don topib oldi. 2. Gap so‘zlar tartibi o‘zgartirilgan holda yozuv taxtasiga yoziladi.Masalan: chumoli, chaqirdi, o'rtoqlarini. Shu so‘zlarning tartibiga mos chizma yozuv taxtasida beriladi. Chizma: nima nimalarini nimaqildi? Endi so‘roqlar o‘rniga mos so‘zlarni qo‘yib, Chumoli o'rtoqlarini chaqirdi gapi tuziladi. 3. Matn mazmunini to‘liq hikoyalash uchun oldindan mukammal sintaktik tayyorgarlik ko‘riladi. To‘liq hikoyalash vaqtida esa o‘qituvchi qo‘shimcha savollar bermasligi kerak. Rejaning keyingi bandini yoki kerakli so‘zni eslatib o‘tish bilan kifoyalanish lozim. 4. Insho yozishga tayyorlanish maxsus dars bosqichini talab qilmasa ham bunda lug‘at ishlarini bajarish o‘rinlidir. Barcha hollarda hikoyalashda va bayon yozishda shu hikoyalarda mavjud so‘zlardan foydalanish tavsiya qilinadi. O’quvchilar hikoya lug‘atidan ongli foydalanishlari kerak. O’quvchilarning hikoyadagi har bir so‘z va ifodani tushunishlari katta ahamiyatga ega. Buning uchun ba’zi hollarda so‘z ma’nosini tushuntirib berishga qaratilgan qisqa suhbatlar o‘tkaziladi. Qo‘shimcha so‘zlarni o‘quvchilarning o‘zlari darsda olgan bilimlariga suyanib talqin etadilar. Masalan, “yovvoyi” so‘zi ona tilida o‘rganilgan, mashqlarda uchratgani, “gavjum” so‘zi esa o‘qish darsida o‘rganilgani eslatiladi. O’qituvchi o‘quvchilarning diqqatini savollar yordamida ayrim so‘z va so‘z birikmalariga qaratadi. Masalan: “Ona allasi” hikoyasida“kuylashni aytibdi” so‘z birikmasi o‘rnida qanday so‘z ishlatish (“buyiribdi” so‘zi ). “Lola” hikoyasida “yovvoyi” so‘zi o‘rnida qanday so‘z (“begona” so‘zi ) berilgan? “Bahor sovg‘asi” hikoyasida “ko’rindi”so‘zi o‘rnida qanday so‘z (“yaltiraydi” so‘zi ) berilgan? Shuningdek, “totli tuyildi” iborasini qanday tushunish mumkin? Bu xildagi savollar orqali, asosan, reja savollariga javob tayyorlashda, matnni hikoyalash va insho 12 yozishda o‘quvchilarning so‘zlardan ongli ravishda foydalanishi uchun zamin hozirlanadi. Ba’zan so‘zlarning ma’nosini, matnni o‘qishdan oldin, ayrim vaqtda matnni o‘qish jarayonida tushuntirish lozim. Masalan: “Anvar rassom” hikoyasida “chehrasiga tabassum” so‘zlari ishlatilgan. Bu so‘zlarning ma’nosi m atnni o‘qish jarayonida tushuntiriladi. Sababi, so‘zning ma’nosi matnda bilinadi. Ba’zi so‘zlarning ma’nosini tushuntirib borishda rasm lardan (qafas, fil, chipta, cho'pon, xokandoz, metro) foydalanish yaxshi natija beradi.Lekin rasm vositasida suhbat o‘tkazish o‘quvchilarning diqqatini matn mazmunidan uzoqlashtirm asligi kerak. O’quvchilarni asta-sekin matnda takrorlanadigan so‘zlarni almashtirishga o‘rgata borish foydalidir. Masalan: qo'zichoqlar, kichkintoylar, musicha, qushcha. Bundan tashqari, darsda imlo xatolarining oldini olish uchun bayonlar o‘tkaziladi. Buning uchun yozuv taxtasiga yozilgan kichik hajmdagi matnlar yaxshi yordam beradi. O’quvchilar yozuv taxtasidan kichik hajmdagi matnni o‘qib, yangi so‘zlarning to‘g‘ri yozilishini eslab qoladilar va o‘zlariga tanish bo’lgan boshqa qoidalarni tushuntiradilar. Yuqoridagi tayyorgarlik mashqlarining ko‘pchiligida “O’zbek tili” darsligidagi juda ko‘p mashqlar berilgan. Matnni imlo tomonidan