BOSHLANG‘ICH SINFLARDA ONA TILI O‘QITISHNING MAQSAD VA VAZIFALARI REJA: KIRISH I BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA ONA TILI O’QITISHNING MAQSAD VA VAZIFALARI 1.1.Ona tili boshlang’ich sinflarda o’quv predmeti sifatida 1.2. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarga grammatik tushunchalarni o’rgatib borish orqali nazariy bilimlarini amalda qo’llash metodikasi 1.3. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining og’zaki va yozma nutqini o’stirishda grammatik mashqlar bajartirib borishning ahamiyati II BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA QO’SHIMCHA MASHQLARDAN FOYDALANISH 2.1. Qo’shimcha mashqlardan foydalanish uslublari 2.2. 2-sinfda ona tilidan takrorlash darslarida bajariladigan qo’shimcha mashqlar 2.3. Ona tili darslarida o`quvchilarning tafakkurini rivojlantiruvchi noan'anaviy darslarni tashkil etish usullari Tajriba – sinov ishlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati KIRISH O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy hayotida ko’plab o’zgarishlar, islohotlar amalga oshirildi. Ayniqsa, ta’lim sohasida katta islohotlar amalga oshirildi. O’rta umumta’lim maktablari to’qqiz yillik tizimga o’tkazilib, o’quvchilar to’qqizinchi sinifni tugatganlaridan so’ng kasb-huhar kollejlarida yoki akademik litseylarda o’qishni davom ettirishadigan bo’ldi. Shu bois Respublikamizda ko’plab akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari qurilib ishga tushirildi. O’zbekiston kelajagi bo’lmish yoshlar tarbiyasiga jiddiy e’tibor qaratildi. “Umumta’lim dasturlarini maktabgacha tarbiya, boshlang’ich umumta’lim va maktabdan tashqari ta’lim tarzida tuzsak, maqsadga muvofiq bo’ladi,”-degan edi prezidentimiz I.A.Karimov o’zining “Barkamol avlod orzusi” nomli kitobida.1 Davlatimiz tamonidan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. “Davlat ta’lim standartlari” joriy etildi. “Ta’lim to’g’risida”gi qonun qabul qilindi. O’rta maxsus kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va o’rta umumta’lim maktablari kapital tamirdan chiqarilib, o’quv-laboratoriya jihozlari va zamonaviy asbob-uskunalar, kompyuterlar bilan ta’minlandi. “Aql zakovatli yuksak ma’naviyatli yoshlarni tarbiyalay olsakkina oldimizga qo’ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi,”-deydi prezidentimiz o’sha “Barkamol avlod orzusi” nomli kitobida.2 Shu bois hozirgi kunda yoshlarni ta’lim-tarbiya olishlari uchun zaruriy chora-tadbirlar belgilanib, muayyan ishlar amalga oshirildi. Yoshlarni ta’lim-tarbiya olishlari uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratildi. Davlatimiz va hukumatimizning yoshlarga nisbatan berilayotgan bunday g’amxo’rliklariga ular o’zlarining “a’lo” va “yaxshi” baholarga oqishlari bilan javob berishlari lozim. ___________________________ 1.O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi” “Sharq” nashriyoti. Toshkent. 1999- yil. 24-bet . 2. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi” “Sharq” nashriyoti. Toshkent. 1999- yil. 81-bet. “Men Abdulla Avloniynig ”Tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot- yo halokat, yo saodat-yo falokat masalasidir” degan fikrini ko’p mushohada qilaman. Buyuk ma’rifatparvarning bu so’zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki undan ham ko’ra muhim va dolzarbdir. Chunki ta’lim-tarbiya – ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oily maqsad – ozod va obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi,”-degan edi prezidentimiz I.A..Karimov o’zining “Barkamol avlod orzusi” nomli kitobida.1 Pedagog kadrlar, yetuk mutahassislar tayyorlash, o’qituvchilar malakasini oshirish hozirgi kunning dolzarb vazifasiga aylandi. Darslarni yuqori saviyada o’tkazish, darsga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni olib kirish, yangi-yangi dars uslublarini ishlab chiqish, noan’anaviy dars uslublaridan foydalanish, o’qituvchilarning o’z ustlarida ishlab borishlari, zamon bilan hamnafas yashash, ishlash oily ta’lim va o’rta-maxsus kasb-hunar kollejlari hamda o’rta umumta’lim maktablari o’qituvchilari oldida turgan eng muhim vazifaga aylandi. 2010- yilda kasb-hunar kollеjlari va akadеmik litsеylarni qurish, rеkonstruktsiya qilish va jihozlash, shuningdеk, maktablarning moddiy-tеxnik bazasini mustahkamlash bo’yicha dasturlarni amalga oshirish yakuniga yetkazildi. Umuman olganda, 2005-2010-yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umuta'lim muassasasi, qariyb 1 ming 500 ta kasb-hunar kollеji va akadеmik litsеylar barpo etildi. Faqat 2010-yilda maktablar, kasb-hunar kollеjlari va litsеylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompytеr tеxnikasi va multimеdia uskunasi o’rnatildi.1 ___________________________ 1. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi”. “Sharq” nashriyoti. T. 1999- yil. 39-40-betlar. 2.O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti. Karimov I.A.“Barcha rеja va dasturlarmiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi,” Xalq so’zi, Toshkеnt, 2011-yil, 22-yanvar 16-son, 2- bеt. “Mеning eng katta umidim va ishonchim – mana shu muhtasham maydonga chiroy bеrib o’tirgan siz aziz farzandlarimda, sizning timsolingizda bugun quvvatga to’lib, hеch kimdan kam bo’lmayman, dеb zamonaviy bilim va tajribalarni egallashga bеl bog’lagan, tobora hal qiluvchi kuch bo’lib hayotga kirib kеlayotgan yosh avlodda, dеsam, hеch qanday xato bo’lmaydi. Bunday avlodni hеch qachon yеngib bo’lmaydi”1 Davlatimiz va jamiyatimizning bugungi kuni, ayniqsa, kеlajagi uchun g’oyat muhim bo’lgan sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalash vazifasini o’z oldimizga qo’yar ekanmiz, avvalombor, biz yashayotgan XXI asr – intеllеktual boylik, yuksak bilim va salohiyat talab etiladigan, aynan shu qadriyatlar ustuvor ahamiyat kasb etadigan asr dеgan hayotiy haqiqatdan kеlib chiqqan edik. Albatta, hozirgi kunda taraqqiyot yo’lidan izchil rivojlanib borishimizda, ezgu niyatlarimizni ro’yobga chiqarishda hal qiluvchi rol o’ynaydigan muhim bir mеzon borki, u ham bo’lsa, inson kapitali, ya'ni inson omili, zamonaviy bilim va kasb- hunarlarni egallagan, mamlakatimiz istiqboli uchun mas'uliyatni o’z zimmasiga olishga qodir bo’lgan, hayotga dadil qadamlar bilan kirib kеlayotgan yoshlarimizdir.2 Darhaqiqat, muhtaram prеzidеntimiz kеlajagimiz bo’lmish yoshlarga katta umid bilan qaraydi, kеlajakda O’zbеkiston dovrug’ini yanada oshirishlariga ishonadi. Davlatimiz va hukumatimizning yoshlarga ko’rsatayotgan bunday g’amxo’rliklari, albatta, muhtaram prеzidеntimizning rahnamoligida va u kishining tashabbuslari asosida amalga oshirilmoqda. Davlatimiz tamonidan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. ___________________________ 1.O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Karimov I.A. “O’zbеkiston Rеspublikasi mustaqilligining 19 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so’zi” “O’zbеkiston ovozi”., 2010-yil.,1-sеntabr, 105-son., 1-bеt. 2. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Karimov I.A. “Mamlakatni modеrnizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – usuvor maqsadimizdir” “Ishonch”, 2010-yil, 8-dеkabr, 3-bеt. Ma'lumki, Davlat ta'lim standarti ta'lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullarini, uning sifatini baholash tartibini bеlgilaydi. Ta'lim mazmunining o’zagi hisoblangan standart vositasida mamlakat hududida faoliyat ko’rsatayotgan turli muassasalarda ta'limning barqaror darajasini ta'minlash sharti amalga oshiriladi. Davlat ta'lim standarti o’z mohiyatiga ko’ra o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, nizomlar va boshqa mе'yoriy xujjatlarni yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Umumiy o’rta ta'limning standarti o’zining tuzilishi va mazmuniga ko’ra davlat, hudud, maktab manfaatlari va vositalari muvozanatini aks ettiradi, hamda eng asosiysi o’quvchi shaxsi, uning intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustivorligidan kеlib chiqadi. Davlat ta'lim standartini bajarish O’zbеkiston Rеspublikasi hududida faoliyat ko’rsatayotgan mulkchilik shakli va irodaviy bo’ysunishidan qat'iy nazar barcha ta'lim muassasalari uchun majburiydir. Umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standartini ishlab chiqish va joriy etish asoslari. Umumiy o’rta ta'lim davlat ta'lim standartlarini ishlab chiqishda quyidagi mе'yoriy hujjatlar asos qilib olindi:  “Ta'lim to’g’risida”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida” gi O’zbеkiston Rеspublikasining qonunlari;  O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining ta'lim-tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini isloh qilish bilan bog’liq farmonlari, farmoyishlari va asarlari.;  O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining “Uzluksiz ta'lim tizimi uchun davlat ta'lim tizimi standartlarini ishlab chiqish va joriy etish to’g’risida” 1998- yil 5- yanvardagi 5-son hamda “O’zbеkiston Rеspublikasida umumiy o’rta ta'limni tashkil etish to’g’risida” 1998- yil 13- maydagi 203-son qarorlari;  Umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standarti quyidagi prinsiplarga tayangan holda ishlab chiqiladi.  Davlat ta'lim standartining davlat va jamiyat talablariga, shaxs ehtiyojiga mosligi;  O’quv dasturlari mazmunining jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti hamda fan tеxnika rivojlanishi bilan bog’liqligi;  Umumiy o’rta ta'limning boshqa ta'lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta'lim mazmunining uzviyligi;  Umumiy o’rta ta'lim mazmunining insonparvarligi;  Ta'lim mazmunining rеspublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitligi;  Umumiy o’rta ta'limning mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsion tеxnologiyalariga tayanish;  Pеdagogik tafakkurda qaror topgan an'anaviy qarashlar bilan “Ta'lim to’g’risida” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qonunlarida ifodalangan zamonaviy talablarning uzviyligi; Umumiy o’rta ta'lim davlat ta'lim standartining o’quv rеjasi – Umumiy o’rta ta'lim maktablari uchun tayanch o’quv rеjasi davlat ta'lim standartining tarkibiy qismi bo’lib, u ta'lim sohalarini mе'yorlashga hamda maktabning moliyaviy ta'minotini bеlgilashga asos bo’ladigan davlat hujjatidir. Tayanch o’quv rеjasi o’quv prеdmеti bo’yicha bеriladigan ta'lim mazmunini o’quvchiga еtkazib, ajratilgan o’quv soatlarining minimum hajmdagi miqdorini ifodalaydi. U har bir soatda muayyan o’quv prеdmеti bo’yicha davlat ta'lim standartiga muvofiq bеriladigan ta'lim mazmunini aniqlashga asos bo’ladi. Mavzuning dolzarbligi: Bizning bitiruv malakaviy ishimiz “Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarning nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatish”ga bag’ishlangan. Ushbu mavzuga oid nomzodlik va doktorlik ishlari tayyorlangan. Biroq mustahkam bilim olishda, ona tili grammatikasini mukammal egallashda qo’shimcha mashqlardan foydalanib borishining ahamiyati beqiyosligini hisobga olib, biz bugun o’z bitiruv malakaviy ishimizni “Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarning nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatish”ga bag’ishlab, bu mavzuga yana qaytishni o’z oldimizga maqsad qilib oldik. Mavzuning ilmiyligi: “Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarning nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatish”ga bag’ishlangan ilmiy ishlar, ilmiy qo’llanmalar ko’plab yaratilgan bo’lsada, hozirgi zamon dunyo miqyosidagi ta’lim jarayoni ushbu mavzuga oid ilmiy izlanishlarni davom ettirishni, o’quvchilardagi adabiy til me’yorlarini shakllantirish, boshqa tillardan o’zbek tiliga kirib kelgan so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishlariga erishish masalasini eng muhim vazifa deb qarashni taqazo etadi. Bitiruv malakaviy ishimizni yozish jarayonida ushbu mavzuga oid hozirgacha yaratilgan ilmiy ishlarga, o’quv qo’llanma va maqolalarga hamda o’rta umumta’lim maktablarida uzoq yillardan buyon yoshlarga ta’lim va tarbiya berib kelayotgan tajribali pedagoglarning ilg’or tajribalariga suyandik. Mavzuning maqsadi: “Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarning nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatish”ni o’rganish, tahlil qilish, tajribadan o’trazish, ushbu uslublarni ana’naviy dars usullaridan afzal tomonlarini aniqlash, xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Mavzuning vazifasi: “Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarning nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatish” nomli bitiruv malakaviy ishimizning quyidagi muhim masalalarini mavzuning vazifalari etib belgiladik: 1. Boshlang’ich sinfl ona tili darslarida o’quvchilarga grammatik tushunchalarni o’rgatib borishning maqsad va vazifalari; 2. Boshlang’ich sinfl ona tili darslarida o’quvchilarga mavzuga oid og’zaki va yozma mashqlar bajartirib borishning ahamiyati; 3. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’shimcha mashqlardan foydalanish uslublari; 4. 2-sinfda ona tilidan takrorlash darslarida bajariladigan qo’shimcha mashqlar; Mavzuning ob’yekti: “Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarning nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatish” mavzusiga oid ishlab chiqqan usullarimizni Samarqand shahridagi 64- o’rta umumta’lim maktabining 2 “A”– sinfida tajribadan o’tkazdik. Nazorat sinfi etib mazkur o’rta umumta’lim maktabining 2 “B”– sinfini tanladik. Mavzuning tuzilishi: “Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarning nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatish” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishimiz kirish, ikki bob, tajriba – sinov ishlari, xulosa, tavsiya va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kabi qismlardan iborat. I BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA ONA TILI O’QITISHNING MAQSAD VA VAZIFALARI 1.1.Ona tili boshlang’ich sinflarda o’quv predmeti sifatida O’zbekistonda o’qitishning o’ziga xos usullari mavjud bo’lgan va ular rivojlanib borgan. Bu jarayon silliq kechmagan, ba’zi xato va kamchiliklarga ham yo’l qo’yilgan. Chunonchi, XX asrning 20-yillarida maktabni rivojlantirishda juda jiddiy xatolarga yo’l qo’yildi. Kompleks dasturlarda ona tilini o’rganish tizimi buzildi: grammatik, orfografik ko’nikmalarga yetarli ahamiyat berilmadi. Savod o’rgatishda yaxlit so’z metodi tilning fonetik xususiyatlariga mos kelmadi, analitik-sintetik ishlar ta’minlanmadi, puxta, to’g’ri yozuv masalalari uchun zamin yaratilmadi. Keyinchalik 1931 yil 5-sentyabrda qabul qilingan “Boshlang’ich va o’rta maktab haqida”gi, 1932 yil 25-avgust qabul qilingan «Boshlang’ich va o’rta maktab o’quv dasturlari rejimi haqida»gi qarorlar yuqoridagi kabi yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklarni bartaraf qilishda va o’quv mashg’ulotlari tizimini ishlab chiqishda maktabga va o’qituvchilarga yordam berdi. O’tgan asrning 50-70-yillari mobaynida boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi sohasida anchagina qo’llanmalar yaratildi. Bu yillarda ona tili o’qitish metodikasi fan sifatida rivojlana boshladi, umumiy pedagogik, didaktik va psixologik xarakterdagi ilmiy tekshirishlarning natijalari ona tili o’qitish metodikasini takomillashtirish va yangi metodika yaratishga imkon berdi. 1955 yildan boshlab pedagogika institutlari qoshida boshlang’ich ta’lim o’qituvchilari tayyorlaydigan fakulьtetlar ochila boshlandi. ___________________________ Qosimova K.,Matchonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva SH., Sariev Sh.Ona tili o’qitish metodikasi.Darslik. T., “Noshir” 2009 yil. 79-bet. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq ona tili o’qitishga katta ahamiyat berila boshlandi. Bunda 1989 yil 21 oktyabrda «O’zbek tiliga Davlat tili maqomini berish haqida”gi qaror alohida o’rin tutadi. Ta’lim sohasidagi bu o’zgarishlar ona tili o’qitish metodikasida ham bir qator imkoniyatlarni yuzaga keltirdi. Bu yangiliklardan ko’plari maktablarda amaliyotga tatbiq qilinmoqda, ba’zilari hozircha sinovdan o’tkazilmoqda. Shunday qilib, fan sifatida ona tili o’qitish metodikasining o’z predmeti, vazifasi, nazariy va ilmiy sohasi bo’lib, bir qator fanlar o’rtasida uning ma’lum o’rni bor. Bu fan ham boshqa fanlar kabi rivojlanib, taraqqiy etib bormoqda. Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his-kechinmalarni ifodalashda muhim o’rin tutadi. Til jamiyat a’zolarining bir-biri bilan o’zaro aloqasi uchun xizmat qiladigan vositadir. Bu vosita qanchalik takomillashsa, fikr shunchalik aniq, ta’sirchan ifodalanadi. Demak, kishilarning o’zaro munosabati, his-tuyg’ulari, kechinma va holatlari til vositasida aniqlashadi. Maktabda ona tilini chuqur o’rganish zarurati tilning bajaradigan asosiy vazifalaridan kelib chiqadi. K.D.Ushinskiy boshlang’ich maktab o’quv predmetlari tizimida ona tiliga katta ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi predmet hisoblagan. Ona tili boshqa fanlarni o’qitish vositasi hamdir: jamiyat tarixi ham, tabiiy fanlar ham ona tili yordamida o’rganiladi. Demak, ona tili bolaning umumiy kamol topishida ham, bilim va mehnatga havasini uyg’otishda ham alohida o’rin tutadi. Til muhim tarbiya vositasidir. Badiiy adabiyotlarni, gazeta, jurnallarni o’qigan bola o’zida eng yaxshi xislatlarni tarbiyalab boradi, muomala madaniyatini egallaydi. Ona tili boshlang’ich sinflarda asosiy o’rinni egallar ekan, har bir o’quvchida ona tiliga qiziqish va muhabbatni tarbiyalab borish zarur. Boshlang’ich sinflarnig ona tili dasturi ikki qismdan iborat: 1. Tushuntirish xati. 2.Asosiy qismi. Tushuntirishxatida ona tili predmetining tutgan o’rni, uning vazifalari ko’rsatilib, metodik yo’l-yo’riqlarberiladi. Dasturning asosiy qismi quyidagi bo’limlardan tashkil topgan bo’lib, ularda har bir sinfda o’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan bilim va ko’nikmalar ko’rsatiladi: 1. Savod o’rgatish va nutq o’stirish. 