BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA O‘QITISH JARAYONIDA EKOLOGIK TARBIYA BERISH METODIKASI (3-4-SINFLAR MISOLIDA) KURS ISHI MUNDARIJA KIRISH I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA FANINI O‘QITISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Boshlang‘ich sinflarda matematika ta’limining o‘ziga xosligi 1.2. Ekologik tarbiya tushunchasi va uning ahamiyati II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA EKOLOGIK TARBIYA BERISH METODIKASI 2.1. Matematika darslarida ekologik tarbiya berishning o‘qitish texnologiyalari 2.2. Matematik masalalar orqali ekologik tarbiya berish metodikasi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH Mavzuning dolzarbligi Bugungi kunda global ekologik muammolar insoniyat oldida turgan eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiat resurslaridan oqilona foydalanish, ekologik xavfsizlikni ta'minlash kabi masalalar har bir davlatning ustuvor vazifalariga aylangan. Bu esa o‘z navbatida yoshlarni ekologik ongli, tabiatga nisbatan mas'uliyatli munosabatda bo‘ladigan qilib tarbiyalash zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. Boshlang'ich ta'lim davri ekologik tarbiya uchun eng qulay va samarali davr hisoblanadi. Chunki bu davrda bolalarning tabiatga qiziqishi va mehrli munosabati yuqori bo‘ladi, ular tabiat hodisalarini kuzatishga moyil bo‘ladilar, atrof-muhit haqidagi dastlabki tasavvurlar shakllanadi, tabiatni asrash va avaylash ko‘nikmalari rivojlanadi. Shu sababli boshlang'ich ta'limda ekologik tarbiyaga alohida e'tibor qaratish lozim. Matematika fani o‘zining mantiqiy tuzilishi, aniq qonuniyatlari va amaliy ahamiyati bilan ekologik tarbiya uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Matematika darslarida ekologik mazmundagi masalalar yechish, ekologik ma'lumotlarni tahlil qilish va ifodalash, ekologik loyihalar amalga oshirish orqali o‘quvchilarning ekologik ongi va madaniyatini shakllantirish mumkin. Biroq amaliyotda bu imkoniyatlardan yetarlicha foydalanilmayapti. Shu nuqtai nazardan, boshlang'ich sinflarda matematika o‘qitish jarayonida ekologik tarbiya berish metodikasini takomillashtirish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi maqsadi Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi boshlang'ich sinflarda matematika o‘qitish jarayonida ekologik tarbiya berish metodikasini takomillashtirish va samaradorligini oshirishdan iborat. Kurs ishi vazifalari Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan: 1. Boshlang'ich sinflarda matematika va ekologiya integratsiyasining nazariy asoslarini o‘rganish; 2. 3-4-sinf matematika darslarida ekologik tarbiya berish usul va vositalarini aniqlash; 3. Matematika darslarida ekologik mazmundagi masalalardan foydalanish imkoniyatlarini tadqiq etish; 4. Ekologik ma'lumotlarni matematik usullar yordamida tahlil qilish va ifodalash metodikasini ishlab chiqish; 5. Matematika darslarida ekologik loyihalar va tadqiqotlar o‘tkazish yo‘llarini ko‘rsatib berish; 6. Ishlab chiqilgan metodikaning samaradorligini tajriba-sinov ishlari orqali tekshirish. Kurs ishi obyekti Boshlang'ich sinflarda matematika o‘qitish jarayoni. Kurs ishi predmeti Boshlang'ich sinflarda matematika o‘qitish jarayonida ekologik tarbiya berish metodikasi I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA FANINI O‘QITISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Boshlang‘ich sinflarda matematika ta’limining o‘ziga xosligi Hozirgi zamon matematikasi natural son tushunchasini asoslashda to‘plamlar nazariyasiga tayanadi. Boshlang’ich sinflar uchun mo‘ljallangan hozirgi zamon matematika darsligining birinchi sinf uchun berilgan quyidagi topshiriqlarga duch kelamiz: “Rasmda nechta yuk mashinasi bo‘lsa, bir