tahlil qilishda quyidagi usullar, ya’ni o'quvchilarga gapdagi so‘z sonini aniqlashtirish; talaffuzi qiyin yangi so‘zlarni talaffuz qilishni mashq qildirish; o‘tilgan qoidaga doir so‘zlarni toptirish; shuningdek, o'qituvchi tomonidan ajratib ko'rsatilgan so'zlarning talaffuzi, imlosi, ma’nosi ustida ish olib borish tavsiya etiladi. Ikkinchi sinfda xatolarning oldini olish uchun o‘quvchilarga talaffuzi qiyin bo’lgan so‘zlarni bo‘g‘inlab aytishni mashq qildirish muhim ahamiyat kasb etadi. Qator kelgan undoshli so‘zlarni yozishdan oldin bolalar so‘zni bo‘g‘inga bo‘ladilar, bo‘g‘inlardan so‘z yasaydilar, uni o'qiydilar yoki qisqa gap tuzadilar. Agar matn o'quvchilarga o'qib berilsa, u holda xatoning oldini olish uchun yozuv taxtasiga yozilgan reja savollaridan va matnning mazmunini ochadigan tayanch so'zlardan foydalanish mumkin. Aslo bu so'zlarning soni ko'p bo'lmasligi kerak, aks holda, o'quvchi chalg'ishi turgan gap. Reja savollari bilan bir qatorda, bayon matnida uchragan imlosi qiyin bo'lgan so'zlarni yozuv taxtasiga yoki qalin qog'ozga yozib, ko'rinadigan joyga qo'yilsa, o'quvchiga qulaylik tug'diriladi. Ayrim vaqtlarda 13 o'quvchilarga yozuv taxtasida yozilgan to'liq gaplarni ko'chirib yozishga ruxsat beriladi. Chunki bu gaplar matn mazmunini ochib berish uchun xizmat qiladi. Insho darsigacha va shu darsda o'tkazilgan imloviy tayyorgarlik o'quvchilarda bayon yozishga zamin hozirlaydi. O’quvchilar butun fikrlarini ishning mazmuniga qaratadilar, har bir so'z va gapni xotirjam o'ylab yozadilar. Shunday bo‘lsa-da, ikkinchi sinf o'quvchilarining ishlarida xatolar uchraydi. Xatolarni bartaraf qilish uchun o'qituvchi o'quvchilarning bilimiga mos alohida topshiriqlar beradi va ular yo'l qo'ygan xatolarni tuzatadi. Ikkinchi sinf o'quvchilarining tipik xatolari ustida ishlash uchun navbatdagi ona tili darslarida ish olib boriladi. Tipik xatolarga quyidagilar kiradi: 1. O’quvchilar gapning boshi va oxirini aniqlashda qiynaladilar. 2. Gapda bir so'zni takror ishlatadilar. 3. Ba’zi harf va bo’g’inlarni tushirib qoldiradilar. Tipik xatolarni tuzatish tahlil va tarkibiy ish olib borishni talab qiladi. Ikkinchi sinf o’quvchilari yozgan bayon o'qituvchi tomonidan tekshiriladi va albatta, darsda tahlil qilinadi. Lekin unga alohida dars ajratilmaydi. Bunga navbatdagi darsning 10-15 daqiqasiniajratish kifoya. Yaxshi tayyorlangan o’quvchining ishida xató bo'lmaydi: ko’pchilik o’quvchilar tayyor reja savollarigagina javob beradilar. Ma’lum so’z larnigina ishlatadilar. Shuning uchun yozilgan ishning mazmuni va uslubi tavsiya etilgan bayon matniga yaqin bo‘ladi. Agar ikkinchi sinf o‘quvchilari inshoni oxirigacha yoza olmasalar, ularning baholarini pasaytirish tavsiya etilmaydi, sababi, ular hali juda sekin yozadilar. Rejada berilgan bitta yoki ikkita bandni tushirib qoldirish natijasida bayon izchilligi buziladi. Bu esa qo‘pol xato hisoblanadi. O’qituvchi avval o‘quvchilar tomonidan bajarilgan ishga umumiy baho beradi. Hikoya mazmuni va topshiriqning mazmunini eslatadi.So‘ngra ikkita-uchta yaxshi yozilgan ishni o‘qib beradi. Ishga qo‘yilgan baho to‘g‘ri ekanligini asoslaydi. Shundan so‘ng o’qituvchi boshqa ishlardagi umumiy kamchilikni ko‘rsatadi, chunonchi, rejadan chiqib ketish, gapni noto‘g ‘ri tuzish va boshqalarni sharhlaydi. Xatosiz yoki xatosi juda kam bo’lgan ishlardan bittasi muhokama qilinadi va o‘qituvchi o‘quvchilar ishiga qo‘yilgan bahoga loyiq yoki noloyiqligini tushuntiradi. 