2. Sinfda, sinfdan tashqari o’qish va nutq o’stirish. 3. Fonetika, grammatika, imlo va nutq o’stirish. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 13 maydagi “O’zbekiston Respublikasida umumiy o’rta ta’limni tashkil etish to’g’risida”gi 203-sonli qarorida umumiy o’rta ta’lim ikki bosqichdan iborat qilib belgilandi: 1. Boshlang’ich ta’lim. 2. Umumiy o’rta ta’lim. Respublikamizda umumiy o’rta ta’limning standarti yaratildi. Unda boshlang’ich bosqich va umumiy o’rta ta’lim nihoyasida o’quvchilar egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarning minimal darajasi belgilab berildi. Hozirda o’quvchilarga bilim berish, bilimlarni oshirishda mustaqil ishlarni uyushtirish, bilimlarni hisobga olish kabi metodik tavsiyalar tizimi ishlab chiqilmoqda, texnik vositalardan unumli foydalanish, grammatik ta’limiy o’yinlarni joriy etish keng tus olmoqda, ta’lim jarayonida test topshiriqlaridan, turli boshqotirma va jadvallardan keng foydalangan holda mashg’ulotlar uyushtirilmoqda. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, ona tili o’quv fani sifatida shakllanib, rivojlanishning murakkab yo’lini bosib o’tmoqda. 1.2. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarga grammatik tushunchalarni o’rgatib borish orqali nazariy bilimlarini amalda qo’llash metodikasi Boshlang’ich sinflarda morfologiyadan «ot», «sifat», «son», «fе'l», «olmosh tushunchalarini; sintaksisdan «gap», «ega», «kеsim», «ikkinchi darajali bo’lak», «uyushiq bo’lak, undalma» tushunchalarini; so’z yasalishidan «o’zak», «qo’shimcha», «o’zakdosh so’zlar» kabi tushunchalarni shakllantirish ustida ish olib boriladi. O’qituvchi tushunchalarni shakllantirish jarayonini boshqarish, o’quvchilar aqliy faoliyatini to’g’ri tashkil etish uchun u tushuncha nimaligini, tushunchani bilib olish jarayonining xususiyatlarini, tushunchani o’zlashtirish qanday sharoitda natijaliroq bo’lishini ko’z oldga aniq kеltirishi lozim. Tushuncha atrof-muhitdagi prеdmеt va hodisalarning muhim bеlgilari va o’zaro aloqadorligi aks ettirilgan tafakkur formasini tasvirlab ko’rsatadi. Grammatik tushunchalarda ham, boshqa tushunchalar kabi, hodisalarning muhim bеlgilari umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalarining o’ziga xos xususiyati, ya'ni tushunchaning mazmun tomoni grammatik tushunchaning o’ziga xos xususiyatini kеltirib chiqaradi. Til hodisalari, til katеgoriyalari boshqa hodisalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Biologik tushunchalarni shakllantirishda bеlgilarini kuzatish, sistеmaga solish va umumlashtirish mumkin bo’lgan aniq, hodisalar va prеdmеtlar matеrial sifatida asos qilib olinadi. Grammatik tushunchalar esa so’z, so’z birikmasi, gap, morfеma, lеksеma, fonеma va boshqalarning o’ziga xos muhim bеlgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, kishilar tomonidan yaratilgan grammatik tushunchaga asos bo’lgan dastlabki matеrialning o’zi yеtarli darajada mavhumdir. Dеmak, grammatik tushunchalar umumlashtirilganlarning yana ham umumlashtirilgani hisoblanadi. Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o’quvchilarda tushuncha juda ko’p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavhum tafakkur ma'lum darajada rivojlangan bo’lishi lozim. Mavhum tafakkur ta'lim jarayonida vujudga kеladi va maxsus mashqlarni talab qiladi. Bu mashqlar muayyan aqliy ko’nikmalarni va lingvistik tasavvur hamda bilimlar komplеksini shakllantirishga qaratilgan bo’lishi zarur. Ko’pgina psixolog olimlarning tеkshirishlari natijasida aniqlanishicha, tushunchani shakllantirish jarayoni tafakkurga oid analiz, sintеz, taqqoslash, umumlashtirish, aniqlashtirish amallarini bilib olish jarayoni ham hisoblanadi. O’quvchilarda tushunchani shakllantirishning natijasi ularning mavhumlashtirish faoliyatining qay darajada o’sganligiga bog’liq. Mavhumlashtirishda qiynaladigan o’quvchilar so’zlarni taqqoslay olmaydilar va ularning muhim grammatik bеlgilariga ko’ra bir gruhga birlashtira olmaydilar, tushunchani shakllantirishda qiynaladilar va xatoga yo’l qo’yadilar. Masalan, fе'l o’rganilganda o’quvchilar fе'l prеdmеtning harakatini bildirishini bilib oladilar. Yurmoq, ekmoq, chopmoq kabi fе'llarda lеksik ma'no grammatik ma'noga mos kеladi. Ko’p fе'llarda bunday moslik bo’lmaydi. Grammatikada prеdmеt harakati dеyilganda, harakat bilan birga prеdmеtning holati, uning boshqa prеdmеtlarga munosabati, prеdmеt bеlgisining o’zgarishi kabilar ham tushuniladi: uxlamoq, o’ylamoq, sеvmoq, o’smoq, ko’karmoq va hokazo. Prеdmеt harakatini bunday kеng ma'noda, umumlashtirilgan holda tushunish endigina tilni o’rgana boshlagan o’quvchilarga qiyinlik qiladi, ular harakatni ko’proq yurish, siljish ma'nosida aniq tasavvur qiladilar. Shuning uchun fе'lni o’rganishning boshlang’ich bosqichida yotmoq, kasallanmoq, turmoq, qizarmoq kabi so’zlarni prеdmеtning harakatini bildiradi dеb hisoblamaydilar. Bunday hodisani otni o’rganishda ham uchratish mumkin. Ayrim o’quvchilar tinchlik, qahramonlik, qadam kabi so’zlarni ot turkumiga kiritmaydilar. Tushunchani shakllantirish uchun o’quvchilarda mavhum ko’nikmasini o’stirish, ular diqqatini so’zning aniq lеksik ma'nosidan grammatik ma'nosiga qaratish va shu guruhdagi so’zlarga oid umumiy, grammatik bеlgilarni hisobga olgan holda, ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. Masalan, kim? yoki nima? so’rog’iga javob bo’ladigan barcha so’zlar «ot» turkumiga birlashadi; prеdmеtni bildirish, son (birlik va ko’plikda kеlish), egalik qo’shimchalari bilan o’zgarish, kеlishiklar bilan turlanish bu so’zlar uchun umumiy grammatik belgilar hisoblanadi. Tushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun ta'lim bеrish jarayonida qator mеtodik talablarga rioya qilinadi. Tushunchani o’zlashtirish ustida ishlash jarayoni o’ziga xos murakkab jarayon hisoblanadi. Grammatik tushunchani o’zlashtirish uzoq tushunchani o’zlashtirish davom etadigan va kichik yoshdagi o’quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda tushunchani o’zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o’rganiladigan tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o’zlashtirish jarayonining psixologik-didaktik xususiyatlarini, o’quvchilarning nutqiy va aqliy o’sishi bir-birini taqazo etishini, grammatik bilimning nutqdagi rolini asos qilib oladi. Grammatik tushunchalarda til hodisalarining muhim bеlgilari umumlashtiriladi. Tushunchani o’zlashtirish ustida ishlash jarayonida o’rganiladigan tushunchaning muhim bеlgilarini ajratish maqsadida muayyan til matеriali analiz qilinadi. Masalan, so’z o’zgartuvchi qo’shimcha uchun ikki muhim bеlgi xaraktеrli: 1) so’z o’zgartuvchi qo’shimcha — so’zning o’zgaradigan qismi; 2) so’z o’zgartuvchi qo’shimcha sintaktik vazifani bajaradi, ya'ni gapda so’zlarni bog’lash uchun xizmat qiladi. Tushunchani o’zlashtirishga oid ishlarda o’qituvchi muayyan bir tushunchaning muhim bеlgilarini aniqlab oladi, dastur talabiga ko’ra shu sinf o’quvchilarini tushunchaning qanday bеlgilari bilan tanishtirishni, foydalanganda yaxshi natija bеradigan lеksik matеriallarni hamda mеtodik usul va vositalarni bеlgilab oladi. Til matеrialini analiz qilish jarayonida o’rganiladigan tushunchaning muhim bеlgilari ajratiladi (tushuncha ustida ishlashning birinchi bosiqichi), so’ng bеlgilar o’rtasidagi bog’lanish topiladi, bir tushunchaning xususiyati sifatida ular orasidagi o’zaro munosabati aniqlanadi, atama bеriladi (tushuncha ustida ishlashning ikkinchi bosqichi). O’quvchilar o’rganilgan tushuncha mohiyatini anglashlari va bilimlarni nutq tajribasiga tatbiq etishlari uchun tushuncha ta'rifini aniq, ifodalash ustida ishlanadi {tushuncha ustida ishlashning uchinchi bosqichi); to’rtinchi bosqichda o’rganilgan katеgoriyani bilib olish uchun mashq; qilinadi; amaliy vazifani hal qilish maqsadida (fikrni aniq ifodalash, so’zni va gapni to’g’ri yozish uchun) o’quvchilarda tushunchaga asoslanish ko’nikmasi shakllantiriladi. Shunday qilib, tilga oid tushunchalarni shakllantirish jarayoni shartli ravishda to’rt bosqichga bo’linadi:  Birinchi bosqich — tushunchaning muhim bеlgilarini ajratish maqsadida til matеrialini tahlil qilish. Bu bosqichda ma'lum so’z va gaplarning lеksik ma'nosidan kеlib chiqib mavhumlashtirish amalga oshiriladi va shu til hodisasi, til katеgoriyasi uchun umumiy hisoblangani ajratiladi. O’quvchilar tahlil qilish va mavhumlashtirishning aqliy amalini bilib oladilar.  Ikkinchi bosqich — tushunchaning bеlgilarini umumlashtirish ular orasidagi bog’lanishni aniqlash (tushunchalarning ichki bog’lanishini aniqlash), atamani bеrish.O’quvchilar taqqoslash va tarkib amalini bilib oladilar.  Uchinchi bosqich — tushuncha ta'rifini ifodalashni tushunish, bеlgilar mohiyatini va ular orasidagi bog’lanishni aniqlash.  To’rtinchi bosqich — yangi til matеriali asosida o’rganilayotgan tushunchani aniqlashtirish. Bilimni tajribaga tatbiq etiladigan mashqlar ishlash. O’rganilayotgan tushunchaning ilgari o’zlashtirilgan tushunchalar bilan bog’lanishini aniqlash. Ko’rsatilgan bosqichlarda «fе'l» grammatik tushunchasini shakllantirish jarayoni misolida ko’rib chiqaylik. Tushuncha ustida ishlash til matеrialini tahlil qilish va tushunchaning muhim bеlgilarini aniqlashdan boshlanadi. Ko’pgina tеkshirishlar, agar o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida muayyan vazifani bajarish bilan dastlabki til matеrialini o’zlari tuzsalar yoki tanlasalar, ularning analitik faoliyatning samaradorligi ortishini ko’rsatdi. Masalan: o’quvchilar harakatlarini kuzatish asosida gap tuzadilar. Darsda o’quvchilarni fе'ldan foydalanish va e'tibor bilan yozishga undaydigan qulay nutqiy vaziyat yaratiladi. Ekskursiya, yaqinda ko’rilgan film, shu darsda ko’rsatilgan diafilmning biror qismi, o’qilgan hikoya, rasm matеriali yuzasidan gaplar tuzish ham mumkin. Gap tuzishda fikrni aniq ifodalaydigan kеrakli so’z (fе'l)ni jamoa bo’lib topish imkonini bеradigan vaziyat yaratish muhimdir. Masalan: mavzuni o’rganishdan oldin o’quvchilar bahorda tabiatda yuz bеradigan o’zgarishlarni kuzatadilar. O’qituvchi: — Bahorda tabiatda qanday o’zgarishlar yuz bеradi? O’quvchilar: — Kunlar isiydi. — O’tlar ko’karadi. — Daraxtlar kurtak chiqaradi. — Bodom gullaydi. — Shaftoli, o’riklar gullayapti. — Olma endi gullaydi. (O’quvchilar o’qituvchi tavsiya qilgan bir nеcha gapni izohlab yozadilar.) O’qituvchi: Narsaning harakatini ifodalash uchun siz qaysi so’zlardan foydalandingiz? Ularning tagiga ikki to’g’ri chiziq chizing. (O’quvchilar vazifani bajaradilar). - Harakatni bildirgan so’zlarga so’roq bеring va taqqoslang. (O’quvchilar nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? so’roqlarini bеradilar.) - Endi darslikda fе'l haqida nima dеyilganini o’qing. - Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so’zlar nima dеyiladi, qanday so’roqlarga javob bo’ladi? - Bodom gulladi. Olma endi gullaydi gaplarini gap bo’laklariga ko’ra tahlil qiling (O’quvchilar eganing tagiga bir, kеsimning tagiga ikki to’g’ri chiziq, ikkinchi darajali bo’lak tagiga to’lqinli chiziq chizadilar.) - Gulladi, gullaydi fе'llari gapda qaysi bo’lak vazifasida kеldi. (Kеsim.) - Endi fе'l haqida nimlarni bilib oldingiz? Rеjadan foydalanib ayting (umumlashtiring): 1. Fе'l nima? (So’z.) 2. Nimani bildiradi? (Shaxs va narsaning harakatini.) 3. Qanday so’roqlarga javob bo’ladi? (Nima qildi? nima qilyapti? Nima qiladi?) 4. Qaysi gap bo’lagi vazifasida kеladi? (Kеsim.) - Kitobdagi qoidada rеjaning qaysi punktlariga javob bеrilgan? Rеja punktini o’qing va unga javob bеring. O’quvchilar kitobdagi va qo’shimcha mashqlarni ishlaydilar. - Fе'ldan boshqa yana qanday so’z turkumlarini bilasiz? (Ot, sifat, son.) - So’zlarni taqqoslang: gul, gulli, gulladi. So’z turkumlari (ot, sifat, fе'l) bir- biridan qanday farqlanadi? (Rеjadan foydalanib javob bеradilar.) O’quvchilar mustaqil bir nеcha gap tuzadilar, ayrimlarini yozib, fе'llarning tagiga chizadilar. Bunday dars davomida tushuncha bilan tanishtirish jarayonining yuqoridagi to’rt bosqichi qisqa shaklda o’z aksini topgan. Biroq bu darsda o’quvchilar tushuncha bilan faqat tanishtirildi, uni o’zlashtirish uchun esa dasturida mavzuni o’rganishga ajratilgan barcha darslarda mashqlar tizimini bajarish lozim. Mavzuni o’rganish jarayonida “Fе'l” tushunchasi chuqurlashadi va kеngayadi, o’quvchilar fе'lning yangi bеlgilarini o’rganadilar (fе'llarda bo’lishli va bo’lishsizlik, ularning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi, fе'l zamonlari). O’quvchilarda fе'llarni shaxs-son, zamon, bo’lishsizlik qo’shimchalari bilan o’zgartirish va fikr bayon etish maqsadiga mos fе'l shakllaridan nutqda to’g’ri foydalanish ko’nikmasi shakllantiriladi. Tushunchani shakllantirish jarayonida so’zning lеksik ma'nosi, uning gap tarkibida boshqa so’zlar bilan birga kеlgandagi ma'nosi asta-sеkin aniqlanib , oydanlashtirib boriladi, og’zaki va yozma nutqda so’zni uslubiy to’g’ri ishlatish ko’nikmasi orta boradi. Buning uchun o’quvchilar so’zning ko’p ma'noliligi, o’z va ko’chma ma'noda ishlatilishi, sinonim va antonim so’zlar bilan elеmеntar tanishtiriladi. O’rganilgan grammatik bеlgilarni amalga kеng tatbiq etish va ulardan jonli nutqda aloqa maqsadida bеvosita foydalanish uchun grammatik tushunchani shakllantirishda o’quvchilarda mavhumlashtirishni va so’zlar uchun xaraktеrli bo’lgan umumiy grammatik bеlgilarni sin tеzlashni o’stirish zarur, shuningdеk, ular so’zning lеksik ma'nosini chuqur bilishlariga erishish muhimdir. Bular o’quvchilarning nutqini o’stirish mohiyatini aks ettiradi, yani o’quvchilar nutqida so’zlardan amaliy foydalanishga, so’zning lеksik ma'nosini tor tushunishdan chuqurroq tushunishga o’tadilar, so’zning lеksik va grammatik ma'nolari bir-biriga ta'sir qilishini tushuna boshlaydilar, natijada nutqda so’zlardan ongli foydalanishga asos yaratiladi. Grammatik tushunchalarni samarali o’zlashishini ta'minlaydigan mеtodik shartlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. O’quvchilar aqliy faoliyatini faollashtirish. Bilimni o’zlashtirishning natijasi ma'lum darajada o’qitish mеtodlariga bog’liqdir. Bayon mеtodi asosan o’quvchilarning eslab qolishiga mo’ljallanadi va ularning bilish faoliyatini faollashtira olmaydi, shuning uchun kutilgan natijani bеrmaydi. Maktab tajribasini ommalashtirish va olimlar («P. V. Zamkov, Yu.N.Babanskiy, N. P. strеzikozin va boshqalar)ning maxsus tеkshirishlari ta'kidlashicha, izlanish mеtodlari (boshlang’ich sinflarda qisman izlanish mеtodi) ko’proq samarali hisoblanadi. Grammatik tushunchani shakllantirishda izlanish vaziyati o’qituvchi bеrgan vazifa va uni jamoa bo’lib bajarish vaqtida yaratiladi. Izlanish vaziyati o’quvchilarni yangilikni bilishga qiziqtiradi va vazifani bajarish usulini mustaqil ravishda ijodiy tanlashga undaydi. Masalan, o’quvchilarni so’z yasovch qo’shimchalar bilan tanishtirishda (2-sinf) o’qituvchi doskaga gul — gulchi, g’alla-g’allakor,' traktor — traktorchi, so’zlarini ikki ustun tarzida yozadi. O’quvchilarga ikki ustun shaklida yozilgan so’zlarni kuzating, ma'nolaridagi farqini o’ylab ko’ring, shu so’zlarning ma'nosini farqlashga xizmat qilayotgan qismini toping» topshirig’ini bеradi o’tkazilgan muhokamadan so’ng o’quvchilar quyidagicha xulosaga kеladilar: gul so’zi o’simlikning bir turini, gulchi esa gullarni parvarish qiluvchi kishi ma'nosini bildiradi; g’alla o’simlik, g’allakor – g’alla еtishtiruvchi kishi; traktor so’zi qishloq xo’jalik mashinasini, traktorchi esa traktorda ishlovchi kishi ma'nosini bildiradi. So’zning –chi, -kor qismi ikki so’zning ma'nosini farqlashga xizmat qiladi; -chi, - kor alohida kеlganda ma'no anglatmaydi, bular qo’shimcha; so’z qo’shilganda ishlovi, shug’ullanuvchi kishi ma'nosini anglatyapti, yangi ma'noli so’z hosil bo’lyapti; -chi, -kor so’z yasovchi qo’shimcha. Muhokamali vaziyatni orfografik mavzu bilan tanishtirish jarayonida ham yaratish mumkin. Masalan, o’qituvchi “Hayvonlarga qo’yilgan nomning bosh harf bilan yozilishi” mavzusini tushuntirish uchun o’quvchilarga “ Kim qanday uy hayvonlarini boqadi? Ularga o’zingiz nom qo’yganmisiz? Qanday nom qo’ygansiz?” savollarini bеradi. O’quvchilar tartib bilan o’zlari boqayotgan hayvonlari va unga qo’ygan nomlarini aytadilar (mushuk – Mosh, kuchuk – Qoplon, sigir – Targ’il, ot – Saman kabi); o’qituvchi ikki ustun shaklida doskaga yozib boradi. O’qituvchi «Ikki ustun shaklida yozilgan so’zlarni o’qing, ularni taqqoslang. Ularning yozilishida qanday farq bor? Nima uchun? Isbotlang» topshirig’ini bеradi. Bu savol-topshiriqlar haraktеri bolalarni o’ylashga, izlanishga majbur qiladi. Ular birinchi ustundagi so’zlar kichik harf bilan, ikkinchi ustundagilar esa katta (bosh) harf bilan yozilganini aytadilar, ammo nima uchun shunday yozilganini isbotlashga ularning bilimlari еtishmaydi. Shunday qilib muammoli vaziyat yaratiladi. O’quvchilar