qatorda shuncha katakni bo‘ya, rasmda nechta avtobus bo‘lsa, 2-qatorda shuncha katakni bo‘ya». Bunday topshiriqlarni bajarish bolalarni ko‘rsatilgan to‘plamlar elementlari orasida o‘zaro bir qiymatli moslik o‘rnatishga undaydi, bu esa natural son tushunchasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Matematika o‘qitish metodikasi umumiy matematika metodikasiga bog’liq. Umumiy matematika metodikasi tomonidan belgilangan qonuniyatlar kichik yoshdagi o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Boshlang’ich sinf matematika o‘qitish metodikasi pedagogika va yangi pedagogik texnologiya fani bilan uzviy bog’liq bo‘lib, uning qonuniyatlariga tayanadi. Matematika o‘qitish metodikasi bilan pedagogika orasida ikki tomonlama bog’lanish mavjud. Bir tomondan, matematika metodikasi pedagogikaning umumiy nazariyasiga tayanadi va shu asosda shakllanadi. Bu hol matematika o‘qitish masalalarini hal etishda metodik va nazariy yaqinlashishning bir butunligini ta’minlaydi. Ikkinchi tomondan, pedagogika umumiy qonuniyatlarini shakllantirishda xususiy metodikalar tomonidan erishilgan ma’lumotlarga tayanadi, bu uning hayotiyligi va aniqligini ta’minlaydi. Matematika fani asoslarini yaratishga ulkan hissa qo‘shgan Muhammad al- Xorazmiy, Ahmad al Farg’oniy, Abu Rayxon Beruniy va Mirzo Ulug’bek kabi buyuk allomalarimizga munosib yosh avlodni tarbiyalash, zamonaviy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazish hamda mamlakatimiz yoshlarini matematika go‘zallikllaridan bahramand bo‘lishlariga sharoit yaratib berish – barcha uchun ham qarz, ham farz hisoblanadi. Matematika olamni bilishning asosi bo‘lib, tevarak-atrofda kechayotgan voqea va hodisalarning o‘ziga xos qonuniyatlarini ochib berishda hamda ishlab chiqarish, fantexnika va texnologiyalarning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, matematika fani inson aqlini charxlaydi, diqqatini rivojlantiradi, ko‘zlangan maqsadga erishish uchun qat’iyat va irodani tarbiyalaydi, algoritmik tarzda tartib-intizomlilikka o‘rgatadi va eng muhimi mulohaza yuritishga chorlaydi hamda tafakkurni kengaytiradi. Muhtaram Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Matematika hamma fanlarga asos. Bu fanni yaxshi bilgan bola aqlli, keng tafakkurli bo‘lib o‘sadi, istalgan sohada muvaffaqiyatli ishlab ketadi”. Mamlakatimizda matematika 2020-yildagi ilm-fanni rivojlantirishning ustuvor yunalishlaridan biri sifatida belgilandi hamda matematika ilm-fani va ta’limi rivojlantirishini yangi sifat bosqichiga olib chiqishga qaratilgan qator tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi PF-5712sonli Farmoni asosida qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”, 2019- yil 9- iyuldagi “Matematika ta’limi va fanlarini yanada rivojlantirishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining V.I.Romanovskiy nomidagi matematika instituti faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ- 4387-sonli Qarori, 2020- yil 7- maydagi “Matematika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy-tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ- 4708-sonli Qarori, 2020- yil 24- yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida matematika fani va ta’limini har tomonlama takomillashtirish va rivojlantirish yuzasidan qator salmoqli vazifalar belgilangan. Xususan, mazkur dasturdan o‘rin olgan “Matematika ta’limini rivojlantirish konsepsiyasi” yuqoridagi matematika ta’limini har tomonlama takomillashtirish hamda yangi sifat bosqichiga olib chiqish yuzasidan belgilangan vazifalar ijrosini ta’minlash maqsadida ishlab chiqilgan.1 Matematika olamni, dunyoni bilishning asosi bo‘lib, tevarak-atrofimizdagi voqea va hodisalarning o‘ziga xos qonuniyatlarini ochib berishda juda katta