14 O’quvchilar esa yo‘l qo‘yilgan xatolarni qanday tuzatish yo‘lini aniqlaydilar: gapni qanday tuzish; tushirib qoldirilgan so‘zyoki gapni o‘rniga qo‘yish; qaysi so‘zlarni almashtirish va boshqalar haqida fikr yuritadilar. Kimning ishi muhokama qilingan bo’lsa, o‘sha o‘quvchi o‘z bayonini yoki uning bir qismini so'zlab beradi. Shundan so‘ng o‘qituvchi o‘quvchilarni rag‘batlantiradi va muhokamani tugatadi. 3-sinfda insho ustida ishlash. 3-sinfda yoziladigan hamma insho larni, asosan, ikki turga bo‘lish mumkin. Birinchi turi o‘qituvchi tavsiya qilgan tayyor reja, ikkinchi turi esa o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilar bilan hamkorlikda tuzilgan reja asosida yoziladi. To‘plamdagi matnlarni joylashtirishda yuqoridagi bo‘linish usuli asos qilib olingan. Ikki turda bayon yozishga o‘rgatish ishlari butun o‘quv yili davomida olib boriladi. O’qituvchi o‘quvchilarga tayyor reja asosida bayon matnlari ustida ishlash va insho rejasini tuzishga o‘rgatishni o‘z tizimiga kiritadi hamda matn hajmining katta-kichikligiga qarab ularni joylashtiradi. Inshoga oid bo‘lgan topshiriqlarni murakkablashtirib boradi. Tayyor reja asosida insho yozish butun o‘quv yilida davom etadi. O’qituvchi taqvim reja tuzishdan oldin matnlarni tanlaydi. Matndagi so‘zlar, gaplar ona tilidagi qaysi mavzuga ko‘proq mos ekanligini ham aniqlaydi. Shundan kelib chiqib matnlarni taqvim -mavzu rejasiga joylashtirish kerak. To‘plamda ham iloji boricha shu tartibni hisobga olishga harakat qilingan. O’qituvchi 3-sinf o‘quvchilarini insho yozishga o‘rgatar ekan, dastur va matnlarning mazmuni orasidagi bog‘lanishlarni nazarda tutadi. Ishni yengillashtirish maqsadida matndagi imlo qoidalariga oid so‘zlar beriladi. Shuningdek, kuzatishdagi, o‘qish darsligidagi materiallar bilan bayon matni orasidagi bog‘lanishni tiklaydi. O’quvchilarning tayyor reja asosida yozadigan inshodagi matnlarining hajmi 60- 80 so‘zdan tuzilishi mo‘ljallanadi. O’qituvchi bu bo’limda to‘liq insho uchun hajmi katta matnlar tanlaydi. So‘ngra saylab yoki tanlab insho yozish uchun hajmi katta 15 matnlar beriladi. Ishning bunday turi o‘quvchilarni to‘rtinchi sinfda o‘tkaziladigan matn mazmunini qisqartirib yozishga tayyorlaydi. Bo‘lim boshida berilgan bayonning birinchi turi, tayyor reja asosida, insho yozishda rejaning har bir qismiga javob bir yoki ikki gapdan iborat bo‘lishi kerak. Shu bilan birga reja sarlavhasi ko‘proq so‘roq gap shaklida bo‘lsa maqsadga muvofiqdir. Bu ish usuli ikkinchi sinfda ham qo‘llanilgan. Bunday matnlar mumkin qadar yozuv taxtasida yoki qog‘ozda berilishi lozim. Matnning rejasi qismlar va uning mazmuniga muvofiq bo‘lishini o‘quvchi doim o‘z diqqat markazida tutishi zarur. Boshqacharoq aytganda, u reja bandiga javob nechta gapdan iborat, qaysi xat boshi yoki