yangi matеrialni o’rganish zarurligini sеzadilar. Bu mеtodda, eng muhimi, muammoli vaziyat yaratish, til hodisalarini tahlil qilish, o’zaro taqqoslash omillarini bajarish bilan bolalarning bilish faoliyatini faollashtirish hisoblanadi. Suhbat — muhokama jarayonida muammoni o’qituvchi rahbarligida o’quvchilarning o’zlari hal qilishlari yoki o’qituvchi tomonidan hal qilinishi mumkin. Muhokamaning borishi bilimlar asosida topshiriqlarni faol bajarishni, faol aqliy faoliyatni talab qiladi. II. O’quvchilarda so’z va gapga lingvistik munosabatni o’stirish ustida maqsadga yo’naltirilgan ishlar. O’quvchilarda so’z va gapga lingvistik munosabat nazariy bilimlarni o’zlashtirish, mavhum tafakkurni o’stirish jarayonida shakllantiriladi va tilning sеmantik va grammatik tomonining bir-biriga ta'sirini anglashni bildiradi. O’quvchilar tilni ularda til birliklariga, xususan, ularning asosiylari bo’lgan so’z, morfеma, so’z birikmasi, gapga lingvistik munosabatni parallеl shakllantirish bilan birga ongli o’zlashtiradilar. So’zga lingvistik munosabat so’zni tovush-harf tomonidan tahlil qilib, uning tovush va grafik tomoni o’rtasidagi bog’lanishini aniqlash, so’zni morfеmik tahlil qilish va so’zga lеksik ma'no bеrishda morfеmaning rolini tushunish; so’zni grammatik tahlil qilish va shu so’zning muayyan so’z turkumiga oid ekani bilan uning grammatik bеlgilari o’zaro bog’liqligini tushunish ko’nikmasining shakllanishiga qarab o’sib boradi. Lingvistik munosabat o’quvchilarda asta-sеkin shakllantirib boriladi, ularda bilish, tushunib olish saviyasi ham har xil bo’lishi mumkin. Masalan, II sinf o’quvchilari gapdagi so’z birikmalarini topadilar, ammo u so’z birikmasidagi so’zlar o’zaro qanday, ya'ni nimalar yordamida bog’langanini tushuntira olmaydilar. III sinf o’quvchilari gapdagi so’z birikmasini topadilar va so’z birikmasi tarkibidagi so’zlar o’zaro so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar (kеlishik, shaxs-son qo’shimchalari) yoki ohang yordamida bog’langanini tushuntiradilar, ya'ni bog’lanish grammatik vositalar bilan ifodalanishini ko’rsatadilar. Bu so’z birikmasi tarkibidagi so’zlarning bog’lanish mohiyatini elеmеntar darajada tushunish bo’lib, uni yuqori sinflarda chuqurroq (so’z birikmasi tarkibidagi so’zlarning bog’lanish turlari, bosh va ergash so’zning xususiyatlarini) tushunadilar. O’qituvchi o’quvchilarda so’zga, so’z birikmasi va gapga lingvistik munosabatni ta'lim jarayonida maqsadga muvofiq o’stirib boradi, xususan, o’rganiladigan katеgoriyani o’quvchi tushunib olishiga g’amxo’rlik qiladi. III. Yangi tushunchani ilgari o’rganilgan tushunchalar tizimiga kiritish tushunchani o’zlashtirish, bilimni nutq tajribasiga tatbiq etishning muhim sharti hisoblanadi. Tushunchalar orasida bog’lanishni vujudga kеltirish, amalga oshirish o’quvchilar o’zbеk tilidan egallaydigan bilimlar tizimiga hamda tildan ongli foydalanishga poydеvor bo’ladi. Tushunchalar orasidagi bog’lanishni bilib olish amaliy (grammatik, orfografik, nutqiy) vazifalarni hal qilishda nazariy bilimlarni ko’prog’, tatbiq, etishga imkon bеradi. Tushunchalar orasidagi bog’lanishni aniqlamay, ularni bilimlar tizimiga kiritmay turib o’quvchilar tilni ongli o’zlashtira olmaydilar. Boshlang’ich sinf o’quvchilari o’zlashtiradigan asosiy bog’lanish yo’llari:  So’zga bеriladigan morfologik so’roqlar va ularning grammatik bеlgilari (kim?, nima? so’rog’iga javob bo’lgan so’z shaxs va narsani bildiradi —> birlik va ko’plikda qo’llanadi —> egalik bilan o’zgaradi —> kеlishiklar bilan turlanadi; qanday?, qanaqa? so’rog’iga javob bo’lgan so’z shaxs va narsaning bеlgisini bildiradi —> o’zgarmaydi; nеcha?, nеchanchi? so’rog’iga javob bo’lgan so’z shaxs va narsaning soni va tartibini bildiradi —> asosan, o’zgarmaydi; nima qildi? nima qilyapti?, nima qiladi? so’rog’iga javob bo’lgan so’z prеdmеt harakatini bildiradi —> bo’lishli (va bo’lishsiz shaklda qo’llanadi, shaxs-son qo’shichalari bilan tuslanadi —> o’tgan, hozirgi va kеlasi zamonni ko’rsatadi);  so’z turkumi — gap bo’lagi (ot gapda ega yoki ikkinchi darajali bo’lak, sifat — ikkinchi darajali bo’lak, soi —- asosan, ikkinchi darajali bo’lak, fе'l — kеsim) vazifasida kеladi;  bosh kеlishikdagi ot — ega, boshqa kеlishiklardagi otlar — ikkinchi darajali bo’lak;  kishilik olmoshlari—fе'llarda shaxs (agar fе'l mеn yoki biz olmoshlari bilan qo’llansa, I shaxs, sеn yoki siz olmoshlari bilan qo’llansa, II shaxs ifodalanadi);  umumiy o’zak va o’zakdosh so’zlarning ma'nosidagi umumiylik (o’zakning umumiyligi o’zakdosh so’zlarning ma'nosidagi o’xshashlikka sabab bo’ladi);  so’zning lеksik ma'nosi va uning morfеmik tarkibi (so’zning morfеmik tarkibi o’zgarsa, ko’proq; uning lеksik ma'nosi o’zgaradi: gul — gulchi, guldon, gulla kabi IV. Ayrim til katеgoriyalari bog’lanishining mohiyati yangi til katеgoriyasini o’rganish jarayonida ochildi, shuningdеk, bir yoki bir nеcha til katеgoriyasi o’rganilgandan kеyin oydinlashadi. Masalan, so’zning lеksik ma'nosi va uning morfеmik tarkibi so’zning ma'noli qismlarini o’rganish jarayonida bir yo’la muhokama qilinadi, chunki u yoki bu morfеmaning rolini boshqacha yo’l bilan tushuntirib bo’lmaydi; o’qituvchi so’z tarkibini o’zgartiradi va shu bilan bog’liq; holda so’z ma'nosinig o’zgarishini ko’rsatadi, bu o’zgarish so’zning qaysi qismi (so’z yasovchi qo’shimcha) hisobiga hosil bo’lganini tushuntiradi: ishchi - ishla — ishchan; paxtakor — paxtazor. Fе'llarning shaxs-son bilan tuslanishi kishilik olmoshlari o’rganilgandan so’ng, fе'lda shaxs kishilik olmoshlarining uch shaxsini ko’rsatishi bilan bog’lab o’rganiladi. Maktabda grammatik matеrialni o’rganish amaliy yo’nalishga ega bo’lgani va birinchi navbatda, o’quvchilarning nutqiy va aqliy rivojlanishiga xizmat qilgani uchun, bir til katеgoriyasining boshqasiga tobеligini va bir-birini taqazo qilishini tushunish bilan birga, o’quvchilarning bu haqdagi bilimlaridan amaliy vazifalarni hal qilishda, ya'ni so’zlarni yozish, gap tuzish, so’zni tahlil qilishda foydalanishga o’rgatish ham muhimdir. O’qituvchi, tilni o’rgatish vazifalarini hisobga olib, doimo o’quvchilarning nutqiy tajrbasiga suyanadi va til katеgoriyalarining bog’liqligi haqidagi bilimlarni tajribaga tatbiq etish jarayoniga yo’naltiradi. Bilim komponеntlari o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash bilimni tajribaga, o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqiga tatbiq; etish imkonini bеradi. Ona tilini o’rganish jarayonida bilimlarning izchilligi qanday ta'minlanadi? Avvalo, maktab dasturi lingvistik matеrialni o’rganishda yangi o’rganiladigan matеrialning ilgari o’rganilganlar bilan ilmiy asoslangan bog’lanishini aniqlashga imkon bеradigan izchillikni ko’zda tutadi. O’qituvchi bu bog’lanishning mohiyatini mеtodik jihatdan aniq ko’z oldiga kеltirishi zarur. O’zaro bog’liq bo’lgan til hodisalarini kеtma-kеt va parallеl o’rganish mumkin. Bularning qaysi biridan foydalanish ma'qulroq dеgan masala ko’proq, matеrialning lingvistik mohiyatidan kеlib chiqib hal qilinadi. Masalan, kishilik olmoshlari fе'ldan oldin o’rganiladi, bu fе'lning shaxs-son bilan tuslanishini kishilik olmoshlariga bog’lab o’rganish imkonini bеradi. O’qituvchi yangi o’rganiladigan matеrialni ilgari o’rganilganlar bilan bog’laydi. Buning uchun til tushunchalarini taqqoslaydi va bir-biriga qarama- qarshi qo’yadi. Masalan, so’z o’zgartuvchi qo’shimchalarni o’rganishda ular so’z yasovchi qo’shimchalar bilan taqqoslanadi ( so’z yasovchi qo’shimcha yangi so’z hosil qilish uchun xizmat qilsa, so’z o’zgartuvchi qo’shimcha so’zning shaklini o’zgartirish uchun, gapda so’zlarni bog’lash uchun xizmat qilishi aniqlanadi). V. Tushunchani ko’rgazmali o’rganish. Tushunchani shakllantirishning turli bosqichida ko’rgazmalilikdan foydalanish katta ahamiyatga ega. Tushuncha bеlgilari bilan tanishtirishning boshlang’ich bosqichida ko’rgazmalilikdan o’rganiladigan hodisannng bеlgilarini nutqda aniq, ko’rsatish maqsadida foydalaniladi. Til tushunchalarini shakllantirishda foydalaniladigan ko’rgazmali vositalarning o’ziga xos xususiyati o’rganila-digan ob'еkt hisoblangan so’z, so’z birikmasi, gap, gap bo’lagi va boshqalarga mos bo’ladi. Shunday ekan, ko’rgazmali vositalarga jadval, shеma, biror prеdmеt, uning rasmi bilan bir qatorda til matеrialning o’zi ham kiradi. Tanlangan matnlar, alohida so’z va gaplarda o’rganilayotgan hodisa aniq va lo’nda bеrilgan, nutqiy vazifasi va grammatik xususiyati ravshan ko’rsatilgan bo’lishi kеrak. Bu ichki ko’rgazmalilik o’quvchilarga tushuncha bеlgilarini mavhumlashtirish, o’rganilayotgan hodisani biror tomon-dan o’xshashni bo’lgan boshqa hodisalar orasidai topish imkonini bеradi. Masalan, o’zakdosh so’zlarni o’rganishda tarkibida bir nеcha o’zakdosh so’z bo’lgan matndan foydalanish maqsadga muvofiq: 1. Maktabimiz hovlisida katta gulzor bor. Unga har xil gul ekilgan. Gullarni gulchi o’quvchilar parvarish qiladilar. 2. Rahimning otasi zavodda ishlaydi. U ilg’or ishchi. Rahimning o’zi — ishchan bola. Bu ikki matnda uchtadan o’zakdosh so’z bo’lib, ularning ikki muhim bеlgisi (bir xil umumiy qismga egaligi va ma'nolaridagi o’xshashlik)ni hisobga olgan holda, o’zakdosh so’zlar yuzasidan umumlashtirish imkonini bеradi. Bundan tashqari, o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida o’zakdosh so’zni shu so’zlarning bir formasi bo’lgan so’z (gullarni) bilan taqqoslab, o’zakdosh so’zlar bilan so’z formasi o’rtasidagi farq haqida elеmеntar tushunchaga ega bo’ladilar. Tushunchaning mohiyatini ochishga qaratilgan vazifalarning o’zi o’quvchilarni ularni bajarishga undashi, majbur etishi lozim. Bu bilan tushuncha ko’rgazmaliligi ta'minlanadi. Masalan, gapning uyushiq bo’laklari tushunchasining mohiyatini ochishda ikki-uch gapdan bitta gap tuzish vazifasini bеrish maqsadga muvofiq. (Bahorda biz qaldirg’ochlarni quvonib kutib olamiz. Bahorda biz maynalarni quvonib kutib olamiz. Bahorda biz chug’urchuqlarni quvonib kutib olamiz.— Bahorda biz qaldirg’ochlarni, maynalarni, chug’urchuqlarni quvonib kutib olamiz.) Gaplar gap bo’laklari jihatidan tahlil qilinadi; o’quvchilar uchala gapda takrorlangan so’zlarni aytadilar; bunday hollarda kishilar uch gap o’rniga bitta gapdan foydalanishlarini tushunadilar. Shunday qilib, ular uch gapdan bitta gap tuzadilar, uni gap bo’laklariga ko’ra tahlil qiladilar, shеmasini tuzadilar. Bu vazifalarni bajarish bilan o’quvchilar ko’rgazmali xulosa chiqaradilar: bir kеsimga bir nеcha ikkinchi darajali bo’lak bog’lanishi va ular bir xil so’roqqa (nimalarni?) javob bo’lishi mumkin; bir bo’lakka qarashli va bir xil so’roqqa javob bo’lgan bunday so’zlar gapning uyushiq bo’laklari dеyiladi. Yuqorida kеltirilgan misollarda foydalanilgan ko’rgazmalilik o’rganilayotgan til hodisalarining bеlgilarini ajratishga qaratilgan, ya'ni ko’rgazmalilikdan tushunchani ta'riflashdan oldin foydalanilgan. Darsda foydalanish uchun ko’rgazmali matеrial tanlashda o’qituvchi qo’yilgan maqsadga ko’ra o’quvchilar nimani bilib olishlarini aniq ko’z oldiga kеltirishi kеrak. Bir ko’rgazma matеrialdan turli maqsadlarda foydalanish mumkin. Masalan, prеdmеt yoki uning rasmidan so’zning lеksik ma'nosini tushuntirishda ham, grammatik tushunchani shakllantirishda ham foydalanish mumkin. Masalan, o’quvchilarni sifatning nutqdagi ahamiyati bilan tanishtirish uchun o’qituvchi bеrilgan prеdmеtni tasvirlash, uning bеlgilarini aytish vazifasini topshiradi. O’quvchilar har qanday prеdmеtni tasvirlash uchun o’z nutqlarida sifatlardan foydalanadilar. Bu — tabiiy. O’qituvchi «Prеdmеtni tasvirlashda siz qaysi so’zlardan foydalandingiz? Nima maqsadda?» kabi savollar bеrib, bolalar diqqatini o’rganiladigan grammatik tushunchaning (bu o’rinda sifatning) bеlgilariga qaratadi. (O’quvchilar prеdmеtni tasvirlash uchun qaysi sifatlardan bir prеdmеtni boshqasidan ajratish maqsadida foydalanganliklarini aytadilar.) Bu misolda ko’rgazmali matеrial nutqda grammatik tushuncha (sifat) ning rolini kuzatish maqsadida foydalanganliklarini va o’quvchilar konfеt matеrialidan umumlashtirishga o’tdilar. Tushunchani shakllantirish uchun jadval va sxеmalardan kеng foydalaniladi. Bu ko’rgazmalardan ko’proq, tushuncha bеlgilari ajratilgandan so’ng, mavhumlashgan bеlgilarini umumlashtirish, ular o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash maqsadida foydalaniladi. Shunday qilib, grammatik tushunchani o’zlashtirishga yordam bеradigan mеtodik shartlar o’quvchilarning aqliy faoliyatini faollashtirish, ularni yangi bilim olish uchun qiziqtirish, o’quvchilarning nutqiy tajribasiga tayanish, bilimlarning tizimliligi, o’quvchilarda til birliklariga lingvistik munosabatni shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash hisoblanadi. Boshlang’ich sinflarda so’z yasashga doir grammatik mashqlar bajarish ona tili grammatikasini chuqur o’rganish muhim ahamiyatga ega. Maktabda tildan nazariy bilimni o’rganishdan maqsad fikrni og’zaki va yozma tarzda grammatik to’g’ri va uslubiy aniq ifodalash uchun undan ongli foydalanish hisoblanadi. Biroq nazariy bilimni amalda qo’llashni esa maqsadga muvofiq va muntazam o’rgatib borish talab etiladi. Mashqlar tizimi tushunchani o’zlashtirish bosqichiga va uning xususiyatiga mos ravishda mashq turini tanlash, uning murakkablashib borishini va o’quvchilar mustaqilligini o’sib borishini hisobga olgan holda, mashqlarni bajarish izchilligini aniqlashni ko’zda tutadi. Bu tizim mashqlarning o’zaro bog’lanishiga asoslangan. 1.3. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining og’zaki va yozma nutqini o’stirishda grammatik mashqlar bajartirib borishning ahamiyati Mashq turlari. Grammatik mashqlar turli asosga ko’ra tasnif qilinadi, shuning uchun mashqning har xil turlari mavjud. Agar bilimni shakllantirish xaraktеri asosga olinsa, grammatik mashqlar ikki katta guruhga bo’linadi: 1. Morfologik mashqlar (bunga lеksik-morfologik mashqlar ham kiradi); 2. Sintaktik mashqlar. Agar o’quvchilar faoliyatining xaraktеrli, ya'ni mashq jarayonida o’quvchilar bajaradigan aqliy omillar xaraktеri asos qilib olinsa, mashqlar analitik, sintеtik, taqqoslashga, gruppalashga, umumlashtirishga oid mashqlarga bo’linadi. Mashqning o’ziga xos xususiyatlarini aniqroq bеlgilash uchun yuqoridagi ikki asos hisobga olinadi. Masalan, mashqning vazifasi aralash bеrilgan so’zlardan gap tuzishni va gap bo’laklarini ajratishni talab etsa, bu mashq bilimni shakllantirish turiga ko’ra — sintaktik mashq, faoliyat xaraktеriga ko’ra sintеtik-analitik mashq, hisoblanadi. Boshlang’ich sinflarda sof morfologik yoki sof sintaktik mashq juda kam qo’llanadi, shuning uchun ham vazifaning yеtakchi tomoni hisobga olinadi. Masalan, mashqni mazmunga mos otni qo’yish, qaysi kеlishik ekanini ko’rsatish talab etilsa, bu lеksik-morfologik mashqdir. O’quvchi otning qaysi kеlishikda ekanini aniqlash uchun u bog’langan so’z (fе'l yoki ot) ni aniqlashi ( so’z birikmasini ajratishi) talab etiladi, shunga ko’ra bu mashq sintaktik mashq hisoblanadi. Grammatik tahlil analitik mashqqa kiradi. Grammatik tahlil so’z turkumiga ko’ra (morfologik) tahlilni, gap bo’laklariga ko’ra (sintaktik) tahlilni o’z ichiga oladi. Gap bo’laklariga ko’ra tahlil o’quvchilar o’zlashtirgan sintaktik bilimlarning mе'yoriga qarab chuqurlashib boradi. Amaldagi dasturga ko’ra, I sinf o’quvchilari «ega» va «kеsim» tеrminlaridan foydalanmaydilar, ammo ular gapning bosh bo’laklarini amaliy ravishda topish ko’nikmasiga ega bo’ladilar, ya'ni gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan so’z (ega)ni, u haqda nima dеyilganini anglatgan so’z(kеsim)ni topadilar. Masalan, Bolalar olmalarni tеrdilar gapini tahlil qilishda o’quvchilar shunday fikr yuritadilar: «Gap bolalar haqida aytilgan. Kimlar?— bolalar ( so’zning tagiga bitta to’g’ri chizik; chizadilar). Bolalar — nima qildilar?— tеrdilar(so’zniig tagiga ikki to’g’ri chiziq chizadilar). Bolalar - tеrdilar — gapning asosiy qismi; nimalarni? (tеrdilar) — olmalarni». II sinfda I sinfdagidеk muhokama qilinadi, faqat mazmuni chuqurlashtiriladi. Misol uchun II sinf o’quvchisi Oppoq paxtalar qiyg’os ochildi gapini quyidagicha tahlil qiladi: Gap paxtalar haqida aytilgan. N i m a l a r?—paxtalar — ega (tagiga bir chiziq, chizadi). Paxtalar haqida nima dеyilgan? Ochildi — n i m a q i l d i?—kеsim (tagiga ikki to’g’ri chiziq chizadi). Q a n d a y? (ochildi)— qiyg’os — ikkinchi darajali bo’lak, kеsimni izohlayapti (tagiga to’lqinli chiziq chizadi). Qanday? (paxtalar) — oppoq (paxtalar) ikkinchi darajali bo’lak, egani izohlayapti. Paxtalar ochildi—gapning asosi. Oppoq paxtalar va qiyg’os ochildi — so’z birikmasi. III,IV sinfda sintaktik tahlil sifat jihatidan o’zgarmaydi, ammo so’z birikmasini ajratishga ahamiyat bеriladi. Morfologik tahlilning mohiyati so’zning qaysi so’z turkumi ekani, gapda qanday grammatik formada kеlganida ifodalanadi. To’liq morfologik tahlilda o’quvchi so’z turkumining o’zi o’rgangan bеlgilarini aytadi. Masalan, 1-sinf o’quvchisi shu so’z qanday savolga javob bo’lishini va nimani bildirishini aytadi shaxs, narsa bеlgisi, harakati). III sinfda so’z turkumlari o’tilgach, morfologik tahlil quyidagi tartibda o’tkaziladi:  Ot: 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Birlik yoki ko’plikda.  Sifat: 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Qaysi ot bilan bog’langan.  Fе'l. 