ahamiyatga egaki, matematik bilimlarsiz ishlab chiqarish va fanning rivojlanishini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham matematik madaniyat — umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi hisoblanadi. Matematika fanini o‘qitishdan ko‘zlangan zamonaviy maqsad va vazifalar quyidagilardan iborat: o‘quvchilarda kundalik faoliyatda qo‘llash, fanlarni o‘rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan matematik bilim va ko‘nikmalar tizimini shakllantirish va rivojlantirish; jadal taraqqiy etayotgan jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yurita oladigan, aniq va ravshan, tanqidiy hamda mantiqiy fikrlay oladigan shaxsni shakllantirish; milliy, ma’naviy va madaniy merosni qadrlash, tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylash, matematik madaniyatni umumbashariy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida tarbiyalashdan iborat. Mamlakatimizning dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvi, fan- texnika va texnologiyalarning rivojlanishi yosh avlodning o‘zgaruvchan dunyoda raqobatbardosh bo‘lishi fanlarni mukammal egallashni taqozo etadi, bu esa ta’lim tizimiga, jumladan, matematikani o‘rgatish bo‘yicha ham xalqaro tajriba va andozalarni joriy etish orqali ta’minlanadi. Bundan ta’lim bo‘yicha qator xalqaro tashkilotlarning tadqiqotlari ham dalolat bermoqda. Shu o‘rinda, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD)ning 15 yoshli o‘quvchilarning ona tili, matematika va tabiiy fanlar 1 Umumiy o’rta ta’limning Milli o’quv dasturi. Respublika ta’li markazi.2021. bo‘yicha savodxonlik darajasini baholashga qaratilgan PISA - o‘quvchilar yutuqlarini baholash xalqaro dasturi tadqiqotlari natijalari e’tiborga molik. Bundan tashqari, ta’limiy yutuqlarni baholash xalqaro uyushmasi (IEA) tomonidan tashkil etilgan TIMSS - matematika va tabiiy fanlar ta’lim sifatining xalqaro monitoringi dasturini ham keltirish mumkin. Ushbu tadqiqot o‘quvchilarning turli davlatlarda matematika va tabiiy fanlardan bilim darajasi va sifatini solishtirishga hamda milliy ta’lim tizimidagi farqlarni aniqlashga ko‘maklashadi. STEAM (S – science - tabiiy fanlar T – technology - texnologiya, E – engineering - muhandislik, A – art - san’at, M – mathematics - matematika) ta’lim texnologiyasi aniq fanlar blok-modulida o‘quvchilarning egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarini kundalik hayot bilan bog’liqligini ko‘rsatishda dars va sinfdan tashqari mashg’ulotlarda o‘quv tadqiqotlarini o‘tkazish, tajribalarni bajarish, loyihalashtirishga yo‘naltirilgan ijodkorligini tarbiyalash, yangiliklar yaratishga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirishga qaratilgan. Bu texnologiyani amalga oshirishda o‘quvchilar tomonidan turli texnik qurilmalarni yasash uchun loyihalar yaratish, loyiha asosida qurilmaning maketini yaratish va uni amaliyotda ishlatib ko‘rish, kamchiliklarini topish hamda uni bartaraf etish kabi vazifalar bajariladi. Matematik ta’limga kompetensiyaviy yondashuv kasbiy, shaxsiy va jamiyatdagi kundalik hayotda uchraydigan holatlarda samarali harakat qilishga imkon beradigan turli ko‘rinishdagi malakalarni o‘quvchilar tomonidan egallashni nazarda tutadi. Shunday qilib, kompetensiyaviy yondashuvda matematik ta’limning asosini amaliy, tadbiqiy yo‘nalishlarini kuchaytirishga qaratiladi. O‘quvchilarda tayanch kompetensiyalarini shakllantirish, kichik o‘quv tadqiqotlarni bajarish orqali umumta’lim fanlarini o‘rganishga qiziqishni kuchaytirish maqsadida fan o‘quv dasturlariga amaliy mashq va tatbiq hamda loyiha ishi kiritildi. Bu holat nafaqat muayyan o‘quv fani bo‘yicha o‘zlashtirish sifatini yaxshilaydi, balki fanlararo va fanning kundalik turmush bilan bog’lanish