qaysi gap rejada aniq ifodalanmagan, nima uchun ifodalanmagan, yozuv taxtasidagi gaplardan foydalanish lozimligi ustida bosh qotiradi. Dastlabki insholarga tayyorgarlik ko‘rishda o‘quvchilarni matnni qismlarga bo‘lib gapirtirishga ko‘proq e’tibor berish kerak va reja savollariga sodda gaplar bilan to‘g‘ri javob olishga erishish lozim. Shu bilan birga, bayonga puxta imloviy tayyorgarlik ko‘riladi. Bu bayon darsning o‘zida va oldingi ona tili darslarida xuddi ikkinchi sinfdagidek olib boriladi. Asta-sekin atov va ikki tarkibli gaplar (“Samad yordam berdi”, “Bola shirin” va boshqa hikoyalar), shuningdek, umumiy xarakterdagi so‘roq gaplardan iborat rejalar beriladi. Bu hol o‘quvchilarga doimo qulaylik tug‘dirmaydi. Chunki reja bandlarining (yuqoridagidek) ifodalanishi butun xat boshini (qismni) kengaytirib insho qilishni talab qiladi. Bunday reja bo‘yicha ishlash o‘quvchilarga qulay bo’lishi uchun inshoning biror qismini birgalashib puxta tahrir qilish taqozo etiladi. Masalan, “Eng zo‘r sovg‘a” matnidagi rejaning to‘rtinchi bandida “Oxiri ammasi sovg‘asini uzatdi” deb berilgan. Bu qismga matndagi to‘rtta gap javob bo‘la oladi. Insho mazmunini o‘quvchi ongiga to‘liq yetkazish aqsadida quyidagicha yordam beriladi. Ushbu parcha (to‘rtta gap) oldindan yozuv taxtasiga yoziladi. O’quvchilar parchani ichda o‘qiydilar, so‘ng hikoya qiladilar. 16 Rejaning bu qism ida yana boshqacha ish turini qo‘llash mumkin. Berilgan qismga to‘liq javob olishda o‘quvchilarga yordamchi savollar beriladi. So‘ng yozuv taxtasiga yozilgan matn bilan o‘quvchilarning hikoyasi taqqoslanadi. Berilgan parchani to‘liq bayon qilishda o‘quvchilarga shu tarzda yo‘llanma berib boriladi. Matnning bir-ikki qismi ustida xuddi shunday mashg‘ulot olib borish natijasida o‘quvchilar, birinchidan, o‘qituvchining o‘qigan hikoyasini diqqat bilan tinglashga, ikkinchidan, reja sarlavhalarini puxta o'ylashga va bayon matnini to‘liq qayta hikoyalashga o‘rgatiladi. 4-sinfda insho ustida ishlash.Ma'lumki, uchinchi sinfda bayon o'qituvchi tomonidan tavsiya qilingan tayyor reja hamda o'qituvchi rahbarligida jamoa bo'lib tuzilgan reja asosida o'tkaziladi. To'rtinchi sinfda esa yuqoridagi bayonning ikki turi bilan birga, a) mustaqil tuzilgan reja asosidagi bayon; b) qisman tasvir bo'lgan bayon; d) grammatik topshiriqli bayon; e) matn mazmunini qisqartirishga oid bayon va nazorat bayonlaridan foydalaniladi. Qisman tasvir bo'lgan insho; grammatik topshiriqli insho va qisqartirilgan insholar alohida bolim qilib ajratilmaydi. Qisman tasvir bo'lgan insho, grammatik topshiriqli bayon uchinchi bo'limga, qisqartirilgan insho esa birinchi hamda uchinchi bo'limga kiritilgan.Tayyor reja va jamoa bo'lib tuzilgan reja asosidagi insho ustida ish ikkinchi sinfda ham o'rganilgan. Ishning bu turi to'rtinchi sinfda matn mazmunining chuqur tahlil qilinishi va murakkabligi bilan ajralib turadi. O'qituvchi o'quvchilarning diqqatini ko'proq asarning hamma tafsilotlarini kuzatib, matn qismlaridagi voqealarni izohlab berishga qaratadi. Masalan, “Zohid Ziyrakka nimalarni o'rgatdi?”, “Nima uchun chol odamlarni yordamga chaqirdi?” kabi bir qator savollar o'quvchilarni matnni diqqat bilan eshitishga o'rgatadi. Ular matndagi tafsilotlarning hammasi bir-biriga bog'langanligiga ishonch hosil qiladilar va shunga odatlanadilar. Inshoni yozish vaqtida o'quvchilarning o'zlari matndagi kerakli ma'lumotlarni bayon qilishga harakat qiladilar. 