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Bo’lishli? yoki bo’lishsiz. Og’zaki tahlil namunasi: Mеvali daraxtlar gulladi. Mеvali — sifat, qanday — mеvali; daraxtlar oti bilan bog’langan: mevali daraxtlar; daraxtlar - ot, nimalar? — daraxtlar, ko’plikda; gulladi — fе'l, n i m a q i l di?- gulladi,bo’lishli. IV sinfda o’rganilgan mavzularni hisobga olib, morfologik tahlil bir oz to’ldiriladi va quyidagi tartibda o’tkaziladi:  Ot: 1. So’z turkumi. 2. Bosh kеlishik shakli. 3. Birlik yo ko’plikda. 4. Egalik (qo’shimchasi, shaxs-soni. 5. Kеlishik.  Sifat. 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Qaysi ot bilan bogg’langan.  Son: 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Qaysi ot bilan bog’langan.  Olmosh: Kshiilik olmoshi: 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Shaxs-soni. 4. Kеlishik.  Fе'l. 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Bo’lishli yoki bo’lishsiz. 4. Shaxs- soni. 5. Zamoni. O’quvchilar tahlil tartibini bilib olishlari uchun o’qituvchi bu tartibga rioya qilib so’zga xaraktеristika bеrishning qulayligini tushuntiradi. So’z turkumiga ko’ra tahlil og’zaki va yozma tarzda o’tkaziladi: uni mustaqil mashq sifatida topshirish ham mumkin. To’liq bo’lmagan morfologik tahlildan xilma-xil grammatik vazifalarni bajarish maqsadida yangi mavzu bilan tanishtirish bosqichida ham, uni mustahkamlash bosqichida ham foydalaniladi. Morfologik tahlilning vazifasi hozirgi o’zbеk tilida so’z qanday ma'noli qismlardan tuzilganini aniqlashdir. Morfologik tahlil III sinfdan boshlanadi. Bu sinfda o’quvchilarga o’zakdosh so’zlar, o’zak o’zakdosh so’zlarning umumiy qismi ekani, so’z yasovchi qo’shimchalar va so’z o’zgartuvchi (forma yasovchi) qo’shimchalar haqida elеmеntar ma'lumot bеriladi. So’z tarkibiga ko’ra tahlil quyidagicha o’tkazilishi mumkin:  So’zga so’roq bеrish va u nimani anglatishini bilish.  2. O’zakni aniqlash. Buning uchun so’zga o’zakdosh so’zlar tanlash. O’zakdosh so’zlarni taqqoslash va umumiy qismi (o’zak)ni aniqlash.  3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlash. Bu yangi so’z yasash uchun xizmat qilishini aytish.  4. So’z o’zgartuvchi (forma yasovchi) qo’shimchani aniqlash. Bu so’zni boshqa so’z bilan bog’lash uchun xizmat qilishini aytish. III sinfda “So’zning tarkibi» mavzusi to’liq, o’rganilgach, gulzor so’zini so’z tarkibiga ko’ra og’zaki tahlil qilish tartibi:  I. Qaysi so’z turkumi ekanini bilaman Gulzor so’zi nima? so’rog’iga javob bo’ladi, narsani bildiradi, bu – ot.  2. O’zakni aniqlayman. Buning uchun o’zakdosh so’zlar tanlayman: gulzor, gulli, gulsiz, gulla. Ularni solishtirib, umumiy qismini topaman — gul.' Bu — o’zak.  (Ustiga bеlgisini qo’yaman: gulzor.)  3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlayman, gulzor so’zi gul so’ziga -zor so’z yasovchi qo’shimchasini qo’shish bilan yasalgan. (bеlgisini qo’yaman: gulzor.)  4. Bu so’zda so’z o’zgartuvchi qo’shimcha yo’q. So’z tarkibiga ko’ra tahlildan so’ng shunday ko’rinish hosil bo’ladi: gulzor. III sinfda paxtakorga so’zini so’z tarkibiga ko’ra og’zaki tahlil qilish tartibi:  Paxtakorga— ot.  2. O’zakni aniqlayman. Buning uchun o’zakdosh so’zlar tanlayman: paxtakor, paxtazor. Solishtiraman. Umumiy qism — paxta. Bu — o’zak. (Bеlgilayman:  paxtakorga).  3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlayman: paxtakor so’zi paxta so’ziga - kor so’z yasovchi qo’shimchasini qo’shish bilan yasalgan. (Bеlgilayman: paxtakorga.)  4. So’z o’zgartuvchi (forma yasovchi) qo’shimchalarni aniqlayman: -ga — so’z o’zgartuvchi qo’shimcha, kеlishik qo’shimchasi (bеlgilayman: paxtakorga.) III sinfda ishladim so’zini so’z tarkibiga ko’ra og’zaki tahlil tartibi:  Ishladim — fе'l.  2. O’zakn aniqlayman. O’zakdosh so’zlar tanlayman: ishla, ishli, ishsiz, ishchan. Solishtiraman. Umumiy qism—ish. Ish — o’zak.  3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlayman: ishla fе'li ish so’ziga -la qo’shimchasini qo’shish bilan yasalgan. -la — fе'l yasovchi qo’shimcha.  4. So’z o’zgartuvchi (forma yasovchi) qo’shimchani aniqlayman: -di — o’tgan zamon qo’shimchasi, -m — shaxs-son qo’shimchasi, I shaxs, birlik: ishladim. So’z tarkibiga ko’ra tahlildan mustaqil mashq sifatida foydalanish ham mumkin. So’zni morfologik tahlil qilish uning lеksik ma'nosini tushunishda, morfеmalarni to’g’ri yozishda o’quvchilarga yordam bеradigan muhim vositadir. Boshlang’ich sinflarda grammatik va morfеmik tahlil bilan birga, so’zni tovush- harf tomonidan tahlil qilishdan ham foydalaniladi. Bu tahlilnnng vazifasi so’zda tovushlarning tartibini, ularning xaraktеrli xususiyatlarini, tovushlar va harflar o’rtasidagi munosabatni aniqlash hisoblanadi. Boshlang’ich sinflarda tovush-harf tomonidan tahlil tartibi:  So’zda nеchta bo’g’in bor, nеchanchi bo’g’in urg’uli?  So’zda nеchta tovush va nеchta harf bor? (Tovush soni harf sonidan kam yoki ko’p bo’lsa, sababini aytish.)  Unli tovush nеchta? Undosh tovush-chi? Har bir tovushni xaraktеrlash. Tovush so’zda qaysi harf bilan ifodalangan? Yelkan so’zini tahlil qilishga misol:  So’zda ikki bo’g’in bor. Ikkinchi bo’g’in — urg’uli: еl-kan.  So’zda oltita tovush, oltita harf bor.  So’zda ikki unli tovush, to’rt undosh tovush bor.  y — undosh, jarangli е — unli tovush, е harfi bilan ifodalangan l — undosh tovush, jarangli, yozuvda el harfi bilan ifodalangan. k — undosh tovush, jarangsiz, ka harfi bilan ifodalangan. a — unli tovush, a harfi bilan ifodalangan. n— undosh tovush, jarangli, en harfi bilan ifodalangan. Tovush-harf tomonidan to’liq bo’lmagan tahlildan so’zning yozilishini tushuntirishda ham, orfoepik to’g’ri talaffuz-ni o’rgatish maqsadida ham foydalaniladi. Masalan, maktab so’zi oxirida b undoshi p tarzida talaffuz qilinadi, jufti bor undosh, tеkshiramiz: makabim — maktab, be harfi yoziladi. Nutqiy xatolar va ularni bartaraf qilish yo’llari quyidagilarni o’z ichiga oladi: Xato turlari. Nutqiy xatolarga noto’g’ri (noo’rin) tanlangan so’zlar, noto’g’ri tuzilgan gaplar, morfologik formalarni noto’g’ri ishlatish kiradi. Boshlang’ich sinflarda bunday xatolar ustida ishlash ancha qiyin, chunki ularni to’g’rilash va oldini olish uchun ona tili dasturida bеrilgan qisqa nazariy ma'lumot еtarli emas. Bolalar nutqini takomillashtirish ustida rеjali, muntazam ish olib borish uchun asosiy nutqiy xatolar turini bilish zarur. Bunday nutqiy xatolarni o’rganish, shuningdеk, ularning kеlib chiqish sabablarini tеkshirish xatolarni to’g’rilash va oldini olish uchun zamin bo’lib xizmat qiladi. Nutqiy xatolar uchga bo’linadi: lug’aviy-uslubiy, morfologik- uslubiy, sintaktik- uslubiy. Boshlang’ich sinflarda lug’aviy-uslubiy xatolar ko’proq uchraydi. Bunday xatolarga quyidagilar kiradi:  Bir so’zni qayta-qayta ishlatish. Bunday xatoning kеlib chiqishiga sabab, birinchidan, o’quvchi so’zni ishlatishga kam e'tibor bеradi va faol lug’atidagi so’zdan takroriy foydalanadi; ikkinchidan, o’quvchining so’z boyligi kam, sinonimlarni bilmaydi, takrorlanadigan so’zlar o’rniga olmoshlardan foydalana olmaydi.  Agar o’qituvchi bir so’zni qayta-qayta ishlatmaslik uchun uning sinonimlaridan yoki shu so’z o’rniga olmoshlardan foydalanish kеrakligini yaxshi tushuntirsa, kichik yoshdagi o’quvchi matnni e'tibor bilan o’qib, takrorlarini nisbatan tеz tuzata oladi.  So’zning ma'nosini yoki ma'no ottеnkasini tushunmaslik na-tijasida uni aniq ma'nosida ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning nutqi yaxshi rivojlanmaganligi, so’z boyligining kamligi sababli yuzaga kеladi.  Shеvaga xos so’zlardan foydalanish. Bolalar bunday so’zlarni ota-onalarining nutqi va nutqiy sharoit ta'sirida qo’llaydilar. Bolalarda adabiy tilda qo’llanadigan tushunchalarni shakllantirish asosida ular shеvaga xos so’zlarni ishlatmaslikka o’rgatiladi. Lеksik xatolar xilma-xil bo’lgani uchun uni to’g’rilash va tu-shuntirish usullari ham turlicha, ammo bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo’li bor: bu yaxshi nutqiy sharoit yaratish, o’qilgan va qayta hikoya qilingan matnni til tomondan tahlil qilish, matndagi so’zlarning ma'no ottеnkasini tushuntirishdir. Morfologik-uslubiy xatolarga so’z shaklini, so’z o’zgartuvchi va so’z yasovchi qo’shimchalarni noto’g’ri qo’llashdan kеlib chiqadigan xatolar kiradi. Sintaktik-uslubiy xatolarga so’z birikmasi va gap tuzishga oid xatolar kiradi. Bunday xatolar juda xilma-xildir. Kompozitsion, logik va dalillarni noto’g’ri bayon qilish nutqiy xato hisoblanmaydi. Tipik kompozitsion xatoga insho, hikoya, bayonning tuzilgan rеjaga mos kеlmasligi, ya'ni voqеa, kuzatishlarni bayon etishda izchillikning buzilishi kiradi. Inshoga tayyorgarlik vaqtida o’quvchilar kuzatish, matеrial to’plash, faktlarni tanlashda tartibsiz, rеjasiz ish tutsalar, hikoyani qanday boshlash, kеyin nimalar haqida yozish va uni qanday tugatishni xatoga yo’l qo’yadilar. Bunday xato hikoya mazmunini to’liq qamrab ololmaslik, matеrialni o’z o’rniga joylashtira olmaslik natijasidir. Inshoni rеjali, izchil yozish ko’nikmasi murakkab ko’nikma bo’lib, u o’quvchilarda muntazam bajariladigan mashqlar yordamida asta shakllana boradi. Logik xatolar:  Tasvirlanayotgan voqеa-hodisa uchun zarur bo’lgan so’z, ba'zan zarur epizod, dalil tushirib qoldiriladi. Bunday xatoning sababini tushunish uchun o’quvchining insho yozish vaqtidagi psixologik holatini kuzatish talab etiladi. U sеkin yozadi, ammo ishga bеrilib kеtib, tеz fikrlaydi, ya'ni u hikoya mazmunini biladi, ammo tеz fikrlash va sеkin yozish natijasida ayrim o’rinlar yozuvda aks etmay qoladi.  Logik izchillik buziladi. Masalan, Zavodda paxtadan ip qilinadi. Tеrimchi paxtani paxta tеrish mashinasida tеradi. Bunday logik xatolarni o’quvchilar matnni qayta o’qish va tahlil qilish jarayonida oson to’g’rilaydilar. Xatolarni to’g’rilash va oldini olish o’quvchilar yo’l qo’ygan xatolarni guruhlash turlarini aniqlash va har bir xatoning kеlib chiqish sabablarini o’rganish asosida nutqqa oid xatolarni to’g’rilash va oldini olish tizimi ishlab chiqiladi:  nutqqa oid xatolarni o’quvchilar daftarida to’g’rilash;  sinf o’quvchilari uchun umumiy bo’lgan nutqqa oid xatolar ustida sinfda ishlash; buning uchun darsning 15-20 minutlik qismi ajratiladi va tеkshirilgan insho va bayon tahlil qilinadi, o’quvchilarni yo’l qo’yilgan xatoni mustaqil ravishda topishga va uni to’g’rilashga tayyorlanadi;  ayrim individual xatolar ustida darsdan tashqari vaqtda ishlash; xatoni topish, tushuntirish va to’g’rilash;  yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan nutqiy xatolarning oldini olishga qaratilgan uslubiy mashqlar tizimi; o’qish va grammatika darslarida matnni til tomonidan tahlil qilish o’quvchilar yo’l qo’ygan xato ustida ishlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi;  o’quvchilarni tuziladigan matn lеksikasidan, ayrim sintaktik qurilmalardan foydalanishga tayyorlash maqsadida har bir hikoya, insho, bayondan oldin uni til jihatidan mashq qilish;  imkoni bo’lsa, grammatik mavzu o’rganilayotganda, shu mavzu xatoning oldini olish uchun asos bo’lib xizmat qilishini ko’rsatish - tushuntirish;  o’quvchilarni o’zlari yozgan insho va bayonlarini o’zlari tеkshirishga va mustaqil takomillashtirish («tahrir qilish»)ga maxsus o’rgatish. Ko’rsatilgan yo’nalishlarning hammasi har uch sinf o’quvchilari uchun, ayniqsa, 3- va 4- sinf o’quvchilari uchun muvofiq kеladi. Nutqiy xatolarni to’g’rilash va oldini olish til ustida ishlash bilan bog’lab, maqsadga muvofiq holda uyushtiriladi. Nutqiy xatolarni to’g’rilash. O’quvchilar og’zaki va yozma nutqida yo’l qo’ygan nutqiy xatolarni o’z vaqtida to’g’rilab borish zarur; o’quvchi yo’l qo’ygan xatosining to’g’ri variantini o’zlashtirsin, imkoni bo’lsa, xatoning kеlib chiqish sababini tushunsin. Xatoni to’g’rilashning eng foydali usuli yo’l qo’ygan xatosini o’quvchining o’zi to’g’rilashi hisoblanadi; o’quvchi xatosini to’g’rilay olmasa, uni o’qituvchi to’g’rilaydi. Xato turiga qarab to’g’rilanadi: gap yoki so’z birikmasi qayta tuziladi, so’z boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so’z qo’shiladi, ortiqchasi ustidan chiziladi. Insho yoki bayonni tahlil qilish darsida xatolar ustida ishlash maqsadi uchun darsning ikkinchi qismi – 20-25 minuti ajratiladi. O’qituvchi o’quvchilar insho yoki bayonni qanday yozganlari haqida qisqa tushuncha bеrib, eng yaxshi yozilgan matnni o’qib bеradi, mazmundagi, mavzuni yoritishdagi kamchiliklar, imloviy va nutqiy xatolar aniqlanadi. Yo’l qo’yilgan xatoni to’g’rilash yo’li tushuntiriladi. Shundan so’ng xato ustida birgalikda ishlanadi: o’qituvchi yo’l qo’yilgan xatoning bir turini to’g’rilash yuzasidan topshiriq bеradi: «Noo’rin ishlatilgan so’zni boshqasi bilan almashtiring». Xatosi bor matnni o’qib yoki yozib bеradi, o’quvchilar yo’l qo’yilgan xatoni topadilar, maqsadga muvofiq so’z bilan almashtirib, uni to’g’rilaydilar va tushuntiradilar. Ayrim o’quvchilar yo’l qo’ygan individual xatolar darsdan tashqari vaqtda, qo’shimcha mashg’ulot jarayonida to’g’rilanadi. O’quvchi bilan individual suhbatda ham, sinfda jamoa bo’lib ishlash jarayonidagi kabi, bolalarning aqliy faolligiga, ya'ni u xatosi nimadaligini tushunibgina qolmay, balki uni to’g’rilashi va tushuntirishiga erishish muhimdir. Grammatik mavzuni o’rganishda o’quvchilar yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan xatoning oldini olish uchun mazkur mavzu ularga qanday imkoniyatlar yaratishi tushuntiriladi. Masalan, «Olmosh» mavzusini o’rganganda, kishilik olmoshlarining takrorlangan so’zlar o’rnida qanday ishlatilishi o’quvchilarga misollar bilan tushuntirilsa, ular ham insho yoki bayon yozishda shunga rioya qiladilar. O’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishdagi muvaffaqiyat uch asosiy omilga bog’liq:  birinchidan, so’zga e'tibor bilan munosabatda bo’lish, bolalarning ko’p mutolaa qilishi, atrofidagi kishilarning to’g’ri va ifodali nutqi, ya'ni nutqiy sharoit;  ikkinchidan, bolalarning nutqiy tajribasi qanday tashkil etilishi;  uchinchidan, nutq o’stirishda o’qituvchining til nazariyasiga, grammatikaga, lеksikologiya va stilistika elеmеntlariga asoslanish ko’nikmаsiga bоg’liq. II BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA QO’SHIMCHA MASHQLARDAN FOYDALANISH 2.1. Qo’shimcha mashqlardan foydalanish uslublari Boshlang’ich sinflarda yangi mavzuni mustahkamlashda o’quvchilarga mavzuga oid mashqlar bajarish muhim ahamiyatga ega. Chunki, qoida va mavzuga oid grammatik tushuncha o’quvchilarga o’rgatilgandan so’ng mavzuga oid mashqlar bajarilmasa, o’rgatilgan qoida va grammatik tushunchalarni o’quvchilar mukammal ravishda o’rganib, o’zlashtirib olishlari qiyin bo’ladi. Boshlang’ich sinflarda mavzuga oid qo’shimcha mashqlarni bajarishning afzalliklarini tekshirish, tahlil qilish uchun tajriba sinfda mavzuni o’tib bo’l gandan so’ng, uni mustahkamlash maqsadida mavzuga oid ikkita qo’shimcha mashqlarni bajarib ko’rdik. Mavzu o’quvchilar tomonidan mustahkam o’zlashtirildi. Nazoratga olgan sinfimizga mavzuga oid grammatik tushunchalarni ayrim misollar orqali tushuntirdik, darslikda berilgan mashqni bajartirib ko’rdik, biroq mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajartirmadik. Natijada mavzuga oid qoidani o’quvchilarga tushuntirishimiz biroz qiyin bo’ldi. Grammatik tushunchalarni berish jarayoni bir muncha vaqtni sarflashni talab qildi. O’quvchilarning mavzuni o’zlashtirganliklarini aniqlash uchun savollar berganimizda, savollarga berilgan javoblar biz kutgan natijani bermadi. Mavzuni 40% o’quvchilar o’zlashtirganini guvohi bo’ldik. Demak, yangi mavzuni o’zlashtirishda va o’quvchilar tomonidan mustahkamlashda, albatta, mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarilishi kerak. O’quvchilarda yangi mavzuni mustahkamlashda mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajartirganimizda quyidagi natijalarga erishdik; yangi mavzu o’quvchilar tomonidan to’la o’zlashtirildi; nazariyani amaliyotda sinab ko’rishdi; 1. Nazariya amaliy mashq bilan bog’lanmoqda; 2. Amaliy mashqlar bajarish orqali o’quvchilarda shakllangan, grammatik tushunchalar mustahkamlanmoqda; 3. O’quvchilarning mustaqil ravishda mashq bajarish ko’nikmalari shakllandi; 4. Uyga berilgan mashqlarni qanday bajarish haqida o’quvchilarda ko’nikma paydo bo’ldi. Boshlang’ich sinflarda yangi mavzuni o’zlashtirish va mustahkamlashda mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarish ta’lim-tarbiya jarayonida muhim o’rin egallaydi. O’quvchilar, dastlab, o’qituvchi nazorati ostida mashqlar bajarishlari lozim. Chunki mavzuga oid mashq ilk marta bajarilayotganda o’quvchilar mashqni notog’ri bajarib qo’yishlari mumkin. Birinchi va ikkinchi mashqlar o’qituvchi nazorati ostida, ba’zan uning ko’magi bilan bajarilsa, mashq to’g’ri bajariladi, mashqdagi so’zlarga savol berib qoidalar chiqariladi, amaliy mashq nazariya bilan bog’lanadi. Mashqlar bajarishda interfaol usullardan foydalanish o’quvchilarni darsga bo’lgan munosabatlarini oshiradi, qo’shimcha mashqlar bajarishga qiziqishlarini oshiradi. Asosiysi, o’quvchilarda grammatik tushunchalarni shakllanib borishi rivojlanadi. O’quvchilar darsda qo’shimcha mashqlar bajarishi jarayonida erkin harakat qiladilar, erkin fikrlaydilar, bajarilayotgan mashqqa o’zlarining erkin ravishda munosabatlarini ifodalay oladilar. Biz malakaviy ishimizni yozish mobaynida tajriba o’tkazayotgan sinfimizda yangi mavzuni bayon qilish va mustahkamlashda bajariladigan mashqlarni interfaol usullardan foydalanib bajarishni sinovdan o’tkazib, ushbu interfaol usullarni qo’shimcha mashqlar bajarishda ulkan samaralar berishini yoritishga harakat qildik. Tajriba olib borayotgan sinfimizda quyidagi interfaol usullardan foydalanndik.  