imkoniyatlarini ochadi va ta'lim samaradorligini oshiradi. Matematika darslarini tashkil qilishda nazariyadan ko‘ra ko‘proq amaliyotga e’tibor berish hamda o‘quvchilarga tayyor o‘quv materiallarini berishga asoslangan yondashuvdan ma’lum darajada voz kechish talab qilinadi. Matematika darslarida ko‘proq keys, tadqiqot, loyiha, kichik o‘quv kashfiyotlari kabi interaktiv metodlardan foydalanish tavsiya etiladi. O‘quvchilarda kichik tadqiqotchilik ko‘nikmalarini shakllantirishda kuzatish, tajriba, o‘lchashlar, analiz (tahlil) va sintez, induksiya va deduksiya, taqqoslash va analogiya kabi ilmiy izlanish metodlaridan o‘rnida foydalanish talab etiladi. O‘quvchilarda bilim va ko‘nikmalarni shunchaki shakllantirib qolmasdan, ularni hayotiy vaziyatlarda qo‘llay olish kompetensiyalarini ham tarkib toptirish muhim ahamiyat kasb etadi. Matematka fanining boshqa fanlar bilan integratsiyasi Matematika fanini o‘qitishda nafaqat uning bo‘limlar orasidagi o‘zaro ichki, balki tashqi, ya’ni turdosh blok-modullar tarkibiga kiruvchi fanlar bilan integratsiyasi ham katta ahamiyatga ega. Jumladan, quyidagi fan yo‘nalishlari bilan o‘zaro chambarchas aloqalari muhim hisoblanadi: Ona tili va adabiyot, xorijiy tillar orqali shakllantiriladigan kompetensiyalar matematika fanlarni o‘qitishda o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini rivojlantirishda, yozma va og’zaki ravishda o‘z qarashlarini ravon bayon etish malakalarini hosil qilishda, ilmiy atamalarni to‘g’ri qo‘llash hamda bahs-munozaralar jarayonida erkin muloqot qilishga o‘rgatishda muhim o‘rin tutadi. Informatika va axborot texnologiyalari fani yordamida matematika fanini o‘qitish jarayonining samaradorligini turli ko‘rinishdagi axborot- kommunikatsiya texnologiyalari va kompyuter texnikasidan foydalanish orqali oshirishga ulkan imkoniyatlarni yaratadi. Fizika fanini o‘qitishda o‘quvchilar tabiat hodisalarini va asosiy fizik jarayonlarni anglash bilan birga, texnika va texnologiyalarni rivojlantirishda matematik formulalarni qo‘llashni o‘rganadilar. Ko‘pgina fizik masalalar tenglama yoki tenglamalar sistemasini tuzish va ular bilan ishlash ko‘nikmasining shakllangan bo‘lishini taqozo etadi. Biologiya fani o‘quvchilarda jonli tabiatning obyekti va tizimini his etishni, jonli va jonsiz tabiat o‘rtasidagi aloqalarni shakllantiradi. Bir vaqtning o‘zida atrofimizni o‘rab turgan jonli tabiatga ijobiy munosabat, tabiiy rang- baranglikni saqlab qolish, shuningdek, javobgarlikni his qilgan holda mustahkam hayotiy faoliyat shakllanadi. Kimyo fani o‘quvchilarda organik va anorganik moddalar va tuzilmalarni tabiatning obyekti sifatida his etish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Matematika darslarida moddalar va tuzilmalarning tuzlishiga oid geometrik, sifat va miqdoriy kattaliklarni tahlil qilish orqali ularning kimyoviy xususiyatlarini o‘rganish, tadqiq qilish hamda xulosa chiqarish orqali bu ikki fan orasidagi uzviy aloqadorlik ta’miinlanadi. Geografiya fani o‘quvchilarda tabiat in’omlari va insonning iqtisodiy faoliyati natijasida yaratilgan obyektlarni tizimli ravishda, birgalikda his etishni shakllantiradi. Matematika darslarida geografik ob’yektlarga doir hayotiy masalalar yechish va tahlil qilish orqali bu ikki fan orasidagi aloqadorliklar aniqlanadi. Texnologiya fani orqali tarkib toptirilgan kompetensiyalar matematika fanini o‘qitish jarayonida o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish, ularning texnik ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirish hamda ijodiy loyiha tayyorlash malakalarini hosil bo‘lishida muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Iqtisodiy bilim asoslari fanini o‘rganish jarayonida iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo‘naltirilgan