17 Matnni tahlil qilishda asosli baho berishda qisman fikrlash va xulosa chiqaruvchi savollar ham qo'shiladi. Masalan, rejaning “Ari cho'pni kema qilib falokatdan qutildi” gapi asosli javob berishni talab qiladi. (“Yaxshilik yerda qolmas”). “O'rmonchi bemorni qanday davoladi?” savolini eshitgan o'quvchilar ijobiy javob beradilar (“Ona ayiq”), ammo o'qituvchi javobni asosli tushuntirishni talab qiladi: “O'rmonchi bemor oyog'idagi tikanni qanday oldi?” Matnlar tahlilining qiyinlashuviga yana bir sabab shuki, matnlarga qisman tasvirlash kiritilgan. Biz qisman tasvirlash mavjud matnlarni tahlil qilishda o'quvchilar diqqatini tasvirning bosh mazmunni bayon qilishdagi o'rniga qaratmog'imiz kerak. «Uvol» matniga ongli baho berishda o'quvchilar Anvarjonning ko'rinishini tasvirlash o'rnini tushuntira olishlari kerak. Bayon ustida ishlashda grammatik topshiriqli insho yozishga o'rgatish muhim ishlardan biri hisoblanadi. Inshoning bu turi to'rtinchi sinfda o'tkaziladi. Bunday inshoni yozdirishdan avval o'qish darslarida o'quvchilarning o'qigan ayrim hikoyalaridagi shaxsni o'zgartirib qayta hikoyalash yuzasidan mashqlar o'tkazilgan bo'lishi kerak. O'quvchilar shaxsni o'zgartirib hikoyalash haqida ko'nikma hosil qilganlaridan so'ng bunday turdagi inshoni o'tkazish maqsadga muvofiqdir. Inshoning bu turi o'quvchida hikoyadagi gaplarni qayta tuzishni talab qiladi. Chunki hikoya I shaxs nomidan berilgan bo'lsa, uni III shaxs nomidan, III shaxs nomidan berilgan bo'lsa, I shaxs nomidan hikoya qilish va bunda ega, kesimlarni shaxs va sonda moslashtirish lozim. Ayrim hollarda I shaxs nomidan berilgan hikoyalarni III shaxs (birlik) nomidan bayon qilishda shaxsni aniq ko'rsatish uchun unga birorta ism tanlashga to'g'ri keladi. Chunonchi, to'plamdagi “Ozod elning o'g'liman”matni “Men 1990-yil 27-fevralda Sirdaryo viloyatining Xovos tumanida tug'ildim” (I shaxs birlik) degan jumla bilan boshlanadi. O'quvchidan hikoyani III shaxs nomidan bayon qilish talab qilinadi. To'rtinchi sinfda insho ustida ishlash asta-sekin murakkablashib boradi. Bu murakkablik shundan iboratki, o'quvchilarning o'zlariga reja tuzish o'rgatiladi. Hatto o'quvchilar o'zlari mustaqil tuzgan reja asosida insho yozadilar. Bunda o'qituvchining vazifasi - o'quvchilarni matnni qismlarga bo'lib o'qishga o'rgatishdan iboratdir. 18 To'plamda reja ustida jamoa bo'lib ishlash uchun matn berilgan. Bu ish uchinchi sinfda olib borilgan metodik usullar va yo'llar bilan amalga oshiriladi. Bular so'z bilan tasvirlash, matnni qismlarga bo'lish (o'qituvchi bergan sarlavha asosida), o'quvchilar daftarlaridagi matnni qismga bo'lish, tanlab hikoya qilish yoki qayta tanlab hikoya qilish asosida qismga ajratishdan iboratdir. To'rtinchi sinfda insho rejasini jamoa bo'lib tuzish, asosan, o'quvchilarning mustaqilligini oshirishga