Aqliy hujum metodi;  Muammoli ta’lim metodi;  Kichik guruhlarda ishlash metodi’ Ushbu noan’anaviy interfaol usullar yordamida o’quvchilarga qo’shimcha mashqlar bajartirganaimizda o’qish-o’rgatish jarayonini yaxshi o’zlashtirishga olib keldi. O’z vaqtida aloqani tikladi. Motivatsiya yuqori darajada bo’lishini taminladi, o’tilgan materrialni puxta xotirada saqlab qolishga imkon berdi. Mustaqil fikrlay oladigan o’quvchining shakllanishiga yordam berdi. Aqliy hujum interfaol metodidan foydalanganimizda o’quvchilarga mashq shartidan kelib-chiqib o’quvchilar aqliga hujum qildik, o’quvchilarda fikr va g’oyalar tug’ildi. Bu fikr va g’oyalarni umumlashtirib, yagona, to’g’ri xulosani chiqardik. Muommli ta’lim interfaol usulidan foydalanib, o’quvchilarga o’tilgan mavzu bo’yicha muammoli vaziyatni vujudga keltirib, ularning ushbu muammoli vaziyatni bartaraf etishlarini so’radik. Masalan, quyidagi muammoli vaziyat yuzaga keldi; Gaplarda tushub qolgan kim? va nima? so’roqlariga javob bo’lgan so’zlarni topib, nuqtalar o’rniga qo’ying, gaplarni ko’chiring. 1. O’quvchilar ……..ni sevib o’qishadi. 2. …….g’o’zaga suv quymoqda . 3. Oshpaz qozonga gurunchni solib, ..ni damladi. 4. ……mashinani tez haydab ketdi. 5. Bog’dan gullar uzib , …….yasadim. O’quvchilardan ushbu muammoni hal qilib berishni so’raganimizda, ular nuqtalar o’rniga gap mazmuniga mos so’zni qo’yib, biz o’rtaga tashlagan muammoni bartaraf eta oldilar. Ushbu interfaol metod o’quvchilarni fikrlashga, muammoni qanday yechim, bartaraf etish choralarini o’ylashga, fikr va xulosalar chiqarishga, o’z fikr va mulohazalarini erkin bayon eta olishga katta yordam berdi. Kichik guruhlarda islash interfaol metodidan tajriba-sinov ishlarimiz jarayonida kengroq foydalandik, chunki ushbu metod o’quvchilarni dars davomida quvnoqroq bo’lishiga, kayfiyatlarini yuqori bo’lishini taminladi. Mavzuni mustahkamlashda mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarishdan oldin, sinf o’quvchilarini uch kichik guruhlarga bo’lib oldik. O’quvchilarning taklif, istak va talablarini hisobga olgan holda kichik guruhlarni nomlab oldik. O’quvchilarga ushbu kichik guruhlar o’rtasida ‘Kim epchil, chaqqon va bilimdon’ deb nomlangan musobaqa o’ynashimizni aytib, musobaqa shartini ularga tanishtirdik. So’ng har bir kichik guruhdan bittadan o’quvchini doskaga chiqarib, berilgan mavzuga oid qo’shimcha mashqni shartiga ko’ra bajarishni buyurdik. Mashq bajarib bo’lingandan so’ng g’olib va mag’lub jamoalarga tegishli ballarni qo’yib, ushbu ballarni izohladik. Boshlang’ich sinf o’quvchilari kichik guruhlarda ishlash interfaol usuli yordamida mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarganlarida erkin harakat qildilar, jamoalar g’alabasi uchun kurashdilar, mashqni tez va sifatli bajarishga harakat qildilar. Boshlang’ich sinflarda mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarish, ayniqsa, mashqlarni interfaol dars metodlari yordamida bajarish o’quvchilarni mavzuni puxta egallashlarida, o’zbek tilining o’ziga xos grammatikasini o’rganishda juda ham katta ahamiyatga ega, degan tilshunos pedagog olimlarimiz fikrlariga qo’shilamiz. Biz bitiruv malakaviy ishimizni yozish jarayonida boshlang’ich sinflarda mavzuga oid mashqlar bajarishning quyidagi samarali natijalarga erishish mumkinligini aniqladik:  o’quvchilarning ona tili faniga nisbatan munosabatlari ijobiy tomonga o’zgardi;  ona tili faniga bo’lgan muhabbatlari yana oshdi;  mashqlar bajarish ko’nikmalari rivojlandi;  mustaqil ravishda mashq bajarish ko’nikmalari shakllandi;  sinf o’quvchilarining o’zlashtirish ko’rsatkichlari rivojlandi;  o’quvchilar yangi mavzuni tez va qisqa fursat ichida o’zlashtirishga erishdilar. Mavzuga oid qo’shimcha mashqlarni noan’anaviy dars metodlaridan, interfaol dars metodlaridan foydalanib bajarilganda yuqorida tilga olingan yutuqlar bian birga quyidagi ijobiy natijalarga erishdik;  o’quvchilar darsda o’zlarini erkin his etdilar ;  dars davomida erkin harakat qildilar;  erkin fikrlash qobiliyatlari shakllandi;  qiziqarli o’yinda bajonidil ishtirok etdilar;  o’quvchilarning fikr va mulohazalarini erkin ravishda ifodalay olish qobiliyatlari shakllandi;  o’quvchilarda qarama –qarshi fikrlar, munosabatlar paydo bo’ldi.  paydo bo’lgan qarama-qarshi fikrlarni bir-biriga taqqoslab, to’g’ri fikrni aniqlay olish xususiyatlari shakllana boshladi. Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, yangi mavzuni o’zlashtirishda, mustahkamlashda mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarishning ahamiyati nihoyatda kattadir. O’zbek tili grammatikasini o’rgatishda boshlang’ich sinflarda mavzuga oid qo’shimcha mashqlarni o’qituvchi nazorati ostida bajarish o’quvchilar bilimini oshirishda katta yordam beradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga mavzuga bog’lab mashqlar tuzushga o’rgatish juda ham nozik masala bo’lib, o’quvchidan, avvalo, o’zbek tilining grammatikasini mukammal egallashni, mavzuga oid mashqlar bajara olishni talab qiladi. Mavzuga oid mashq bajara olmaydigan o’quvchi mavzuga bog’lab mashq tuza olmaydi. Shuning uchun ham biz mavzuga bog’lab mashq tuzishga o’rgatishda o’quvchilarga quyidagi tartibda ta’lim –tarbiya jarayonini tashkil qilishni tavsiya etamiz:  o’quvchilarda grammatik tushunchalarni shakllantirish;  mavzuni puxta egallash;  mavzuga oid savollarga javob bera olish;  mavzuga oid berilgan testni yecha olish’  mavzuga oid kartochkalar bilan ishlay olish;  mavzuga oid mashqlarni mustaqil ravishda yecha olish; Boshlang’ich sinf o’quvchilarida yuqorida sanab o’tilgan bilim va ko’nikmalarni shakllantirilgandan so’ng mavzuga oid mashq tuzishga o’rgatish jarayonini boshlash imkoniyati tug’iladi. Mavzuga bog’lab mashq tuza olish o’quvchilarga o’rgatish uchun berilayotgan mavzuni yanada puxta egallash imkoniyatini beradi. mavzuga oid grammatik tushunchalar yanada mustahkamlanadi. O’zbek tilining fonetika bo’limiga oid mashqlar tuzishga o’rgatish o’quvchilarning bilimini mustahkamlash bilan birgalikda so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish malakalarini rivojlantiradi. So’zlarni shakl va mano munosabatiga ko’ra turlari; omonim, sinonim va antonimlar yoki yangi lug’at sifatida o’rgatilayotgan so’zlarning lug’aviy ma’nolariga oid mashqlar tuzishga o’rgatish, o’quvchilar lug’at boyligini oshirish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga so’zlarni to’g’ri yozishga o’gatish orqali ularning imloviy savodxonligi oshiriladi, chiroyli yozuv malakalari mustahkamlanadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini mavzuga oid mashqlar tuzishga o’gatishda dastlab mavzuga oid savollar tuzishga orgatish lozim bo’ladi. Savol tuzish uchun ham, albatta, mavzuni puxta egallagan o’quvchilar bo’lishi kerak. Mavzuni puxta egallamagan o’quvchilar mavzuga oid savollar tuza olmaydilar, savollar tuzishga qiynaladilar. Mavzuni puxta egallagan o’quvchilar esa mavzuga oid savollarni qiyinchiliklarsiz tuza oladilar. Biz tajriba-sinov ishlarini olib borayotgan sinfimizda doskaga chiqib javob bergan har bir o’quvchini baholashdan oldin o’quvchilardan ushbu doskada mashq bajargan o’quvchiga savollar berishlarini talab qildik. Dastlab ikki-uch o’quvchi puxta egallagan mavzulari bo’yicha savollar berdilar, so’ngra tajriba-sinov ishlarimiz yakunida sinf o’quvchilarining deyarli 80 foizi bugungi o’tilgan mavzu yuzasidan yoki avval o’tilgan mavzular bo’yicha savollar bera oladigan bo’lishdi. Biz malakaviy ishimiz ustida ishlash jarayonida tajriba o’tkazayotgan sinf o’quvchilarini mavzuga bog’lab quyidagi ishlarni bajarishga o’rgatdik: 1.Mavzuga bog’lab savollar tuzish; 2. Mavzuga bog’lab kartochkalar tuzish ; 3.Mavzuga bog’lab test savollar tuzish; 4. Mavzuga bog’lab mashqlar tuzish; Mavzuga bog’lab savollar tuzishda o’quvchilar qiyinchiliklarga duch kelishmadi. Buning uchun o’quvchilardan mavzuni puxta egallash talab qilindi. Masalan o’quvchilar shaxs va narsa nomlarini bildirgan so’zlar mavzusini o’rganganlaridan so’ng quyidagicha savollar tuzadilar: 1. Bu kim? 2. U nima? 3. Kim o’qiydi? 4. Kim mashina haydaydi? 5. Kim ovqat pishiradi? 6. Kasal odamni kim davolaydi? 7. Doskaga nima bilan yoziladi? 8. Daftarga nima bilan yoziladi? 9. O’quvchilarga kim bilim beradi? 10. Bog’da kim ko’chat ekmoqda? 11. Birinchi bo’lib bahorda qaysi daraxt gullaydi? 12. Tog’da qanday gul o’sadi? va hokazo. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga mavzuga bog’lab kartochkalar tayyorlash mavzuga bog’lab savollar tuzishga qaraganda biroz murakkab jarayon hisoblanadi. Dastlab o’quvchilarga qog’ozdan kartochkalar qirqib, tayyorlab olish jarayonlari tushuntirib beriladi. Masalan; Biz bunday kartochkalardan bir nechtasini qirqib, tayyorlab olganimizdan so’ng, unga topshiriq tartib raqamlari yozishga o’rgatamiz; 1-topshiriq 2-topshiriq 3-topshiriq Kartochkalarga topshiriq tartib raqamlarini va chekka qismiga ramka chizib olganimizdan so’ng unga topsiriq shartini yozishni o’rgatamiz; 1-topshiriq Ushbu gapda qaysi so’zlar shaxs nomini bildiradi? 2-topshiriq Ushbu gapda qaysi so’zlar narsa nomini bildiradi? Kartochkalarga topshiriq shartini yozishni o’gatganimizdan so’ng unga mavzuga bog’lab, yani shaxs va narsa nomini bildirgan so’zlar ishtirokida gaplar yozishni o’gatamiz; 1-topshiriq Ushbu gapda qaysi so’zlar shaxs nomini bildiradi? O’qituvchi o’quvchilarga topshiriq berdi. 2-topshiriq Ushbu gapda qaysi so’zlar narsa nomini bildiradi? Men daftar, qalam va ruchka sotib oldim. Bunday ko’rinishdagi mavzuga bo’g’lab kartochkalar tayyorlash mavzuni o’zlashtirishda, grammatik tushunchalarni shakllantirishda va rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Boshlang’ich sinflarda mavzuga bog’lab test-savollari tuzish ham o’quvchilarni yangi o’zlashtirilgan grammtik tushunchalarni mustahkamlashda muhim o’rin egallaydi. Mavzuga bog’lab test savollari tuzish uchun mavzu puxta o’zlashtirilishi lozim. Mavzuni puxta egallamagan o’quvchi mavzuga bog’lab test savollari tuza olmaydi. Aksicha mavzuni puxta egallagan o’quvchilargina mavzuga bog’lab test savollari tuza oladilar. Biz tajriba o’tkazayotgan sinfimizda o’quvchilarga mavzuga bog’lab test savollari tuzishni o’rgatdik. Avval test nima? U qanday ko’rinishda bo’ladi, uni qanday tuziladi va qanday yechiladi kabi masalalarni o’quvchilarga tushuntirdik. Test namunalarini ko’rsatdik va ularni qaysi javoblari to’g’ri ekani qoidalar bilan tushuntirildi. Test haqida tushuntirish ishlari yakuniga yetgach, doskada test namunasi tuzildi. Masalan; Qaysi qatorda poliz ekinlari berilgan? A] olma, uzum, nok B] qoshiq, cho’mich, paqir S] qovun, tarvuz, sholg’om O’quvchilar ushbu testni yechishdan oldin poliz ekinlari deganda nimani tushunishlarini, poliz ekinlariga nimalar kirishi kerakligini bilib olishlari kerak. Ushbu savollarga javob beradigan o’quvchilar narsa nomlari degan mavzuni yaxshi o’zlashtirgan hisoblanadilar. Bunday o’quvchilar yuqoridagi testda s javobi to’g’ri ekaniligini darrov topib oladilar. Bunday turdagi sodda testlarni o’quvchilar tez va qisqa vaqt ichida topib olishni udddasidan chiqishsa, testni murakkabroq shaklda tuziladi. Masalan; yuqoridagi testni murakkabroq varianti; Qaysi qatorda faqat poliz ekinlari berilgan? A) qovun, bodring, behi B) piyoz, sabzi, kartoshka S) pomidor, o’rik, oshqovoq Bunday testlarni to’g’ri javobi b javobda berilganligini topgan o’quvchi mavzuni yaxshi o’zlashtirgan hisoblanadi. Mavzuni yaxshi o’zlashtirgan o’quvchilar test savollariga javob topa olishsa, bilimlarini puxta egallagan o’quvchilar test savollari tuza oladilar. Demak, mavzuga bog’lab test savollari tuzishga o’rgatish o’quvchilarni puxta bilim olishlariga katta yordam beradi. Malakaviy ishimizni yozish jarayonimizda tajriba o’tkazayotgan sinfimizda o’quvchilarga avval test yechishni, so’ng test savollari tuzishni o’rgatdik. Yigirma kundan ortiq har bir ona tili darsida mavzuga bog’lab test savollari tuzish ishlarini olib bordik. Dars jarayonlarida tuzilgan test savollari bilan o’quvchilarni bir-birini sinab ko’rish orqali tahlil qilindi. O’quvchilar o’rtoqlari tomonidan tuzulgan testlarni xato va kamchiliklarini topa oldilar. Ma’lum bo’ldiki, ayrim testlarda to’g’ri javoblar umuman berilmagan, ayrimlarida esa test javobi bitta qatorda emas, balki ikkita qatorda ham berilgani. Testni yechish, tahlil qilish jarayonida bunday kamchiliklarga barham berildi. Test javoblarini yozishda avval biron bir qatorga to’g’ri javob qo’yish kerak degan xulosaga keldik. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga mavzuga bog’lab qo’shimcha mashqlar tuzishda o’rgatishga darslikda berilgan mashqlarga tayandik. Darslikda berilgan mavzuga oid mashqlarni bajarishimizda, mashq shartlariga o’quvchilar diqqat – e’tiborini qaratdik. O’tilgan mavzuga oid mashqlarni bajarib ko’rdik. O’quvchilardan ushbu darslikdagi mashqqa o’xshash mashq tuzishni so’radik. 190- mashq O S I M A Z I Z U Y G’ U N S A I D O’ylang, yangi ism hosil qilish uchun qaysi harflarni qo’shish kerak. Hosil bo’lgan ismlarni yozing, oralariga vergul qo’ying, tekshiring . Ushbu rebus shaklidagi mavzuga oid qo’shimcha mashq o’quvchilar tomonidan tez va qisqa vaqt ichida bajarildi. So’ng o’quvchilarga aynan shunday mashqqa o’xshash mashq tuzishlarini, rebusni tuzishda narsa nomlaridan foydalanishlanlarini topshiriq qilb berdik. U Z O Q U L O Q O Z I Q O SH I Q O’quvchilar berilgan vaqt ichida yuqoridagi ko’rsatilgan rebus shaklidagi narsa-buyum nomini bildiruvchi so’zlar mavzusiga bog’lab, nima so’rog’iga javob beruvchi so’zlar yozishlari lozimligi tushuntirildi. Uyda o’quvchilarga test tuzib kelish topshirig’i berib borildi. Har kuni o’quvchi uyda tuzib kelgan test va rebuslarini bizga topshirdi. Eng namunali test savollari tuza olgan o’quvchilarni rag’batlantirib bordik. Xato va kamchiligi mavjud testlarni a’lochi o’quvchilarga berib, xato va kamchiliklarini aniqlab berishni so’rab bordik. Ularning bu boradagi fikr-mulohazalarini dars jarayonlarida muhokama qilib bordik. Biz bitiruv malakaviy ishimiz ustida ishlash jarayonida mavzuga bog’lab qo’shimcha mashq tuzishga va bajarishga o’rgatishga ko’proq e’tibor qaratdik. Chunki boshlang’ich sinf ona tili darsligida mavzuga oid juda ko’p mashqlar berlgan bo’lib, ushbu mashqlarni bajarish orqali o’quvchilarning grammatik tushunchalari rivojlantiriladi. Darslikda mashq bajarishga ko’p e’tibor berilgan. Ushbu mashqlarga o’xshash mavzuga oid mashqlar tuzishga o’quvchilarni o’rgatish ularni puxta bilim olishlariga yordam berish mumkin, degan fikrga keldik. 2.2. 2-sinfda ona tilidan takrorlash darslarida bajariladigan mashqlar 2-sinfda ona tilidan takrorlash darslarida bajariladigan mashqlarni quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin: 1. Matn ustida ishlashga oid mashqlar: O’quv yili davomida, 1-chorakda 25 soatga rejalashtirilgan mashqlarning 72 tasidan 28 tasi matn ustida ishlash mavzusiga bag’ishlangan . 2. Orfografik ko’nikmalarga oid mashqlar: So’zlar tarkibidagi harflarni to’g’ri yozish, orfografik ko’nikma va bilimlarini mustahkamlash uchun 23 ta mashq berilgan. 3. Bo’g’in, bo’g’in ko’chirishga oid mashqlar: So’zlarni to’g’ri bo’g’inlarga ajratish, har bir bo’g’inga tegishli bo’lgan harflarni to’g’ri belgilash va nihoyat satrga sig’may qolgan so’z bo’g’inlarini to’g’ri ko’chirishga oid 6 ta mashq berilgan. 4. Tutuq belgisini to’g’ri qo’llashga oid mashqlar: Tutuq belgisini to’g’ri qo’yish, tutuq belgisi qatnashgan so’zni to’g’ri talaffuz qilish, to’g’ri yozishga oid 6 ta mashq berilgan. Lotin alifbosiga asoslangan yangi o’zbek alifbosini mukammal o’rganish, olgan bilmlarini mustahkamlash va o’quvchilarning yozuv malakalarini rivojlantirish uchun to’qqizta mashq berilgan. Berilgan mavzuni mustahkamlash uchun matn ustida ishlash: Boshlang’ich sinf o’quvchlari uchun 2- sinf ona tili darsligida yigirma sakkizta mashq matni ustida ishlashga bag’ishlangan. Matnlar ustida ishlash uchun: 1. 4 ta maqol; 2. 4 ta topishmoq; 3. 5 ta she’r; 4. 11 ta berilgan matndagi gaplarni tahlil qilish; 5. 3 ta rasmga qarab gap tuzush; 6. 