makroiqti-sodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish, ijtimoiy- iqtisodiy faoliyat bilan bog’liq bo‘lgan muayyan hayotiy vaziyatlarda eng maqbul yechim topa olish va to‘g’ri qaror qabul qilishga o‘rgatishdan iborat. Tadbirkorlik asoslari fanini o‘rganish o‘quvchilarning kelajakdagi hayotiy tadbirkorlik ko‘nikmalarini shakllantirishni ko‘zda tutadi. Tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirishda matematikaning o‘rni beqiyos bo‘lib, tadbirkor mablag’lari va sarmoyasini iqtisodiyotga jalb qilish maqsadida ishlab chiqiladigan biznes reja matematik hisob-kitoblar yordamida asoslab berilishi lozim bo‘ladi. Tarix fani matematika fani bilan ham bevosita bog’langan. Ilm-fan yutuqlarining ishlab chiqarish sohalari, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarining rivojlanishi va atrof-muhit holatiga ta’sirini ko‘rsatishda tarixiy ma’lumotlarning ahamiyati kattadir. O‘quvchilаrni matematikа kursini o‘rgаnishgа tаyyorlаsh. I-IV sinflаrdа matematikа o‘qitishning аsоsiy vаzifаsi bo‘lgаn tа’lim - tаrbiyaviy vаzifаlаrni hаl qilishdа ulаrdаgi matematikа kursini qаndаy dаrаjаdа tаyyorgаrligi bоrligigа, bоlаlаr bоg’chаlаrining tаyyorlоv guruhlаri dаsturi оrqаli hаmdа uydа mustаqil matematikаni o‘rgаnib qаndаy bilimlаrgа egaligigа bоg’liq. Shuning uchun 1-sinfgа kеlgаnlаrning bilimlаrini аniqlаsh, sinf o‘quvchilаrining bilimlаrini tеnglаshtirish, ya’ni pаst bilimgа ega bo‘lgаn o‘quvchilаrning bilimlаrini yaхshi bilаdigаn o‘quvchilаrgа yеtkаzib оlish vаzifаsi turаdi. O‘qituvchi quyidаgi sistеmа bilаn o‘quvchilаr bilimini mахsus dаftаrgа hisоbgа olib bоrаdi. Bolalarni tayyorlashda asosiy ish analiz, sintеz, taqqoslash, umumlashtiruvchi kabi aqliy jarayonlarni bajarish malakalarini shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi zarur. Bu ish bolalarning matеmatik nutqlarini rivojlantirish masalasini hal qilish bilan bundan kеyin muvaffiqiyatli o‘qish uchun zarur bo‘ladigan har xil aktiv lug’atlar to‘plash bilan uzluksiz bog’liq ravishda amalga oshirilishi kеrak. Bolalarda matеmatik bilimlarga nisbatan qiziqish, ulardan foydalanish malakasi va ularni mustaqil egallash malakasi tarbiyalanishi kеrak. Bundan tashqari, ularda amaliy malaka va ko‘nikmalarning (sodda shakllarni chizish, ularni qog’ozni buklab hosil qilish….) shakllanishiga jiddiy ahamiyat bеrish kеrak. Bu davrda ular pеdagogning topshiriqlarini tinglab, darhol bajarishi, o‘qituvchi ko‘rsatmalariga amal qilish, muhim narsani nomuhim narsadan ajrata olish, qo‘yilgan vazifalar tartibini aniqlash, olingan natijalarini qo‘yilgan masalaga mos kеltirish, o‘z ishini nazorat qila olish hamda boshqa malakalarni egallab olishlari kеrak. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan vazifalarni hal qilishi o‘qitish mazmunining tanlanishiga, uning ma'lum sistеmada joylashishiga hamda shunga mos ravishda o‘qitish mеtodi va usullarining tanlanishiga bog’liq ravishda amalga oshiriladi. Boshlang’ich mat е matika kursi tuzilishi va mazmuni. Maktablarning I-IV sinflarida o‘rganiladigan matеmatika kursi maktab matеmatika kursining ajralmas tarkibiy qismidir. Shu sababli boshlang’ich matеmatikani muvaffiqiyatli o‘zlashtirish maktabda butun matеmatik ta'limni to‘g’ri yo‘lga qo‘yishga asos bo‘lishi tushunarli bo‘lib qoladi. Amaldagi boshlang’ich matеmatika dasturi tuzilishi va mazmuni ham oldingi dasturlardagi mеtodik mеrosdan va ilg’or o‘qituvchilarning tajribalaridan kеlib chiqib, o‘qitishning an’anaviy tizimidagi izchillikni saqlagan holda yaratiladi. Matеmatika boshlang’ich kursining tuzilishi o‘ziga xos xususiyatlariga ega. 1.2. Ekologik tarbiya tushunchasi va uning ahamiyati Ekologik tarbiya - bu insonning atrof-muhitga nisbatan ongli va mas'uliyatli