qaratilgan. Birinchi yarim yil oxiriga borib o'quvchilar o'zlari mustaqil reja tuzishlari va matnning keng mazmunini bayon qila olishlari ko'zda tutilgan. «Sinfdoshlar», «Aql» matnlari shunga oiddir. Reja tuzishga o'rgatish jarayonida jamoa bo'lib reja bandlarining o'rnini almashtirish mashqlari ham alohida o'rin tutishi mumkin.Bunday mashqlarning ajralib turadigan tomoni shuki, reja asosida avval ishtirok etuvchi shaxslar harakati yoki hodisa tasvirlanadi, keyin avval bo'lib o'tgan hodisalar yoki bayon qilingan hodisadan birmuncha avval bo'lgan hodisa, ya'ni tadrijiy ketma-ketlikka rioya qilinmagan holda tasvirlanadi. To'rtinchi sinfda ta'limiy insho yozish vaqtida imlo lug'atidan foydalanishga o'rgatish ham alohida ahamiyatga ega.Ammo bunda o'quvchilar lug'atga doimo tayanib ishlashga o'rganib qolmasliklari kerak. Shuningdek, o'quvchilarning faolligini yanada oshirishda imlo tahlilidan foydalanish yaxshi natija beradi.Matnni o'qib, tahlil qilib bo'lgandan keyin, o'qituvchi o'quvchidan matndan o'rganilgan imloga doir so'zni aniqlashi va uning yozilishini tushuntirib berishini so'rashi lozim.To'rtinchi sinfda bayon tahliliga alohida soat ajratish ko'zda tutiladi. Dars shunday rejalashtirilishi lozimki, har bir o'quvchi o'zi yo'l qo'ygan uslubiy yoki imloviy xatolarini tushunsin. O'quvchilarning xatolarini tahlil qilish jarayoni to'rtta asosiy ish turlaridan tashkil topadi: 1.O'qituvchining tekshirish natijalari haqidagi tushuntirishi. 2.Yozma ishlardagi xatolarni jamoa bo'lib muhokama qilish va to'g'rilash yo'llari. 3.O'quvchilarning mustaqil ishlari. 4.Ishga yakun yasash. 19 Bu ish turlari dars davomida o'rni almashtirilgan holda amalga oshirilsa ham bo'ladi. Har bir dars bosqichida ishni shunday tashkil qilish kerakki, butun sinf diqqati ishning bir turiga qaratilmog'i va shu ish chcgarasida barcha topshiriq va xatolar ustida ish olib borilmog'i lozim. Bu darslar, ayniqsa, o'quvchilar bayonga mustaqil reja tuzib yozganlarida muhim hisoblanadi. O'qituvchi ishlarni tekshirish vaqtida reja sifatiga e'tibor beradi va uni alohida baholaydi, hamda tahlil o'tkazish uchun xatolarni turlarga ajratadi. Eng ko'p uchraydigan umumiy xatolar - matn qismlari chegaralanishining noto'g'ri bo'lishi; matn juda ko'p qismlarga ajratib yuborilishi, tanlangan sarlavhaning qism mazmuniga mos kelmasligidir. O'quvchi darsda bajarmoqchi bo'lgan topshiriqni o'qituvchi bilan maslahatlashib yozadi. O'quvchi gap tuzishda yo'l qo'ygan kamchiliklarini ham mustaqil tarzda to'g'rilaydi. Agar xatolar bir qator o'quvchilarda aynan o'xshash bo'lsa, u holda alohida mashqlar o'tkazish lozim. Masalan: -Yozuv taxtasida berilgan so'zlardan gap tuzing. -Savol o'rniga tushirib qoldirilgan so'zni yozing. -Yozuv taxtasida berilgan chizmani to'ldiring. Bu jarayonda ham o’quvchi xotirasining ahamiyati katta bo’ladi. O'quvchiga juda ko'p miqdordagi uslubiy xatolarni mustaqil to'g'rilash tavsiya etilmaydi. O'quvchilarning yozma nutqlaridagi kamchiliklarini hisobga olish jarayonida o'qituvchi til darslarida o'rganiladigan dastur materiallarini ham o'rganishga erishadi. 