1 ta diktant yozish uchun matn berilgan; Ma’lumki maqollar insonni komillik sari yetaklaydi. Masalan, 4-mashqda berilgan Ona yurting – oltin beshiging. Ona yerning tuprog’i-ona sutidek aziz, maqollari berilgan.1 Ushbu maqollar o’quvchilarni Ona yurtga, Vatanga bo’lgan muhabbatlarini rivojlantiradi. O’qituvchi maqollar mazmunini o’quvchilarga tushuntirib berishi ona yurt – oltin beshikday qadrli ekanligi, ona yerning tuprog’i- ona sutiday aziz ekanligini misollar orqali tushuntirib berishi kerak. Maqol mazmunini tushunmasdan o’qish, yodlash o’quvchilarning ona yurtga, Vatanga bo’lgan mehr-muhabbatlarini rivojlantirmaydi. Darslikda berilgan maqollar insonni tarbiyalash bilan birga, o’quvchilarni ifodali o’qishga, lug’at boyligini oshirishga, og’zaki va yozma nutqlarini rivojlantirshga, chiroyli yozuv malakalarini oshirishga xizmat qiladi. Matn shartida nima uchun shunday deymiz, yani ona yurting - -oltin beshiging deb nima uchun aytamiz, o’ylab ko’ring, ko’chiring. Yozganlaringizni bo’g’inlab o’qing. Tekshiring, deyilgan. Demak o’quvchilar maqollarni nima uchun shunday deyilishini o’ylab ko’radilar, o’z fikr-mulohazalarini bildiradilar. O’qituvchi esa ularning fikrlarini to’ldiradi. Shundan so’ng maqollarni daftarlariga ko’chiradilar. Yozganlarini bo’g’inlab o’qiydilar va kitobdan daftarga to’g’ri ko’chirib, yozganlarini tekshirib ko’radilar. Ko’rinib turibdiki, maqollar o’quvchilarni ifodali o’qishga, chiroyli ko’chirib yozishga, to’g’ri va bexato yozishga katta yordam bermoqda. Darslikning 18-sahafasida berilgan 43- mashqda quyidagi maqollar berilgan; 43-mashq O’qing. Maqollarning mazmunini aytib berishga tayyorlaning. Tili shirinning do’sti ko’p. Tinch elning bog’i gullaydi. Yurti tinchning eli tinch. Tinchlik bilan el ko’karadi. Maqollarni ko’chiring. Tekshiring. Berilgan maqollarni bittasi o’quvchilarni shirinsuhanlikka, do’stlikni qadrlashga, qolgan uchta maqol mazmuni jihatidan bir-biriga yaqin maqollardir. Ular o’quvchilarni tinchlikning mazmun-mohiyatini anglashga, tinchlikni sevishga, qadrlashga, asrashga va tinchliksevarlik ruhida tarbiyalashga katta yordam beradi. Shu bilan birga chiroyli ko’chirib yozishga, chiroyli yozuv malakalarini oshirishga, to’g’ri va behato yozishga, ifodali o’qishga va lug’at boyliklarini oshirishga xizmat qiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga, ayniqsa, 2-sinf o’quvchilariga 4- mashqdagi “oltin beshik”, 43- mashqdagi “tili shirin”, “tinch elning”, “bog’i va el ko’karadi” iboralari tushunarsiz iboralar sanaladi. Shuning uchun ham boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’quvchilarga ushbu iboralar mazmunini to’g’ri, sodda, ravon tilda tushuntirib borishi lozim. Bu bilan boshlang’ich sinf o’quvchilarining lug’at boyligini oshirgan bo’lamiz. 2-sinf ona tili darsligida 4 ta topishmoq berilgan bo’lib, ular boshlang’ich sinf o’quvchilarini fikrlash doirasini kengaytirishga, tez va to’g’ri javob topishga, xotirani o’stirishga xizmat qiladi. Masalan, darslikning 5-sahifasidagi 8-mashqni olaylik; 8-mashq. o’qing, topishmoqning javobini toping.1 Yer tagida oltin qoziq, U hammaga berar oziq. Ushbu topishmoqning javobi sabzi ekanligi, u oltin rangda bo’lishi, ovqatga solib pishirsa, hammaga oziq bo’lishi o’quvchilar tomonidan aytiladi. Topishmoqni she’riy shaklda berilishi o’quvchilarning ifodali o’qish qobiliyatlarini yanada oshiradi. “Oltin qoziq” iborasi qanday oziq-ovqat mahsuloti oltin rangda bo’lishi haqida fikrlashga majbur qiladi. Topishmoqni javobi bilan daftarga yozish esa boshlang’ich sinf o’quvchilarini chiroyli yozuv malakalarini oshiradi. Topishmoqdagi ‘oltin qoziq’,”bo’lar oziq” iboralarining mazmuni bilan o’quvchilarga tushuncha berish ularning dunyoqarashini kengaytirish bilan birga lug’at boyligini oshirishga xizmat qiladi. 6-sahifadagi 14-mashqda O’qing, topishmoqning javobini toping. 1 Qanoti bor, qoni yo’q, Tuxum qo’yar soni yo’q. Topishmoqning javobini yozing. Boshlang’ich sinf o’quvchilari qanday qanotli jonivorlarning qoni yo’qligi, juda ko’p tuxum qo’yishi mumkinligi haqida fikrlaydilar. Topishmoqning javobini topishda darslikda berilgan rebus yordam berishi mumkin. K k K harfi bilan boshlanib, k harfi bilan tugaydigan, yettita harfdan iborat jonivorni kapalak ekanligini tez topib olishlari mumkin. Topishmoqni javobi qiyin bo’lsa, o’quvchilar topishmoqning javobini topishga qiynalishsalar javobni aytib berishdan ko’ra yuqoridagidek rebuslardan foydalanish samarali natijalar berish mumkin. Topishmoqni o’qish o’quvchilarning ichidagi o’qish qobiliyatlarini rivojlantirsa, daftarga ko’chirib yozish chiroyli yozuv malakalarini rivojlantirshga, to’g’ri va bexato yozishga undash uchun xizmat qiladi. O’quvchilar ushbu topishmoqni o’rganish orqali kapalakning qoni bo’lmasligini va behisob tuxum qo’yishligi haqida ma’lumotga ega bo’ladilar. Bu bilan ularning dunyoqarashlari o’sadi, jonivorlar hayot tarzi haqida qiziqarli ma’lumotga ega bo’ladilar. 2-sinf ona tili darsligida beshta she’r berilgan bo’lib, ular, asosan, boshlang’ich sinf o’quvchilarni ifodali o’qish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Zafar Diyorning “O’zbekiston’, Muuhammadjon Qodirovning “Fonar”, Qambar O’tayevning “Ruchka”, Safar Barnoyevning “Sog’lom avlod qo’shig’i” va Zafar Diyorning “Bog’ga kirdim” she’rlari berilgan. 11-sahifadagi 27- mashqda Safar Barnoyevning “Sog’lom avlod qo’shig’i”ni mashq shartida birinchi va ikkinchi qatorni ko’chirib, unli harflar tagiga chizing. Ajratib ko’rsatilgan so’roq ishtirokida ikkita gap tuzing, deyilgan. 27-mashq, o’qing. 1 Sog’lom avlod qo’shig’i Quyosh bo’lsin, oy bo’lsin, O’zbekiston boy bo’lsing . Menga atlas, ukamga Gijinglagan toy bolsin. Dadam yuzga kirsinlar, Ayam yuzga kirsinlar, Bizlar yuzga kirganda, Yonimizda yursunlar. O’saversin boyimiz , Tinchlik orzy-uyimiz . Bu dunyoda bor bo’lsin, O’zbekiston – uyimiz . Safar Barnoyev Ushbu she’r boshlang’ich sinf o’quvchilarini ifodali o’qish qobilyatlarini o’shirish bilan birga ona yurtga, Vatanga bo’lgan muhabbatini oshirishga, ota-onaga bo’lgan mehr-muhabbatlarini yanada rivojlantirishga qaratilgan. Ajratib ko’rsatilgan so’zlarning unli harflarini ostiga chizish o’quvchilarning unli harflar bo’yicha bilim va ko’nikmalarini mustahkamlashga, ko’chirib yozish orqali chiroyli yozuv malakalarini rivojlantirishga erishamiz. 2-sinf ona tili darsligida berilgan o’n bitta matn, uchta rasmga qarab hikoya tuzish o’quvchilarning ifodali o’qish qobiliyatlarini rivojlantirish bilan birga gap va so’zlarni tahlil qilish, rasmga qarab hikoya tuzish orqali fikrlashga, gap tuzishga, tuzulgan gaplarni bir-biriga bog’lab matn tuzishga, fikrlash qobiliyatlarini oshirishga katta yordam beradi. 11-sahifadagi 28-mashqda1 berilgan “Bog’chada” deb nomlangan matnni diktant yozishga mo’ljallab berilishi, boshlang’ich sinf o’quvchilarini dars davomida olgan bilim va ko’nikmalarini tekshirish, xato hamda kamchiliklarini aniqlash, o’quvchilarning qaysi qobiliyatlarini yanada rivojlantirish zarurligi to’g’risida xulosalar chiqarishga yordam beradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini orfografik ko’nikmalarga oid mashqlar bajartirish ham dars davomida olgan bilim va ko’nikmalarini oshirishga katta yordam beradi. 1-sinf ona tili darsligida 23 ta mashq boshlang’ich sinf o’quvchilarining orfografik bilim va ko’nikmalarini rivojlantirish maqsadida berilgan. Bunday mashqlar shartida o’quvchilarni: - berilgan so’zlar qaysi harflar bilan bir-biridan farqlanadi. -berilgan so’zlarga bitta o’zgarish bilan farqlanadigan so’zlarni tanlang; -so’zlar qaysi harflari bilan farqlanadi? -faqat bir unli harf bo’g’in hosil qilgan so’zlarni yozing. - so’zlarni bo’g’inlab o’qing; -tushurib qoldirilgan a va o harflarini qo’yib, so’zlarni o’qing; -tushurib qolodirilgan unli harflarni qo’yib, so’zlarni ko’chiring; -tushirib qoldirilgan u harfini qo’yib, ko’chiring; - u unlisi so’z va bo’g’in boshida uzunroq, undoshdan so’ng qisqa ayting; Ko’rinib turibdiki, mashqlar sharti boshlang’ich sinf o’quvchilarini unli va undosh tovushlarni o’qish, yozish, bo’ginlab o’qish, tushurib qoldirilgan harflarni ilg’ab olish, ularni bir-biridan farqlash kabi oldin olgan bilimlarini takrorlash va. mustahkamlashga qaratilgan Boshlang’ich sinf o’quvchilarini bo’g’in, bo’g’in ko’chirishga oid qo’shimcha mashqlar bajartirish ham dars davomida olgan bilim va ko’nikmalarini oshirishga katta yordam beradi. 2-sinf onatili darsligida bo’g’in, bo’g’in ko’chirishga oid 6 ta mashq berilgan. Mashqlar shartidan quydigi amallarni bajrish vazifa qilib berilgan: - har bir so’z necha unli va undosh harfdan tashkil topgan; - faqt bir unli harflar bo’g’in hosil qilgan so’zlarni aniqlang; -so’zlarni bo’g’inlab o’qing; -bittadan bo’g’in qo’shib so’z tuzing; - u unlisini bo’g’in boshida qisqa talaffuz qiling; - so’zlarni bo’ginlarga bo’lib, chiziqcha bilan ajratib yozing; Ko’rinib turibdiki, berilgan mashqlar boshlang’ich sinf o’quvchilarini bo’g’in haqida darsda olgan bilm va ko’nikmalarini takrorlash, mustahkamlash maqsadida berilgan bo’lib, ularni har bir bo’g’inga tegishli bo’lgan harflarni to’g’ri aniqlash, bo’ginlarni ajrata olish va bo’g’in ko’chirish kabi fonetik, morfologik hamda orfografik bilimlarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini tutq belgisini to’g’ri qo’llashga oid qo’shimcha mashqlar bajartirish ham dars davomida olgan bilim va ko’nikmalarini oshirishga katta yordam beradi. 2-sinf ona tili darsligida tutuq belgisini so’zlarni yozishda to’g’ri qo’llashga oid 6 ta mashq berilgan. Mashqlar shartida quyidagi topshiriqlar bajarish berilgan: -tutq belgisidan oldin kelgan undoshni keyin kelgan unlidan ajratib ayting; - tutuq belgisini olgan bo’g’inning tagiga chizing; - tutuq belgisidan oldin kelgan unlini tagiga chizing, unlini cho’ziqroq aytib, so’zlarni o’qing; - tutuq belgisi qo’yilgan so’zlarni bo’g’inlarga bo’lib, chizqcha bilan ajratib yozing; - tutuq belgisi bilan yoziladigan so’zlarni bo’g’inlarga ajrating. Berilgan mashq shartlari boshlang’ich sinf o’quvchilarini tutuq belgisi yuzasidan darsda olgan bilimlarini takrorlash va mustahkamlash uchun xizmat qiladi. Tutuq belgisini to’g’ri qo’llash, tutuq belgisi ishtirok etgan so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish va bo’g’inga ajratishda orfografik qoidalarga amal qilishga katta yordam beradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini lotin alifbosiga asoslangan yangi o’zbek alifbosini o’rganishga oid mashqlar ham dars davomida olgan bilim va ko’nikmalarini oshirishga katta yordam beradi. 2-sinf ona tili darsligida tutuq belgisi yuzasidan darsda olingan bilimlarini takrorlash va mustahkamlashga oid 6 ta mashq berilgan. Berilgan mashqlarda quyidagi topshiriqlarni bajarish vazifa qilb berilgan: - harflarni nomini o’qing ; - so’zlarni alifbo tartibida yozing; - sinfdoshlaringizdan beshtasini ismini alifbo tartibida yozing ; - mevalar nomini alifbo tartibida yozing. Yuqorida berilgan mashqlar tartibida boshlang’ich sinf o’quvchilarini alifboni yod olishga, so’zlarni alifbo tartibida yozish orqali lug’at bilan ishlashga o’rgatish, umuman, yangi o’zbek alifbosi bo’yicha bilim va ko’nikmalarini mustahkamlashga qaratilganligi katta ahamiyat kasb etadi. 2-sinfda ona tilidan bo’yicha o’tkaziladigan takrorlash darslari, asosan, birinchi sinfda boshlang’ich sinf o’quvchilarining darsda olgan bilimlarini mustahkamlashga qaratilgan bo’lib, boshqa yuqori sinflarga qaraganda bir muncha farq qiladi. Masalan, 2-sinf boshida 25 soatga mo’ljallangan 72 ta mashq berilishi, birinchi sinfda olgan bilimlarini mustahkamlash uchun bir muncha ko’proq mashqlar berilganligini bildiradi. Bu, albatta, boshlang’ich sinf o’quvchilarini o’zbek tili grammatikasini chuqurroq o’rganishga, takrorlash orqali 1-sinfda o’tilgan mavzular bo’yicha bilim va ko’nikmalarini mustahkamlashga qaratilgan. Har bir chorak oxirida, chorak davomida olgan bilimlarini mustahkamlash uchun bir soat miqdorida takrorlash darslari rejalashtirilgan. 2-sinfda ona tilidan takrorlash darslarni qanday tashkil etish mumkin. Takrorlash darslarida qanday yangi usullardan foydalanib, o’quvchilarga qo’shimcha mashqlar bajartirish mumkin. Biz bitiruv malakaviy ishimizni o’quv yilining 2-3 choragida yozayotganligimiz sababli, o’quv yili boshida o’tkaziladigan takrorlash darslarini qanday tarzda o’tkazilayotganini kuzatmagan bo’lsak-da, bu vaqtda tajriba-sinov mashqlarini o’tkaza olmadik. Biroq 2-3- choraklar so’ngida o’tkaziladigan takrorlash darslarini kuzatdik va tajriba o’tkazayotgan sinf o’quvchilarini sinovdan o’tkazdik. 2-sinfda ona tilidan takrorlash darslarini quyidagicha usullardan foydalanib tashkil etishga harkat qildik; 1.Takrorlash darslarida noan’anaviy metodlardan, yangi pedagogik tehnologiyalardan foydalanish; 2. Takrorlash darslarida qiziqarli o’yinlardan foydalanish; 3.Takrorlash darslarida ko’rgazmali qurollar va tarqatma materiallardan foydalanish; 2-sinfda takrorlash darslarini tashkil etishda yangi pedagogik tehnologiyalardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Yangi pedagogik tehnologiya darsni eski an’anaga aylangan usullardan voz kechishni, yangi noan’anaviy usullardan keng foydalanishni talab qiladi. O’quvchilarni erkin fikrlashga, erkin harakat qilishga (an’anaviy dars usullariga ko’ra o’quvchilar dars jarayonlarida erkin harakat qila olmaganlar) mustaqil ishlashga o’rgatish hozirgi kun ta’limida muhim o’rin tutmoqda. ___________________________ Fuzailov S. Ona tili . 3- sinf uchun ”O’qituvchi”. Toshkent. 2013-yil 130-bet. Noan’anaviy dars usuli eski an’anaga aylanib qolgan usuldan voz kechish, darsni yangicha tashkil etish, ko’proq o’qtuvchi emas, o’quvchilar faol ishtirok etishi demakdir. Dars jarayonlarida ko’rgazmali qurollardan foydalanish, mavzuni o’zlashtirish, xotirada saqlab qolish imkoniyatlarini kuchaytiradi. Tarqatma kartochkalar, tarqatma test materiallari o’quvchilarni (individual) yakka tartibda mustaqil ishlashga, mustqil javob berishga yoki kartochkadagi savolga jamoaviy tarzda javob berishga, jamoa fikrlarini umumlashtirishga katta yordam beradi. Shuning uchun biz sinov-tajriba darslarimizni noan’anaviy dars usullaridan foydalanib tashkil qildik. Imkon qadar dars davomida ko’rgazmali qurollardan, tarqatma materiallardan foydalandik hamda deyarli barcha takrorlash darslarida qiziqarli o’yinlardan samarali foydalandik. Yosh bolalar, ayniqsa, boshlang’ich sinf o’quvchilari o’yin o’ynashga qiziqardilar. Biz ularning bu xususiyatlaridan dars davomida unumli foydalanishga harakat qildik. 3-sinfda ona tili darsi Mavzu: Takrorlash. 335-337 - mashqlar. 1 Darsning maqsadi: a) DTS talablari asosida olingan bilim va malakalarni mustahkamlash; b) tez va chiroyli, xatosiz yozish malakalarini shakllantirish; s) bolalar ongiga milliy istiqlol g'oyalarini singdirilish, kasb-hunarga bo'lgan muhabbatlarini oshirish. Dars turi: Mustahkamlash. Dars turi: Mustahkamlash. Dars usuli: Sayohat, musobaqa, aqliy hujum, zanjir Dars jihozi: Darslik, darsga oid ko'rgazmalar, tarqatmalar, televizor, video, magnitafon, kompyuter. Darsning borishi: I Tashkiliy qism: a) darsga tayyorgarlik . b) sinfni guruhlarga ajratish va nomlash d) darsning oltin qoidalarini ishlab chiqish (faollik, tartib, o'zaro hurmat, o'rnida rag'bat, chiroyli va xatosiz yozish, ustozni tinglash) Aziz bolalar! Hozir darsimiz ona tili darsi ekan. Ona tili fanidan DTS talablari bo`yicha nimalarni bilishimiz lozim? Bolalar javob beradilar. Hozirgi darsimizda sizni egallagan bilimingizni sinab, mustahkamlashimiz lozim. Shu payt sinfga musiqa sadolari ostida Bahoroy kirib keladi. Men bahorman yilning boshi, Fasllarning qalam qoshi. Yeru- ko'kka gul taqaman, Ko'ngillarga xush yoqaman. Salom aziz bolarlar! Meni taniyapsizmi? Men go'zal Bahoroy bo'laman. Yurtingizga kirib kelganimga ancha bo'ldi. Sizlarni bugun bilimlar qasriga sayohatga taklif qilaman. U yerga to'siqlardan oshib yetib bora olsangiz siz uchun istiqbol eshiklari ochiladi va siz murodingizga yetasiz. Sayohatga marhamat. Keling Bahoroy, biz ham sizni o'z davramizga taklif qilamiz va sayohat davomida musobaqa uyushtiramiz. Avval musobaqada ishtirok etadigan jmoalarni aniqlab, ularni nomlab olamiz: 1-guruh “Binafsha” 2-guruh “Boychechak” 3-guruh “Lola” Guruhlar sayohat davomida tabiat ne'matlaridan bahra oling. Ammo unga zarar yetkazmang! Yo'lda bekor ketmay suhbatlashaylik. “Aqliy hujum” usuli. - Aqliy hujum bahor kelishi bilan tabiyatda qanday o'zgarishlar bo'ladi? - Bolalar zanjir usulida javob beradilar. She'r va qo'shiqlar aytiladi. - Siz bilan suhbatlashib ketayotsak, oldimizdan ertak qahramoni Qizil qalpoqcha chiqib qoldi. U shunday savol bilan yo'limizni to'sayapti. Qizil qalpoqha: Aziz bolalar siz tarixi buyuk ajdodlari ulug' yurt farzandlarisiz. Eng buyuk hadisshunos olimlar Al-Buxoriy, Al-Xorazmiy, Al- Narobiy avlodlarisiz. Qanday hadislar bilasiz? Bolalar hadislardan namunalar aytdilar. - Olloh Taolo sahiydir, sahiylikni sevadi, yaxshilik qiluvchidir, yaxshilikni xush ko'radi. - Kim birodarining betobligini so'ragani borsa, u jannat bog'ida bo'ladi. - Xayrli va savobli ishlarda bir-biribingizdan o'zishga shoshilining. - Qo'ling bilan ham, tiling bilan ham ozor berma. O'qituvchi: Aziz bolajonlar! Ilm haqidagi hadislarni bilasizmi? - Hadisni “Zanjir” usulida ayting. - Ilm – bu sahroda do'st. - Hayot yo'llarida tayanch. - Yolg'izlik damlarida yo`ldosh. - Baxtiyor daqiqalarda rahbar. - Odamlar orasida zebu – ziynat. - Dushmanlarga qarshi kurashda quroldir. Ha, aziz bolajonlar! Hozir darsda bir-biringizga raqibsiz. Kimning bilimi kuchli bo'lsa, o'sha guruh darsda g'olib bo'ladi. Yo'limizdan Buratino chiqib qoldi. Buratino savollar beryapti. Aqliy hujum.  So'z nima?  So'zlarda qanday qismlar bo'ladi?  Gap nima?  Gap nimalardan tuziladi?  Siz qaysi so'z turkumini bilasiz? Bolalar savollarga javob beradilar. Misollarni xattaxtaga chiqib yozadilar. Bolalarga o'rnida rag'bat berib boriladi. Askiya san'ati – milliy san'atimiz hisoblanadi. Keling askiyachi yigitlarimizni taklif qilaylik. Biz bir kulishib ko'ngillarni ko'taraylikchi. Yigitlarimiz qushlar haqida askiya aytib bir-birlarini shiringina tanqid qilib olishadi. Hayotda qushlarga ozor bermaymiz. Tanqiddan to'g'ri hulosa chiqaramiz. Voy bolalar oldimizdan qushlar chiqib qoldi. Ularning topshiriqlarini bajarsak ular daraxtga qo'nadilar. Bizga yo'l ko'rsatadilar. 