munosabatini shakllantirish, tabiatni asrash va muhofaza qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish jarayonidir. Boshlang'ich ta'lim bosqichida ekologik tarbiyaning ahamiyati juda katta, chunki aynan shu davrda bolalarda tabiatga nisbatan munosabat shakllanadi va ekologik ong rivojlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 27 maydagi 434-son qarori bilan tasdiqlangan "Ekologik ta'limni rivojlantirish konsepsiyasi"da ta'kidlanganidek: "Ekologik ta'lim va tarbiya jarayonini takomillashtirish, aholining, ayniqsa yoshlarning ekologik madaniyatini oshirish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir" [5]. Ekologik tarbiyaning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: 1. O‘quvchilarda tabiat va atrof-muhit haqida bilimlarni shakllantirish. 2. Tabiatga nisbatan ehtiyotkorona munosabatni tarbiyalash. 3. Ekologik muammolarni anglash va ularni hal etishda ishtirok etish ko‘nikmalarini rivolantirish. 4. Tabiat resurslaridan oqilona foydalanish tushunchasini shakllantirish. 5. Atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish. Boshlang'ich sinflarda ekologik tarbiyani amalga oshirishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Bu yoshdagi bolalar tabiatga qiziqish bilan qaraydilar va uning go‘zalligini his qila oladilar. Shu sababli, ekologik tarbiya jarayonida quyidagi jihatlarga e'tibor qaratish lozim: 1. Kuzatish va tajribaga asoslangan o‘qitish. O‘quvchilar tabiatni bevosita kuzatish, o‘simlik va hayvonlarni parvarish qilish orqali ko‘proq bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. 2. O‘yin texnologiyalaridan foydalanish. Ekologik mavzudagi o‘yinlar orqali bolalar tabiat haqidagi bilimlarni qiziqarli tarzda o‘zlashtiradilar. 3. Amaliy faoliyatga jalb etish. Daraxt ekish, qushlarni oziqlantirish, chiqindilarni saralash kabi amaliy ishlar orqali o‘quvchilarda ekologik mas'uliyat shakllanadi. 4. Multimediya vositalaridan foydalanish. Zamonaviy texnologiyalar yordamida tabiat hodisalarini namoyish etish va ekologik muammolarni yoritish mumkin. 5. Fanlararo integratsiya. Ekologik tarbiyani barcha o‘quv fanlari, jumladan matematika darslari bilan uyg'unlashtirish muhim ahamiyatga ega. Pedagog olim M. Inomova ta'kidlaganidek: "Boshlang'ich sinf o‘quvchilarida ekologik madaniyatni shakllantirish uchun ularning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, tabiat bilan bevosita muloqotga asoslangan ta'lim-tarbiya usullaridan foydalanish zarur" [6]. Ekologik tarbiyaning ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 1. Shaxsning har tomonlama rivojlanishiga xizmat qiladi. Ekologik ong va madaniyat insonning ma'naviy dunyosini boyitadi, uning dunyoqarashini kengaytiradi. 2. Jamiyatning barqaror rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Ekologik savodxon fuqarolar tabiat resurslaridan oqilona foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilishga mas'uliyat bilan yondashadilar. 3. Global ekologik muammolarni hal etishga yordam beradi. Ekologik tarbiya olgan avlod kelajakda sayyoramizning ekologik xavfsizligini ta'minlashga qodir bo‘ladi. 4. Inson salomatligini saqlashga xizmat qiladi. Sog'lom atrof-muhit inson salomatligining garovidir. Milliy qadriyatlarni asrashga yordam beradi. Tabiatga ehtiyotkorona munosabat milliy an'analarimizning ajralmas qismidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 30 oktabrdagi PF-5863-son "2030 yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g'risida"gi Farmonida ekologik ta'lim-tarbiyani rivojlantirish masalasiga alohida e'tibor qaratilgan [7]. Ushbu hujjatga ko‘ra, maktabgacha, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus va oliy ta'lim muassasalarida ekologik ta'lim-tarbiyani takomillashtirish, shu jumladan o‘quv dasturlariga ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha maxsus kurslarni kiritish vazifasi qo‘yilgan. Boshlang'ich sinflarda matematika va ekologik ta'lim-tarbiyani integratsiyalash muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonda quyidagi yo‘nalishlardan foydalanish mumkin: Ekologik mazmundagi masalalardan foydalanish. Masalan, "Bir daraxt bir kunda 25 kg karbonat angidrid gazini yutadi. 