2.2 To’liq yoki matnga yaqinlashtirib qayta hikoyalash. Qayta hikoya qilish va inshoning bu turi boshqa turlariga nisbatan boshlang‘ich sinflarda ko‘p o‘tkaziladi, chunki bu o‘qilgan matnni butun detallari va bog‘lanishlari bilan bolalar yodida mustahkamlash, namunaviy matnning mazmuni va tilini o‘zlash– tirish vositasi bo‘lib ham xizmat qiladi. Bolalar tez yodlab oladigan kichik matnni, 20 she’riy misralarni buzmaslik uchun she’rni, ayniqsa, butun bir poetik obrazni tasvirlovchi lirik she’rni hikoya qilish tavsiya etilmaydi. To‘liq hikoya qilish uchun dastlab aniq syujetli, hikoya uslubida yozilgan matn tanlanadi, keyin bolalar hikoyaga tasviriy (tabiat tasviri, kishilar va boshqa predmetlarning tashqi ko‘rinishi tasviri) va muhokama elementlarini kiritishni o‘rganadilar. Hikoya qilishga o‘rgatish vaqtida o‘quvchilarni «Bu fikr yozuvchi matnida qanday ifodalangan?» savoliga javob berishga o‘rgatish maqsadga muvofiqdir. Bola hikoya qilishga qiziqsa, agar hikoyani o‘qituvchigina emas, sinfdagi barcha bolalar eshitsa, bunday hikoyalash jonli va qiziqarli bo‘ladi. Hikoya qilishga o‘quvchilarning qo‘shimchasi, ma’lum qismini qayta hikoya qildirish, hikoyachini rag‘batlantirish sinfda ijodiy muhitni vujudga keltiradi. Matnga yaqin hikoya qilishda savollar matn mazmunigagina qaratilmasligi, o‘quvchilar mustaqillik darajasini pasaytiradigan matn mazmuni yuzasidan beriladigan savollarni asta-sekin kamaytira borish, bolalarni kengroq, umumiyroq savollarga javob berishga o‘rgata borish zarur. To‘liq hikoya qilishda hikoyani qanday boshlashni bilmaslik, ya’ni boshlanishi berilgan matn mazmunini davom ettira olmaslik, to‘liq bayon qila olmaslik yoki noto‘g‘ri bayon qilish, insho tilining kambag‘alligi kabi kamchiliklar uchraydi. Hikoya qilishdagi ikkinchi kamchilikni yo‘qotish, uning oldini olish uchun matn butunicha puxta tahlil qilinadi, ko‘pincha asosiy mazmunni ifodalaydigan qismi alohida tahlil qilinadi. Bunday kamchilikni yo‘qotishga matnni qismlarga bo‘lish, har bir qismga sarlavha topib, matn rejasini tuzish va reja asosida hikoya qilish ham yordam beradi. Bunda tanlab hikoya qilish (hikoya qilishning o‘zaro uzviy bog‘langan boshqa turlari ham) yordamchi vazifani bajaradi. Tilda kambag‘allikka yo‘l qo‘ymaslik uchun lug‘at, tasviriy vositalar va gap ustida izchil ishlab borish talab etiladi. To‘liq yoki matnga yaqin bayon yozish savod o‘rgatish davridanoq boshlanadi va barcha sinflarda o‘tkaziladi. Bolalarni o‘z fikrini mustaqil yozishga (o‘qilgan matnni hikoya qilishgA.o‘rgatishni, iloji boricha, erta boshlash maoqul. Buning uchun o‘quvchilar 21 og‘zaki hikoya qilayotganda qo‘llagan alohida so‘zni yozishdan gapni yozishga, so‘ng matn qismlarini yozishga va 2-sinfdan boshlab maxsus tanlangan kichik matn asosida bayon yozishga o‘rgatiladi. Ish quyidagicha uyushtiriladi: bayon uchun tanlangan matnni o‘quvchilar bir- ikki marta o‘qiydilar (o‘qituvchi o‘qib berishi ham mumkin); bolalarning matn mazmunini to‘g‘ri tushunganliklarini aniqlash, o‘qilgan matnni, uning g‘oyaviy mazmunini, qismlari orasidagi bog‘lanishni to‘liq bilib olishga qaratilgan suhbat o‘tkaziladi; matn rejasi tuziladi (reja suhbat vaqtida tuzilishi ham mumkin); lug‘at ishi o‘tkaziladi (so‘zning ma’nosi va yozilishi tahlil qilinadi), muhimroq sintaktik tuzilmalarga va tilning tasviriy vositalariga diqqat jalb qilinadi. Ayrim gaplar, hatto matn qismlari tuzdiriladi; o‘quvchilar bayon matnini mustaqil yozadilar, o‘qituvchi esa ular ishini kuzatadi, sinfdagi boshqa o‘quvchilarga xalaqit bermay ayrim bolalarga individual yordam beradi; bolalar yozgan bayonlarini o‘zlari tekshiradilar, takomillashtiradilar va daftarni tekshirish uchun o‘qituvchiga topshiradilar. O‘quvchilar yozgan bayon muhokama qilinayotganda, ular yozgan matnni bayon matniga qiyoslash maqsadga muvofiq bo‘lib, bu ish mazmunda va bolalar bayoni tilida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni aniqlashga yordam beradi. 2-sinfda “Kuch birlikda” matni asosida bayon yozish namunasi: 2-sinfda insho birinchi marta yozdiriladigan darsda inshoning nima ekani, qanday yozma ish turi ekankigi bolalarga tushuntiriladi. “Jarangsiz jufti bor jarangli undoshlarning imlosi” mavzusi o‘rganilgandan so‘ng quyidagi matn asosida insho yozish mumkin. Bu dars quyidagicha tuzulishda bo‘ladi: 1.O‘qituvchining o‘quvchilarni insho yozishga tayyorlovchi kirish nutqi: -Biz bugun insho yozamiz. Insho o‘zi nima? Biz ona tili darsimizda aralash berilgan so‘zlardan gap tuzganmiz. Aralash berilgan gaplarni tartibga solib matn tuzganmiz. Rasmlarga qarab savollarga javob yozganmiz. O‘qish darslarida o‘qigan asarlarimizni o‘z so‘zlarimiz bilan og‘zaki qayta hikoyalaganmiz. Bular bayon yozishga sizni tayyorlab bordi. Endi ona tili darsida o‘qish darsida o‘qigan hikoyalarimizga 22 o‘xshagan matnni o‘qib, qayta hikoyalab, so‘ng o‘z so‘zlarimiz bilan yozsak, bayon bo‘ladi. 2. Matnni ifodali o‘qish va tahlil qilish. “Kuch birlikda”matni ifodali o‘qib beriladi: Bir chumoli katta don topib oldi. Uni iniga olib ketmoqchi bo‘ldi. Don og‘ir edi. Chumoli donni ko‘tara olmadi. Shundan keyin chumoli o‘rtoqlarini yordamga chaqirib keldi. Ular birgalikda donni inlariga olib keldilar. (33 so‘z) O‘qituvchi matnni o‘qib beradi. So‘ng usti yopib qo‘yilgan shu matnni ochiladi. O‘quvchilar ichlarida o‘qiydilar. 3.Matn yuzasidan suhbat: –Hikoyada qanday chumolilar haqida gap boradi? –Chumoli nima uchun yordamga chaqirdi? –Chumolilar birlashib nima qildilar? 4.Hikoya sarlavhasi ustida ishlash: -Nima uchun hikoyaga “Kuch birlikda” deb sarlavha qo‘yilgan? 5.Hikoyaning leksik birliklari ustida ishlash. -Doskadagi hikoyani qayta o‘qing. Qaysi so‘zlarni yozish xato qilish mumkin? (kata, ketmoxchi, topip, olip, o‘rtog‘lari, chaqirip) Shu so‘zlarning talaffuzi va yozilishi ustida ishlanadi. 6.O‘quvchilarni hikoyani kengaytirib hikoyalashga tayyorlash. Matndagi gaplarni biroz o‘zgartirgan holda yozishga o‘rgatish uchun quyidagi savollarga javob olinadi: Chumoli qayerdan don topib oldi? U nima uchun donni ko‘tara olmadi? Boshqa chumolilar nima uchun unga yordam berishdi? 7. Reja tuzish. Reja so‘roq gap shaklida tuziladi va o‘quvchilar shu asosda hikoya qildiriladi. Reja: Chumoli nima uchun qiynalib qoldi? Chumoliga o‘rtoqlari qanday yordam ko‘rsatdi? 23