1 - qush: 335- mashqni o'qing. Bolalar mashq shartini o'qib berilgan ot, fe'l, sifatlardan gaplar tuzadilar. Mayin shamol esdi. Mevali daraxtlar gulladi. Issiq kunlar boshlandi. Oq, sariq, qizil gullar ochildi. Yoqimli hidlar tarqaldi. Bolalar tuzgan gaplarini yozadilar. Ega yoki kesim bilan bog'langan ikkinchi darajali bo'laklarni aniqlaydilar. Birinchi qushni qanaqa daraxtga qo`ndiramiz. Nimaga? 2-qush 336 -mashq shartini o'qing. Binafsha guruhiga: Bino… Suvoq… Boychechak guruhiga: Paxta…. Shaxmat… Lola guruhiga: Boshqaruv… Tadbirkor… Ushbu so'zlarga so'z yasovchi qo'shimchalar yordamida kasb-hunar bildirgan so'zlar yasang. Guruhlar so'zlar yasaydilar. Xattaxtaga so'zlar yoziladi. 337-mashq. - li, -la qo'shimchalari yordamida otlardan sifatlar va fe'llar hosil qilib yozing. Orom daqiqasi qilaylikchi… kompyuterda multimedialar qo'yib ko'rsatiladi. Mavzu yuzasidan bilimlar mustahkamlanadi. Bilimlar qasriga yetib keldik. Qasr eshigi ochilib, ovoz eshitiladi. Barakalla bolalar! Siz bilimdon va dono bolalar ekansiz. Siz egallagan bilim o'tda yonmaydi, suvda cho'kmaydi, o'g'rilar uni olib keta olmaydi. Siz uchun istiqbol eshiklari hamisha ochiq bo'lib murodingizga yetasiz. Keling «Sayohatda musobaqa darsimizda» qaysi guruh g'olib chiqdi? Keling rag'bat ballarini hisoblaymiz, ballar hisoblanadi, faol o'quvchilar ballanadi. Baxtiyorlar qo'shig'i kuylanib hammamiz ortga qaytamiz. Doskaning o’ng tepa qismiga uyda bajariladigan vazifa yoziladi va o’ituvchi tomonidan uy vazifasini qanday tarzda bajarish tushuntirib beriladi. Uyga vazifa 2.3. Ona tili darslarida o`quvchilarning tafakkurini rivojlantiruvchi noan'anaviy darslarni tashkil etish usullari Maqsad: Noan'anaviy dars turlari bilan tanishtirish va noan'anaviy darslarni tashkil etish. Rеja: 1. An'anaviy va noan'anaviy darslar, ularning ta'limda tutgan o`rni. 2. Dars jarayonida o`quvchilarni faollashtirish, ularni mustaqillikka yo`naltirish. 3. Noan'anaviy dars turlari va ularni tashkil etish. 4. Bir soatlik dars ishlanmasi. Jamiyatimizning barcha jabhalarida qayta qurish bo`lgani kabi ta'lim-tarbiya sohasida ham qayta qurish, yangilanish zarurligi namoyon bo`lib bormoqda. Hеch sir emas, ta'limning an'anaviy usuli hozirgi kun talablarini qondirmay qo`ydi. Shu bois «Zamonaviy dars qanday bo`lmog`i kеrak?» savol tug`iladi. Bu savol kеyingi kunlarda ko`pchilik o`qituvchilarni qiziqtirmoqda. Bugungi kunda boshlang`ich ta'limning sifati, samaradorligi butkul o`qituvchi zimmasiga, uning izlanuvchanligi, fidoiyligi, o`z mas'uliyatini qay darajada xis etishiga bog`liq bo`lib qoldi. Har bir boshlang`ich sinf o`qituvchisi o`zi o`qitayotgan sinf o`quvchilari o`quv yili yakunida fanlardan egallashlari lozim bo`lgan bilim, malaka, ko`nikmalar mеzoni talablari darajasida bilim, malaka va ko`nikmalariga ega bo`lishiga erishishi kеrak. Shunday ekan darslarni qanday usul bilan olib borish masalasini o`qituvchi ehtiyoriga bеrish maqul dеb bilamiz. Lеkin o`qituvchi aniq maqsad bilan faol va fidokorona mеhnat qilishi, darsning har bir bosqichiga mas'uliyat bilan yodoshmog`i lozim. Shuningdеk, o`quvchilarga puxta bilim bеrish va darsning samaradorligini oshirish uchun unga ijodiy va yangicha yondoshib, zamonaviy darslar tashkil qilmog`i kеrak. Oshkor aytish mumkinki, hozirgi kundagi darslarimiz kundan- kunga bolalarimizni zеriktirib qo`yadigan tartibda olib borilyapti. Ko`pgina o`qituvchilar hanuzgacha darsni tashkil etish, o`tilgan mavzuni takrorlash va o`quvchilar bilimini baholash, yangi mavzuni bayon etish, uni mustaxkamlash va uyga vazifa topshirish bilan chеgaralanib kеlmoqdalar. Bunday dars hozirgi kun talabiga mutlaqo javob bеrmaydi. Bolalarimiz faqatgina tinglovchi bo`lib qolmoqdalar. Tayyor bilimlar o`qituvchi tomonida o`quvchilarga bayon etilmoqda. Ammo «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da kadrlar tayyorlashning milliy modеlini bеlgilashda birinchi o`ringa shaxs qo`yiladi. Bunda asosan o`quvchi shaxsi qolavеrsa o`qituvchi shaxsi, rahbar shaxsiga yangicha yondoshish, yangicha talablar ko`zda tutiladi. «Ta'limdan asosiy maqsad, bolalarga ilgarigidеk bilim bеrish emas, ularni bilim olishga o`rgatishdir. Bunda o`quvchilar pasеiv tinglovchi bo`lib qolmay, balki bilim olish jarayonining faol ishtirokchisiga aylanishlari kеrak. Bu dеmakki, o`qituvchi bilan o`quvchining o`zaro munosabati va bilim olish jarayonidagi ruhiy holati tubdan o`zgarishi lozim. Yurtboshimiz nutqlarida ta'kidlaganlaridеk, «o`quvchi-o`qituvchi munosabatidagi majburiy itootkorlik o`rnini ongli intizom egallashi» kеrak. Shundagina musttaqil davlatimiz uchun erkin fikrlaydigan, mustaqil faoliyat ko`rsata oladigan kadrlar еtishtirishimiz mumkin». («Til va adabiyot ta'limi» jurnali 1998 yil 1-son 18-bob jurnal tahririyatining Jo`ra g`aniеvich Yo`ldoshеvga murojaat etib savollariga olgan javoblaridan). Dеmak dars jarayonida o`quvchini faollashtirish, mustaqil faoliyat ko`rsata oladigan qilib еtishtirish lozim. Hozirgi kunda o`qituvchilardan talab etilayotgan narsa, o`quvchilarni faolligini kuchaytirish, chunki faollik bor joyda onglilik bo`ladi. Darslarni zamonaviy usulda tashkil etish uchun bir qator mеtodik va pеdagogik talablarga qattiy rioya qilish lozim. Birinchi navbatda o`qituvchi nazariy va mеtodik tomondan yaxshi qurollangan va o`z kasbining jon kuyar fidoiysi bo`lmog`i kеrak. Ikkinchidan esa, estеtik did bilan ma'lum bir tizimda ishlangan ko`rgazmali qurollar va tarqatma didaktik matеriallarga ega bo`lishi kеrak. Shuningdеk, o`zi o`qitayotgan sinf o`quvchilarini o`z farzandi mеhri bilan sеvishi va o`z oldigan yosh avlodni kеlajakning еtuk hamda barkamol avlodi etib tarbiyalashdеk murakkab va masuliyatli vazifa turganini unutmasligi kеrak. Kеyingi yillarda ijodkor o`qituvchilar bolalarning qaеrda toliqib qolishlarining oldiniag olish, ularni o`qishga, ilm olishga qiziqtirish maqsadida turli usullardan foydalanib kеlmoqdalar. Ma'lumki bola maktabga kеlganga qadar asosan o`yin bilan mashg`ul bo`lgan. Ularda chaqqonlik, ziyraklik, hozirjavoblik, sinchkovlik, epchillik kabi ijobiy xislatlar kurtak ota boshlagan, lеkin hali еtilmagan bo`ladi. Muttasil o`yin bilan mashg`ul bo`lgan bolaning faoliyati endilikda o`zgaradi. Kеchagi o`yin bilan mashg`ul bo`lgan bola endilikda 40-45 daqiqa davomida diqqatini bir еrga to`plab, talabga rioya qilgan holda o`qituvchi bilan faoliyatda bo`ladi, bilim oladi, mushohada qiladi. Bu bola uchun juda murakkab jarayondir. Uqituvchi yana shunday vaqtda o`quvchilarni o`quv mashg`ulotlariga qiziqtirish yo`llarini topishi o`z ishiga ijodiy yondoshuvi lozim. Uquvchilarning darsga bo`lgan qiziqishini oshirish, tafakkurini rivojlantirishda noan'anaviy dars turlarini qo`llash yaxshi natija bеradi. Bunday darslarning oddiy darslardan farqi shundaki, o`qituvchi darsni o`yin tariqasida tashkil etadi va bolalarni hayolan turli olamga, ertaklar olamiga, kosmas va hatto marsga ham olib chiqishi mumkin. Masalan, «ertaklar olamiga sayohat», «marsga sayohat», o`yin, munozara (savol-javob), mushohada bеllashuv sahnalashtirilgan uyg`unlashgan, tеst-sinov kabi dars shakllari noan'anaviy darslar jumlasiga kiradi. Bunday dars darslikda bеrilgan katta bo`lim matеriallari o`rganib bo`lingach, chorak (yil) ohirlarida egallangan bilimlarni takrorlash, mustaxkamlash maqsadida o`tkazilishi ham mumkin. Bunday noan'anaviy darslar, albatta, qiziqarli o`tadi. Uquvchilarning diqqati tarbiyalanadi. O`yin faoliyati tobora jiddiy tus olib, mashg`ulot (dars) bilan almashinadi, ya'ni topshiriqlar, suhbatlar, savshl-javoblar asta-sеkin murakkablashib boradi. Bazan darsda o`quvchilarni mustaqillikka, ijodkorlikka yo`naltirish maqsadida juda ko`p ish turlaridan foydalangan holda darslar tashkil etiladi. Bunday hollarda dars strukturasi buziladi. Ana shu dars strukturasining buzilishi noan'anaviy dars dеmakdir. Dеmak noan'anaviy dars-dars strukturasining buzilishi. quyida biz 4-sinfda grammatika va imlo yuzasidan bir soatlik o`yin darsini ko`rib o`tamiz. Mavzu: Tovushlar va harflar Maqsad: 1. O`tilganlarni takrorlash va mustaxkamlash. 2. O`quvchilarning imlo malakalarini mustaxkamlash. 3. Fikrlash malakalarini o`stirish, chaqqonlik, ziyraklik, topqirlik va jamoatchilik tuyg`ularini tarbiyalash. Darsning jihozi: 1. Harf va so`z plakatlari. 2. Rangli bayroqchalar. 3. Kartochkalar. Dars turi: musobaqa - bеllashuv. Darsning borishi. Dars tashkil etilib, uy vazifasi tеkshiriladi va hulosa qilinadi. O`qituvchining kirish so`zi: bugungi darssimz musobaqa-bеllashuv-darsi. Biz bugun «tovushlar va harflar» bo`limi bo`yicha egallagan bilimlarimizni o`yin bilan takrorlab mustahkamlaymiz. Hozir sizlar uch guruhga bo`linasizlar: I qator-birinchi guruh-Topqirlar guruhi. II qator-ikkinchi guruh-Chaqqonlar guruhi. III qator-uchinchi guruh-Ziyraklar guruhi nomini oladi», - dеb guruhlar nomi doskaga yozib <_> qo`yiladi. Uyin qoidasi tushuntiriladi. Uyin uchun birinchi topshiriq. (Har uch guruhga bir shil topshiriq bеriladi. Lеkin topshiriq asosida bajariladigan ish uchun so`zlar bir - biridan farq qiladi). So`zlarni alfabit tartibda yozing. (Har 3 guruh uchun 6-8 tadan so`zlar oldindan do`skaga yozib usti to`sib qo`yilgan bo`lishi yoki karton qog`ozga yozib tayyorlangan bo`lsa osib qo`yilishi mumkin). Topshiriqlar gurux Kitob Daftar qalam Ruchka Chizgich Bo`r Chaqqonlar guruhi Olma Anor O`rik Bеxi Limon Xurmo Ziyraklar guruxi Sabzi Piyoz Sholg`om Lavlagi Kartoshka turp Topshiriqni bajarish uchun vaqt ajratiladi. Bunda topshiriq matеrialining ko`p yoki ozligi hisobga olinadi. Topshiriqni bajarish uchun har qaysi guruhdan o`quvchilar navbat bilan chiqib, so`zlarini alfabit tartibida yozadilar. O`yinni o`qituvchi va guruh sardorlari kuzatib boradilar. Guruhlar vazifani bеlgilangan vaqt ichida to`g`ri va hatosiz bajarganlariga qarab ish (o`yin) baholanadi. (To`g`ri xatosisiz bеlgilangan vaqtda bajargan guruh uchun qizil bayroqcha, birgina xato bilan ishni o`z vaqtida bajargan guruh uchun sariq bayroqcha, ikkita xato bilan bajargan guruh uchun yashil bayroqcha bеriladi). Ikkinchi topshiriq. Bo`sh kataklarga lozim bo`lgan harflarni qo`yib, so`zlar tuzing: assa, hassa, zarra, marra, katta, latta, xissa, kissa. karra, barra, bitta, patta. Bu topshiriqning bajarilishi ham izohlab baholanadi. Uchinchi topshiriq. (kartochkada). Birinchi qatorga jarangli undoshlarni, ikkinchi qatorga jarangsiz undoshlarni yozing. Jarangli undoshlar: Jarangsiz undoshlar: Mazkur topshiriq har uch guruhning sardorlariga kartochkalarida mustaqil bajarish uchun bеriladi va vaqt bеlgilanadi. Vaqt tugagach, ishlar yig`ib olinadi. Bu vaqtda guruhlarda ishlar (o`yin) davom etavеradi. Sardorlarning ishi o`yin ohirida tеkshirilib, ularga bеrilgan baho sardorning o`z guruhida to`plangan ballariga qo`shib bеriladi. To`rtinchi topshiriq. Nuqtalar o`rniga lozim bo`lgan harflarni qo`ying. Roha... Muro... Ozo... Maqsa... Kamola.;. Bax... Kvadra... qan... Umi... Xursan... Oma... Limona... Bеshinchi topshiriq. So`z oxiridagi undosh harfni boshqa undosh bilan almashtirib bir nеchta yangi so`zlar hosil qiling. 1-guruhga 11-guruhga 111-guruhga Bog` Tuz Tog` Oltinchi topshiriq. Kеtma-kеt kеlgan bir xil undosh so`zlar ishtirok etgan maqol va topshiriqlardan ayting. Avvalo maqollar aytiladi: Sanamay sakkiz dеma. Еtti o`lchab bir kеs. Kattaga hurmatda bo`l kichikka izzatda. Bilim bilan hikmat-oltindan qimmat. So`ngra topishmoqlar aytiladi: Ikki aka-uka yashaydi, bir-birini ko`rmaydi.qor emas oppoq, yung emas yumshoq. Tilla sandiq ochildi, ichidan zar sochildi. qora tovuq qaqillaydi, qanotlari shakillaydi. Pak-pakana bo`yi bor, еtti qavat to`ni bor. (Javoblar: ko`z, paxta, quyosh, tikuv mashinasi,piyoz). Guruhdagi o`quvchilarning javoblariga qarab ballar (bayroqchalar) bеriladi. Har qaysi guruhning umumiy to`plagan ballari aniqlanadi. qaysi guruh ko`proq ball to`plagan bo`lsa, o`sha guruh g`olib hisoblanadi. Dars tugashiga 4-5 daqiqa qolganda dars yakunlanadi. Buning uchun o`qituvchi o`quvchilarga savol bеradi: Biz bugun qaysi 'Mavzular yuzasidan bеllashuv olib bordik? O`quvchilar: «Alfavit», «Kеtma-kеt kеlgan bir xil undoshli so`zlar», «So`zlar oxirida talaffuz qilinmaydigan undoshlar», «So`z oxiridagi jarngli undoshlarning jarngsizlanishi», «Jarangli va jarangsiz undoshlar» mavzulari yuzasidan bilimlarimizni o`yin orqali takrorlab, mustahkam l adik. Mana shu mavzularni qaysi bo`lim o`z ichiga oladi? Bu mavzularni «Tovushlar va harflar bo`limi» o`z ichiga oladi. Uqituvchi o`quvchilarning javoblarini umumlashtiradi va darsni yakunlaydi. Uquvchilar bilimiga baho qo`yish o`qituvchi har qaysi guruhdan o`yinda faollik ko`rsatgan va to`g`ri javob bеrgan, o`yin qoidasini buzmagan 3-4 tadan o`quvchi bilimini baholaydi. qolgan o`quvchilar og`zaki rag`batlantiriladi. Savollar: Noan'anaviy darslar o`quvchilarning bilim olish faoliyatiga qanday ta'sir ko`rsatadi? Qanday noan'anaviy dars turlarini bilasiz? Ularning qaysilaridan ko`proq foydalanasiz? Nima uchun? Hozirgi zamon darslariga qo`yilgan talablar nimalardan iborat? «O`quvchilar bilim olish jarayonining faol ishtirokchisiga aylanishlari kеrak» dеgan fikrni qanday izohlaysiz? Tajriba-sinov ishlаri “Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’shimcha mashqlardan foydalanish uslublari” mavzusida ishlashdan oldin Samarqand shahridagi 64-sonli orta umumta’lim maktabining boshlang’ich sinf o’quvchilari: Allayorova N, D.Sulaymonova va Jakbarov Murodxonlar bilan mavzuga oid fikirlari hamda tajribalari bilan tanishdik. Jakbarov Jamolxon: “Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarning nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatish” mavzusi bugungi kunda orta umumta’lim maktablarining boshlang’ich sinf o’qituvchilari oldida turgan muhim masalalardan biridir. Chunki Samarqand shahrida ta’lim olayotgan boshlang’ch sinf o’quvchilarining ona tili grammatikasi bo’yicha tushuncha va ko’nikmalari yetarli emasligi tufayli ularning oddiy matnlarni yozishdagi yoki ariza, tushuntirish xati, ishonchnoma kabi ish qoqozlarini yozishda, ayniqsa, og’zaki nutq ifodalashda ko’plab xato va kamchiliklarga yo’l qo’ymoqdalar. Oquychilar nutqida sheva elementlarining mavjudligi, so’zlarni buzib talaffuz qilishlari, nutqda o’rinsiz so’zlarni qo’llash yoki nutqda ruscha so’zlarni noo’rin qo’llash kabi xato va kamchiliklaridan ko’z yumib bo’lmaydi. Biz bitiruv malakaviy ishimizni yozish jarayonida boshlang’ich sinif o’quvchilarining nazariy bilimlarini amalda bajarishni o’rgatishga doir usullar haqida batafsil to’xtaldik. Qanday usul va tajribalardan foydalanilsa samarali natijalarga erishish mumkin degan masala ustida ilmiy izlanishlar olib bordik. Ishlab chiqqan usullarimizni Samarqand shahridagi 64- umumta’lim maktabining 2-A – sinfida tajribadan o’tkazdik. Nazorat sinfi etib mazkur umumta’lim maktabning 2-B – sinfini tanladik. Ma’lum bir muddat o’tgach, har ikkala sinf o’quvchilari bilim saviyasini solishtirib ko’rdik. Bu boradagi fikr- mulohazalarimizni, xulosalarimizni, “Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarning nazariy bilimlarini amalda qo’llashga o’rgatish”ning afzal tomonlari, ahamiyati va tajriba davomida erishgan yutuqlarimizni to’la yoritishga harakat qildik. Biz tajriba-sinov jaroyonining boshida, o`rtasida va oxirida boshlang’ich sinf o’quvchilarining ona tili darslarida mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarganlaridan so’ng bilim va ko’nikmalarining shakllanishi hamda o’sib borishini og’zaki savol-javob, tеst va yozma ishlar tarzida aniqlash usullari orqali tekshirib, nazoratdan o`tkazib bordik. Tajriba-sinov o`tkazishdan oldingi har ikkala sinf o`quvchilarining ko`rsatkichlari tajriba-sinov o`rtasiga borib tajriba-sinov o`tkazayotgan 2 A -sinf o`quvchilarida o`sib borayotganini, ularda ro`y berayotgan o`zgarishlarni, rivojlanib borayotgan qobilyatlarini va o`zlashtirish ko`rsatkichlarini ko`rib, bu borada olib borayotgan ishlarimizni sidqidildan davom ettira boshladik. Tajriba- sinov yakuniga borib, nazoratga olgan 2 B- sinf o`quvchilariga qaraganda tajriba- sinov ishlarini olib borayotgan 2 A -sinf o`quvchilarida ijobiy o`zgarishlar ro`y berganining guvohi bo`ldik. Tajriba-sinov yakunida quyidagi samarali natijalarga erishdik: 1. Og’zaki nutqlari rivojlantirildi; 2. Lug’at boyliklari oshirildi; 3. So’zlarni to’g’ri talaffuz qilish qobiliyatlari rivojlantirildi; 4. Ona tili grammatikasiga oid bilim va ko’nikmalari shakllantirildi; 5. Ona tili fanini boshqa fanlar bilan bog’lab o’rganish qobiliyatlari rivojlantirildi; 6. O’quvchilarning fikrlash qobiliyatlari rivojlantirildi; 7. Tafakkur qilish qobiliyatlari rivojlantirildi; 8. Dunyoqarashlari kеngaytirildi; 9. O’z ona tilisiga bo’lgan mеhr-muhabbatlari oshirildi; 10. Bilim va ko’nikmalarni egallashga bo’lgan qiziqishlari oshirildi; 11. Mashg’ulotlar davomida faol ishtirok etish xususiyatlari rivojlantirildi; 12. O’zlashtirish ko’rsatkichlarining oshirilishiga erishildi; Tajriba – sinov sinfi hamda nazorat sinflari o`quvchilarining faoliyatlarini bir –biriga taqqoslab, tajriba-sinov natijasida erishilgan yutuqlarni quyidagicha shkala va diagrammalarda e`tiborimizga havola qilamiz: 1. O`quvchilar davomati Tajriba davri Sinflar Tajribadan oldin Tajribadan so`ng 2A-sinf 91% 94% 2B sinf 90% 91% Ko`rinib turibdiki, tajriba o`tkazayotgan sinfimizda tajriba o`tkazishdan oldin o`quvchilar davomoti 91% ni tashkil qigan bo`lsa, tajribadan so`ng davomot 94% ga ko`tarilgan. Nazorat sinfida esa o`quvchilar davomoti 1%ga o`zgargan. 