5 ta daraxt bir haftada qancha karbonat angidrid gazini yutadi?" kabi masalalar orqali o‘quvchilar ham matematikani o‘rganadilar, ham tabiatni asrash ahamiyatini tushunib yetadilar. Statistik ma'lumotlardan foydalanish. Atrof-muhit ifloslanishi, o‘rmonlar maydoni qisqarishi kabi ekologik muammolarga oid statistik ma'lumotlarni tahlil qilish orqali o‘quvchilarning matematik va ekologik savodxonligini oshirish mumkin. Grafiklar va diagrammalar tuzish. Ekologik mavzudagi ma'lumotlarni grafik va diagrammalar ko‘rinishida tasvirlash orqali o‘quvchilarning matematik ko‘nikmalarini rivojlantirish va ekologik bilimlarini mustahkamlash mumkin. O‘lchov birliklarini o‘rgatishda ekologik misollardan foydalanish. Masalan, suv sarfi, havo ifloslanish darajasi kabi tushunchalarni o‘lchov birliklari bilan bog'lab tushuntirish. Geometrik shakllarni o‘rgatishda tabiat obyektlaridan foydalanish. Masalan, daraxt barglari, gullar va mevalarning shakllarini o‘rganish orqali geometrik tushunchalarni mustahkamlash. Pedagog olim A. Abduqodirov ta'kidlaganidek: "Matematika va ekologiya fanlarini integratsiyalash orqali o‘quvchilarning nafaqat bilim va ko‘nikmalari, balki dunyoqarashi ham kengayadi, ularning atrof-muhitga bo‘lgan munosabati ijobiy tomonga o‘zgaradi" [8]. Xulosa qilib aytganda, boshlang'ich sinflarda matematika o‘qitishning nazariy asoslarini o‘rganish va ekologik ta'lim-tarbiya bilan bog'lash muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish, zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish, fanlararo aloqadorlikni ta'minlash lozim. II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA EKOLOGIK TARBIYA BERISH METODIKASI 2.1. Matematika darslarida ekologik tarbiya berishning o‘qitish texnologiyalari Boshlang'ich sinf matematika darslarida ekologik tarbiya berishning samarali o‘qitish texnologiyalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. Interfaol metodlar Interfaol metodlar o‘quvchilarning faol ishtirokini ta'minlaydi va ularning qiziqishini oshiradi. Masalan, "Aqliy hujum", "Kichik guruhlarda ishlash", "Rolli o‘yinlar" kabi metodlardan foydalanish mumkin. Professor M. Ochilov ta'kidlaganidek: "Interfaol metodlar o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi, ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va o‘quv materialini chuqur o‘zlashtirishga yordam beradi" [1]. 2. Loyiha texnologiyasi Loyiha texnologiyasi o‘quvchilarning mustaqil izlanish va tadqiqot ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Ekologik mavzudagi loyihalar ustida ishlash jarayonida o‘quvchilar matematikadan olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llashni o‘rganadilar. Pedagog olim N. Azizxo‘jayeva shunday yozadi: "Loyiha texnologiyasi o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, ularni mustaqil bilim olishga o‘rgatish va olingan bilimlarni amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi" [2]. 3. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) AKT dan foydalanish o‘quv jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi. Multimediya vositalari, virtual laboratoriyalar, onlayn resurslar orqali ekologik muammolarni ko‘rgazmali tarzda namoyish etish va ularni matematik usullar yordamida tahlil qilish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 6 noyabrdagi "Ta'lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g'risida"gi PQ-4884-son Qarorida ta'kidlanganidek: "Zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda o‘quv jarayonini tashkil etish, shu jumladan masofaviy ta'lim dasturlarini joriy etish choralarini ko‘rish zarur" [3]. 4. O‘yin texnologiyalari O‘yin texnologiyalari boshlang'ich sinf o‘quvchilari uchun juda samarali hisoblanadi. Ekologik mavzudagi matematik o‘yinlar orqali o‘quvchilar qiziqarli tarzda bilim va ko‘nikmalarni egallaydilar. Pedagog olim Q. Yo‘ldoshev ta'kidlaganidek: "O‘yin texnologiyalari o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi va o‘quv materialini yaxshi eslab qolishga yordam beradi" [4]. 5. Muammoli ta'lim texnologiyasi Muammoli ta'lim texnologiyasi o‘quvchilarning mantiqiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. Ekologik muammolarni matematik usullar yordamida hal qilish orqali o‘quvchilar amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishadi. Professor J. Yo‘ldoshev shunday yozadi: "Muammoli ta'lim o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, muammolarni aniqlash va ularni hal qilish yo‘llarini topishga o‘rgatadi" [5]. 6. Tabiatga ekskursiyalar va amaliy mashg'ulotlar Tabiatga ekskursiyalar va amaliy mashg'ulotlar o‘quvchilarga nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash imkonini beradi. Bunday mashg'ulotlar davomida o‘quvchilar atrof-muhitni kuzatish, o‘lchash va hisoblash ishlarini bajaradilar. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 31 dekabrdagi "Uzluksiz ma'naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g'risida"gi 1059-son qarorida ta'kidlanganidek: "Ta'lim muassasalarida o‘quvchilarning tabiat bilan aloqasini kuchaytirish, ularda ekologik madaniyatni shakllantirish maqsadida muntazam ravishda tabiatga sayohatlar uyushtirish zarur" [6]. 2.2. Matematik masalalar orqali ekologik tarbiya berish metodikasi Matematik masalalar orqali ekologik tarbiya berish metodikasi quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirilishi mumkin: 1. Ekologik mazmundagi masalalar tuzish va yechish Ekologik mazmundagi masalalar o‘quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytiradi va ularni ekologik muammolar haqida o‘ylashga undaydi. Masalan: "Bir daraxt bir kunda 25 kg karbonat angidrid gazini yutadi. Maktab hovlisida 20 ta daraxt o‘stirilsa, bu daraxtlar bir haftada qancha karbonat angidrid gazini yutadi?" Bu kabi masalalar orqali o‘quvchilar nafaqat hisoblash ko‘nikmalarini rivojlantiradilar, balki daraxtlarning atrof-muhit uchun ahamiyatini ham tushunib yetadilar. Professor M. Jumayev ta'kidlaganidek: "Ekologik mazmundagi masalalar o‘quvchilarning atrof-muhitga bo‘lgan munosabatini shakllantirishga yordam beradi va ularni ekologik muammolarni hal qilishga jalb qiladi" [7]. 2. Statistik ma'lumotlarni tahlil qilish Ekologik muammolarga oid statistik ma'lumotlarni tahlil qilish orqali o‘quvchilar matematik bilimlarini amaliyotda qo‘llashni o‘rganadilar. Masalan, shahar havosining ifloslanish darajasi, chiqindilar miqdori, suv sarfi kabi ma'lumotlarni diagrammalar va grafiklar yordamida tasvirlash mumkin. 2.2. Matematik masalalar orqali ekologik tarbiya berish metodikasi Matematik masalalar orqali ekologik tarbiya berish metodikasi quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirilishi mumkin: 3. Ekologik loyihalar ustida ishlash O‘quvchilarni ekologik loyihalar ustida ishlashga jalb qilish orqali ularning matematik bilimlarini amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkin. Masalan:  Maktab hududidagi daraxtlarni hisobga olish va ularning ekologik ahamiyatini hisoblash loyihasi.  Oila a'zolarining suv iste'molini o‘rganish va tejash usullarini taklif qilish loyihasi.