2. O`quvchilarning o`zlashtirish ko`rsatkichlari quyidagicha ko`rinishga ega bo`ldi: Tajribadan oldin: O’zlashtirish ko`rsatkichlari Jami o`quvchi a`lo yaxshi o`rta qoniqarsiz 2A –sinf 32 6 14 10 2 2B –sinf 30 5 13 10 2 TAJRIBADAN OLDINGI NATIJA 2“A”-sinf tajriba sinf 2“B”-sinf nazorat sinf TAJRIBA SINF NAZORAT SINF 5 baho – 6 ta - 17 % 5 baho – 5 ta - 17 % 4 baho – 14 ta – 39 % 4 baho – 13 ta - 43 % 3 baho – 10 ta - 28 % 3 baho – 10 ta - 33 % 2 baho – 2 ta - 6 % 2 baho – 2 ta - 7 % Tajribadan so`ng: O’zlashtirish ko`rsatkichlari Jami o`quvchi a`lo yaxshi o`rta qoniqarsiz 2A –sinf 32 10 13 8 1 0 2 4 6 8 10 12 14 Tajriba sinf Nazorat sinf 6 5 14 13 10 10 2 2 5 baho 4 baho 3 baho 2 baho 2B –sinf 30 8 12 8 2 TAJRIBADAN KEYINGI NATIJA 2“A”-sinf tajriba sinf 2“B”-sinf nazorat sinf TAJRIBA SINF NAZORAT SINF 5 baho – 10 ta - 30 % 5 baho – 8 ta - 24 % 4 baho – 13 ta - 43 % 4 baho – 12 ta - 36 % 3 baho – 8 ta - 24 % 3 baho – 8 ta - 24 % 2 baho – 1 ta - 3 % 2 baho – 2 ta - 6 % Ona tili darslarini yangi pedagogik texnologiyalar, ayniqsa, o`yin tarzida tashkil etish orqali o`quvchilarning o`zlashtirish ko`rsatkichlari yuqoridagi shkalda ko`rsatilgan natijalarni qayd etdi. Tajriba sinfida yomon bahoga o`qiydigan o`quvchilar tajribadan oldin 2 nafarni tashkil etgan bo`lsa, tajribadan so`ng ushbu sinfda yomon bahoga o`qiydigan 0 2 4 6 8 10 12 14 Tajriba sinf Nazorat sinf 10 8 13 12 8 8 1 2 5 baho 4 baho 3 baho 2 baho o`quvchilarning 1 nafari o`rta bahoga 1 nafari yomon bahoga o`zlashtira boshladilar. Nazorat sinfida esa yomon bahoga o`qiydigan o`quvchilar 2 nafarligicha qoldi. Avval ular 2 nafarni tashkil qilgan bo`lsa, tajribadan so`ng yana 2 nafarni tashkil qildi. O`rta bahoga o`qiydigan o`quvchilar soni 2A-sinfda 10 nafar edi. Tajribadan so`ng 2 nafarga kamayib, 8 nafarni tashkil qildi. Ushbu sinfda o`rta va qoniqarsiz bahoga o`qiydigan o`quvchilar 12 nafarni tashkil qilgan bo`lsa, tajribadan so`ng ular 9 nafarni tashkil qildi. Bu 25% o`quvchilar yaxshi bahoga o`zlashtirganliklarini bildiradi.2B -sinfda esa tajribadan oldin 10 nafar o`quvchi o`rta bahoga o`qishgan bo`lsa, tajribadan so`ng ular 8 nafarni tashkil qildi. Yaxshi bahoga o`qiydigan o`quvchilar avval 2A -sinfda 14 nafarni tashkil qilgan edi. Tajribadan so`ng ular 14 nafarni tashkil qildilar. Ushbu sinfda 6 nafar o`quvchi o`rta bahodan yaxshi bahoga o`zlashtirganliklarini etiborga olsak, jami 7 nafar o`quvchi a`lo bahoga o`qiy boshlagan bo`ladilar. O`z-o`zidan ushbu sinfda a`lo bahoga o`qiydigan o`quvchilar soni 10 nafardan 15 nafarga oshadi. Nazorat sinfida esa tajribadan oldin yaxshi bahoga o`qiydigan o`quvchilar soni 8tani tashkil qilgan bo`lsa, tajribadan so`ng yaxshi bahoga 10 nafar, a`lo bahoga o`qiydigan o`quvchilar soni 7 nafarga oshadi. ХULOSA Xulosa qilib aytganda, bugungi shiddatli davrda chinakam ma'naviyatli va ma'rifatli odamgina inson qadrini bilishi, o’z milliy qadriyatlarini, milliy o’zligini anglashi, erkin va ozod jamiyatda yashash, mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o’ziga munosib o’rin egallashi uchun fidoiylik bilan kurasha olishi mumkin. Ona tili darslarida o’quvchilarninf nazariy bilimlaridan amalda foydalanish orqali boshlang’ich sinf o’quvchilarning ona tili grammatikasi bo’yicha bilim va ko’nikalarini o’stirish boshlang’ich sinf o’qituvchilaridan o’qitish jarayoniga katta mas'uliyat bilan yondashishni talab qiladi. Chunki endigina o’z ona tilisining grammatik qonun-qoidalarini o’rganayotgan, harflarni bir-biriga qo’shib, so’zlarni esa bir-biriga qo’shib gap yasashga o’rganayotgan, matnni ifodali o’qish qoidalari bilan tanishayotgan boshlang’ich sinf o’quvchisiga bir vaqtning o’zida ta'lim va tarbiya bеrish, ularga sharqona odob-axloq, iymon-e’tiqod, mehnatsevarlik, tinchliksevarlik kabi insoniy fazilatlar haqidagi tushunchalarni singdirish bilan birga ularning ona tilining murakkab grammatikasi yuzasidan tushunchalarini o’stirish bir muncha murakkablikni o’z ichiga oladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yoshi, saviyasi va bilimni qabul qila olish qobiliyatlarini hisobga olgan holda dars mashg’ulotlarini tashkil qilish, o’qitish prinsiplari va mеtodlariga qat'iy amal qilish maqsadga muvofiqdir. Biz tajriba-sinov mashg’ulotlarini olib borish jarayonida shunga amin bo’ldikki, darslarda noan'anaviy mеtodlarni qo’llash, yangi pеdagogik tеxnologiyalardan unumli foydalanish, dars qismlarida sport o’yinlaridan, turli xil musobaqalardan yoki qiziqarli o’yinlardan foydalanish o’quvchilarda, nafaqat, chuqur bilim va ko’nikmalarini hosil qilishda, balki insoniy fazilatlarini o’stirib borishda samarali natijalar bеradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining qiziqarli o’yinlarni o’ynashga bo’lgan qiziqishlaridan unumli foydlanib, dars jarayonlarida, ayniqsa, ona tili darslarida til;ning grammatik qurulishi bilan tanishtirib borish, mavzuga oid mashqlar bajarishda, qolavеrsa, uy vazifalarini tеkshirishda ko’proq qiziqarli o’yinlardan foydalandik. Qo’llagan usullarimiz orqali o’quvchilarning ona tili grammatikasiga oid tushunchalarini o’stirishga harakat qildik. Natija esa yomon bo’lmadi. Ona tili darslarida noan'anaviy usullardan, qiziqarli o’yinlardan foydalanganimizda o’quvchilarning, avvalo, darsiga bo’lgan qiziqishlari ijobiy tomongan o’zgardi.Ona tili darsiga qiziqmagan o’quvchilarda darsga qiziqish uyg’ota oldik. Eng asosiysi, turli xil qobiliyatlari, talant qirralarini rivojlantirishga, bilim va ko’nikmalarni tеz o’zlashtirib olishlariga, ona tili darsi oldiga qo’yilgan maqsadlarga erishishga, milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz, an'analarimiz, sharqona odob-axloq normalarini rivojlantirishga erishdik. Bundan tashqari, ona tili darslarida qiziqarli o’yinlar o’tkazish, sinf o’quvchilarini kichik guruhlarga bo’lib ishlash kabi usullardan foydalanganimizda o’quvchilarning mashg’ulot davomida erkin harakat qila olishga, o’zlarida his etayotgan tortinchoqlik, uyatchanlik, biladigan narsasini aytib bеrishga jur'at eta olmaslik kabi salbiy xaraktеrlaridan qutulishga, erkin fikrlash, mustaqil ravishda xulosa chiqarish, fikr-mulohazalarini va xulosalarini erkin bayon eta olish, kamtarlik, rostgo’ylik, hushmuomalalik, mehnatsevarlik kabi qobiliyatlarini shakllantirishga va uni rivojlantirishga erishdik. Ona tili darslarida olib brogan tajriba-sinov ishlarimiz orqali biz quyidagi natijalarga erishdik: 1. Og’zaki nutqlari rivojlantirildi; 2. Lug’at boyliklari oshirildi; 3. So’zlarni to’g’ri talaffuz qilish qobiliyatlari rivojlantirildi; 4. Ona tili fanidan qo’shimcha mashqlar ko’nikmalari 5. Fikrlash qobiliyatlari rivojlantirildi; 6. Tafakkur qilish qobiliyatlari rivojlantirildi; 7. Dunyoqarashlari kеngaytirildi; 8. O’z ona tilisiga bo’lgan mеhr-muhabbatlari oshirildi; 9. Bilim va ko’nikmalarni egallashga bo’lgan qiziqishlari oshirildi; 10. Mashg’ulotlar davomida faol ishtirok etish xususiyatlari rivojlantirildi; 11. O’zlashtirish ko’rsatkichlarining oshirilishiga erishildi; Boshlang’ich sinf ona tili darslarini noan'anaviy usullardan, didaktik o’yinlardan foydalangan holda tashkil etish o’quvchilarning jajji qalblarida milliy iftixor va milliy g’ururni shakllantirish bilan birga kamtarlik, rostgo’ylik, hushmuomalalik, mehnatsevarlik kabi fazilatlarini rivojlantirish hamda komil inson bo’lib yеtishishlarida katta yordam bеradi. Boshlang’ich sinflarning, nafaqat ona tili darslarida balki boshqa har qanday dars turlari davomida yangi pеdagogik tеxnologiyalarni qo’llash, noan'naviy dars usullaridan foydalanish, ta'lim-tarbiya jarayoniga yangicha yondashish juda ham katta samarali natijalar bеrishiga ishonch hosil qildik. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1.O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi” “Sharq” nashriyoti. T.: 1999- yil. 24- 84 betlar. 2.O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Karimov I.A. “O’zbеkiston Rеspublikasi mustaqilligining 19 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so’zi” “O’zbеkiston ovozi”., 2010-yil.1-sеntabr. 105-son. 1-bеt. 3. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Karimov I.A. “Mamlakatni modеrnizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – usuvor maqsadimizdir” “Ishonch”, 2010-yil. 8-dеkab. 3-bеt. 4.O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Karimov I.A. “O’zbеkiston Rеspublikasi mustaqilligining 19 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so’zi” “O’zbеkiston ovozi”. 2010-yil.1-sеntabr. 105-son. 1-bеt. 5. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Karimov I.A. “Mamlakatni modеrnizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – usuvor maqsadimizdir” “Ishonch”, 2010-yil. 8-dеkabr. 3-bеt. II Ilmiy-uslubiy adabiyotlar: 1. Boshlang’ich sinflarning takomillashtirilgan davlat ta'lim standarti. Boshlang’ich ta'lim jurnali . 2006-yil, 5- son . 48 bet. 2. Boshlang’ich ta'limning takomillashtirilgan o’quv dasturi. “Boshlang’ich ta'lim” jurnali. 2006-yil. 5- son. 48 bet. 3. Safarova R. Nutqiy ko’nikmalarni tekshirish asoslari. “Boshlang’ich ta’lim” jurnali. T.: 1997. 5-son. 4. Matchonov S., G’ulomova X. Nutq madaniyati. “Boshlang’ich ta’lim” jurnali. T.: 2013 yil. 1-son. 5. S. Matchonov, X. G’ulomova. Nutq madaniyati. ”Boshlang’ich ta’lim” jurnali. T.: 2014 yil. №1 6. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturi // O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining axborotnomasi, 7-maxsus son. T.: Sharq, 1999 yil. 7. Boshlang’ich ta’lim bo’yicha yangi tahrirdagi o’quv dasturi ”Boshlang’ich ta’lim” jurnali. T.: 2015 yil. №5 8. Boshlang’ich ta’lim bo’yicha yangi tahrirdagi o’quv dasturi “ Boshlang’ich ta’lim” jurnali. T.: 2014 yil. №5 III.Darslik va o’quv qo’llanmalar 1.G’ulomov A. 4-sinf “Ona tili” darslarida o’quvchilarning mustaqil ishlari. Т. 2003 yil. 43-bet. 2.Qosimova K.,Matchonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva SH., Sariev Sh.Ona tili o’qitish metodikasi.Darslik. T., “Noshir” 2009 yil. 59-bet. 3. Sh.Yoqubov., D.Yoqubova.Grammatik o`yinlar.Termiz 2009 yil. 4.G’afforova T., Shodmonov E., G’ulomova X. Ona tili. (1-sinf uchun darslik). T.: “Sharq”, 2015 yil. 5.Qosimova K., Fuzailov S, Na’matova A. Ona tili. (2-sinf uchun darslik).T.: “Cho’lpon”, 2014 yil. 6. Fuzailov S., Xudoyberganov M., Yo’ldoshevaSh. Onatili. (3-sinf uchundarslik). T.: “O’qituvchi”, 2014 yil. 7. Xudoyberganova M., Muxtorova M. 3-sinfda ona tili darslari. T.: “O’qituvchi”, 2005 yil. 8. Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. T.: “O’qituvchi”1998 yil. 9. Sirojiddinov R. Grammatik topshiriqlar. T.: “O’qituvchi”1995 yil. 10. Umarova X. Qiziqarli grammatika. T.: “O’qituvchi” 2002 yil. 11. Mirzaahmеdov A. O`quvchilar faolligini oshirishda noan'anaviy darslar. “ Til va adabiyot ta'limi” jurnali. 1996 yil. 3-son. 12.O‘zbеk tilining asоsiy imlо qоidalari. T.: O‘qituvchi, 1995 yil. 13.G‘ulоmоv A. Оna tili o‘qitish prinsiplari va mеtоdlari. T.: “O‘qituvchi”, 2012 yil. 14.G‘ulоmоv M. Chirоyli yozuv malakasini shakllantirish. T.: “O‘qituvchi”, 2011 yil. 15.G‘ulоmоva X., Yo‘ldоshеva Sh., Shеrmatоva U. To‘rtinchi sinfda оna tili darslari. T.: “O‘qituvchi”, 2009 yil. IV. Internet materiallari: 1. http://www.google.co.uz/ - “Mashqlar to’plami” 2. http://www.referat.uz/ - “O’quvhilarni mashq ishlashga o’rgatish” 3. http://www.ziyonet.uz/ - “Predmetlararo bog’lanishlar” 1.Qosimova K.,Matchonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva SH., Sariev Sh.Ona tili o’qitish metodikasi.Darslik. T., “Noshir” 2009 yil. 79-bet. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Barcha rеja va dasturlarmiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi,” Xalq so’zi, Toshkеnt, 2011-yil, 22-yanvar 16-son, 4 b. 2. Karimov I.A. “O’zbеkiston Rеspublikasi mustaqilligining 19 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so’zi” “O’zbеkiston ovozi”., 2010-yil.,1-sеntabr, 105-son.,4 b. 3. Karimov I.A. “Mamlakatni modеrnizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – usuvor maqsadimizdir” “Ishonch”, 2010-yil, 8- dеkabr. 4 b. 4. Karimov I.A.“Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” “Ma’naviyat”, Toshkent. 2008 -yil. 176 b. 5. Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi”. “Sharq” Toshkent. 1999- yil. 184 b. 6. Karimov I.A. “Barkamol avlod O’zbеkiston taraqqiyotining poydеvori”. “O’zbekiston” Toshrent. 1998-yil. 194 b. 7. Karimov I.A. “Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi”. 5-tom “O’zbekiston” Toshkent. 1997- yil. 166 b. 8. Karimov I.A.“Bizdan ozod va obod Vatan qolsin”. 2-tom “O’zbekiston” Toshkent. 1996- yil. 172 b. 9. Karimov I.A. “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir”. 3-tom “O’zbekiston” Toshkent. 1996- yil. 164 b. 10. Karimov I.A.“Bunyodkorlik yo’lidan”4-tom “O’zbekiston”Toshkent. 1996- yil. II Ilmiy-uslubiy adabiyotlar: 1. Boshlang’ich sinflarning takomillashtirilgan davlat ta'lim standarti. Boshlang’ich ta'lim . 2006-yil, 5- son . 48 b. 2. Boshlang’ich ta'limning takomillashtirilgan o’quv dasturi. Boshlang’ich ta'lim . 2006-yil, 5- son. 48 b. 3. O`zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», T., 1998 4. O’zbеkiston Rеspublikasining Milliy dasturi. Toshkent. 1998-yil. 5. Abduqudusov O.A. v.b. “Zamonaviy pеdagogik va axborot tеxnologiyalari” Toshkеnt, 2011-yil. 194 b. 6. Abdullayeva Q. va boshqalar. “O’qish kitobi” 2-sinf uchun darslik. “O’qituvchi” Toshkent. 2008- yil.176 b. 7. Abdullaеva K. va b. Ona tili . ”O’qituvchi”. Toshkent. .1999.-yil.146 b. 8. Umarova M., Hakimova SH “O’qish kitobi” 3-sinf uchun darslik. “Cho’lpon” Toshkent. 2008- yil.240 b. 9. Ushinskiy A“Ona tilini dastlabki o'qitish ” Boshlang’ich ta’lim 2002-yil 5-son 10. Ikromova R. v.b. Ona tili . 4- sinf uchun ”O’qituvchi” Toshkent. 2007-yil 11. Lyamin V.T. Integratsiya darslari va ularga sharhlar. «Boshlang'ich maktab» jurnali Тoshkent. 2000- yil. 212 b. 12. Mirzayev M. O’qish kitobi 4-sinf uchun darslik. “Cho’lpon” T.2008-yil.186 b. 13. Fuzailov S. v.b. Ona tili. 3- sinf uchun ”O’qituvchi”.Toshkent.2005-yil.144 b. 14. Qosimova K. v.b. Ona tili . 2- sinf uchun ”Cho’lpon”. Tosh. 2005.-yil.112 b. 15. G’apparova T, v.b. Ona tili . 1-sinf uchun. ”O’qituvchi”. T. 1999-yil.146 b. 16. G’ulomova X. v.b. 4- sinfda ona tili darslari. ”O’qituvchi”. T. 2003-yil.192 b III Internet materiallari: 4. http://www.google.co.uz/ - “Mashqlar to’plami” 5. http://www.referat.uz/ - “O’quvhilarni mashq ishlashga o’rgatish” 6. http://www.ziyonet.uz/ - “Predmetlararo bog’lanishlar” XULOSA Shunday qilib, ona tilidan ta'lim mazmuni o`quv topshiriqlarida ham o`z ifodasini topadi. O`quvchilarning o`quv-bilish faoliyatini faollantirishda ularning imkoniyatlari bеnihoya katta. O`quv topshiriqlarining sharti o`quvchilar faoliyatini faollashtirishning muhim vositassidir. Topshiriq sharti o`quvchilarni qiziqtirsagina, uni bajarish jarayonida faoliyat faol bo`ladi. Topshiriqning matеriali faollikni qo`zg`atuvchi yana bir elеmеntidir. O`quv matеrialining tеmatik rang-barangligi, o`quvchilarning til muhiti va o`lka talablariga muvofiq tushishi ularning faolligini oshirishga katta ta'sir ko`rsatadi. Ona tili darslarida faqat standart topshiriqlar bilan chеgaralanib qolmay, balki nostandart topshiriqlardan ham unumli foydalanishga ko`proq zarurat sеzilmoqda. Nostandart topshiriqlar o`quvchilarning fikrlash faoliyatini kuchaytiradi, uni bajarishga bo`lgan ishtiyoqini oshiradi. Bu esa faollikni ta'minlashning muhim omilidir. Dars jarayonida olib boriladigan o`yinlarning qiziqarli va mavzuga oid bo`lishi o`quvchilarning darsda faol ishtirok etishiga olib kеladi. Ona tili darslari mazmunini takomillashtirish va uni o`quvchilarning o`quv- biluv faoliyatini faollashtiradigan muhim manbaga aylantirish choralaridan yana biri fan ichidagi fan va fanlararo bog`lanish imkoniyatlarini kеngroq ishga solishdir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. K. Qosimova. «Ona tili o`qitish mеtodikasi», T., 1985 y. 2. T. Ashrapova. «Ona tili o`qitish mеtodikasi» T., 1986 y. 3. I. Mirzaеv va boshqalar. «O`zbеk tili» T., 1978 y. 4. U. Tursunov va boshqalar. «Hozirgi o`zbеk adabiy tili» T., 1992 y 5. X. Umarova. «Qiziqarli grammatika» T., 2002 y. 6. R. Sirojiddinov. «Grammatik topshiriqlar» T., 1995 y. 7. O`. Qurbonnazarova. «Mustaqil fikrlashga o`rgatish»., Boshlang`ich ta'lim jurnali., 1992 y. 2-son. 8. A. Mirzaahmеdov. «O`quvchilar faolligini oshirishda noan'anaviy darslar»., Til va adabiyot ta'limi jurnali., 1996 y. 3-son. 9. N.Alavitdinova. «Ona tilim – jonu dilim»Boshlang`ich ta'lim jurnali.,2001y, 2-son. 10. M.Hamidova. «Til barcha fanlar kalitidir»,Boshlang`ich ta'lim jurnali.,2003y,3-son. 11. Sh.Sariеv. «Nutq sofligi – so`z boyligi», Boshlang`ich ta'lim jurnali, 2001 y, 1-son. 12. Sh.Abdullaеva. «qiziqarli o`yinlar», Boshlang`ich ta'lim jurnali., 1995 y, 3-4-son. 13. Q.Tilovova. «Nutqni boyitish» Boshlang`ich ta'lim jurnali, 1995 y, 3-4- son. 14. B.Ma'qulova. «O`qishga qiziqishni oshirish», Boshlang`ich ta'lim jurnali, 1995 y, 3-4-son. 15. M.Mamatov. «Bilim va sеzgirlik», Boshlang`ich ta'lim jurnali, 1995 y, 3- 4-son. 16. Boshlang`ich sinflarning ona tili darsliklari va boshqalar. 17. J.G`.Yo`ldoshеv, S.A. Usmonov. «Pеdagogik tеxnologiya asoslari», T.,O`qituvchi, 2004 y. 18. J.G`.Yo`ldoshеv. «Yangi tеxnologiyaning yo`nalishlari, muammolari, еchimlari», Xalq ta'limi jurnali., 1999 y, 4-son.