Boshlang‘ich sinflarda sifatni o‘rganish tizimi Reja: 1. Boshlang‘ich sinflarda sifatni o‘rganishdagi asosiy vazifalar. 2. Sifat so’z turkumining o’quv dasturlarida berilishi. 3. Sifat so’z turkumlarini o’rganishda izchillik. 4. Sifat so’z turkumlarini o’rganishning bosqichlari. Tayanch so’zlar: Belgi bildiruvchi so’zlar, so’z turkumlari, tartib son, sanoq son, olmosh, kishilik olmoshi, so’zning lug’aviy ma’nosi, so’zlarning grammatik ma’nosi. Sifatni o’rganish tizimi materialni leksik va grammatik tomondan izchillik bilan boyitib, murakkablashtirib borishni ko’zda tutadi. O’quvchilar I va II sinfda sifatning leksik ma’nosini kuzatadilar, sifatga qanday?, qanaqa? so’rog’ini berishga o’rganadilar; III sinfda sifat so’z turkumi sifatida o’rganiladi; IV sinfda ilgari o’rganilganlar takrorlanib, grammatik materialga bog’liq holda qip-qizil, yam-yashil kabi orttirma darajadagi (atama aytilmaydi) sifatlarning yozilishi o’rgatiladi. Ona tili va o’qish darslarida o’quvchilar nutqi yangi-yangi sifatlar bilan boyitiladi, ularga oldindan ma’lum bo’lgan sifatlarning ma’nosiga aniqlik kiritiladi. Sifatni o’rganish metodikasi uning lingvistik xususiyatlariga asoslanadi. Sifat predmetning belgisi (rangi, hajmi, shakli va ko’rinishi, maza-ta’mi, xarakter- xususiyati, hidi, vazni, o’rin va paytga munosabati)ni bildiradi. Sifatning leksik ma’nosi uni ot bilan bog’liq holda o’rganishni talab qiladi. Sifatni tushunish uchun I sinfdanoq o’quvchilar e’tibori sifatning otga bog’lanishini aniqlashga qaratiladi. O’quvchilar predmetning belgisini aytadilar, ularda so’roq yordamida gapda so’zlarning bog’lanishini aniqlash ko’nikmasi o’stiriladi, ya’ni ular gapdagi sifat va otdan tuzilgan so’z birikmasini ajratadilar (atama aytilmaydi). Keyingi sinflarda bu bog’liqlik aniqlashtiriladi. SHunday qilib, sifatning semantik-grammatik xususiyatlari sifat ustida ishlashni leksik va grammatik (morfologik va sintaktik) ravishda olib borishni talab etadi. Boshlang’ich sinflarda “Sifat” mavzusi quyidagi izchillikda o’rganiladi: 1) sifat bilan dastlabki tanishtirish (I, II sinf); 2) sifat haqida tushuncha berish (III sinf); 3) shu grammatik mavzu bilan bog’liq holda ayrim sifatlarning yozilishini o’zlashtirish (IV sinf). Sifat bilan (atamasiz) dastlabki tanishtirish (birinchi bosqich) sifatning leksik ma’nosi va so’roqlari ustida kuzatish o’tkazishdan boshlanadi. Predmetning belgilari xiima-xil bo’lib, uni rangi, mazasi, shakli, xil-xususiyatlari tomonidan tavsiflaydi. SHunday ekan, sifat tushunchasini shakllantirish uchun uning ma’nolarini aniqlash talab etiladi. O’qituvchi predmetni yoki uning rasmini ko’rsatadi, o’quvchilar uning belgilarini aytadilar va yozadilar. Masalan, (qanday?) olma - qizi], shirin, yumaloq olma; (qanday?) ip - тип, ко ’к ip. Albatta, suhbat asosida o’quvchilar olma, ip so’zlari nima? so’rog’iga javob bo’lib, predmet nomini bildirishi, qizil, shirin, yumaloq kabi so’zlar qanday? so’rog’iga javob bo’lib, predmetning belgisi (rangi, mazasi, shakli)ni bildirishini aniqlaydilar. O’qituvchi atrofimizni o’rab olgan predmetlarning o’z belgilari borligini, ular bir-biridan shu belgilar bilan farqlanishini yana bir-ikki misol bilan tushuntiradi (Qanday daraxt? - Katta, chiroyli, sershox, ко ’m-ko ’k daraxt. Qanaqa shkaf? - Oynali, baland shkaf). Xulosa chiqariladi: qanday?, qanaqa? so’roqlariga javob bo’lgan so’zlar predmet belgisini bildiradi. O’quvchilar belgi bildirgan bunday so’zlarning nutqimizdagi ahamiyatini anglashlari uchun sifat lco’p uchraydigan matn tanlanib, avval sifatlarini tushirib qoldirib, so’ngra sifatlari bilan o’qib beriladi va mazmuni taqqoslab ko’rsatiladi. Predmetni aniq tasvirlash uchun uning belgisini bildiradigan so’zlardan ioydalanilgani tushuntiriladi. Bu darslarda ko’rgazma vositalar (predmetlar, predmet rasmlari, syujetli rasmlar)dan lceng foydalaniladi. O’quvchilar qanday?, qanaqa? so’roqlariga javob bo’lgan (predmet belgisini bildirgan) so’zlarni o’zlashtirishlari uchun mashqning quyidagi turlari samarali hisoblanadi: 1) so’roq yordamida predmetning belgisini bildirgan so’zlarni tanlash; 2) aralash berilgan so’zlardan gap tuzish; 3) matndan kim? yoki nima? so’rog’iga javob bo’lgan so’zni va unga bog’langan qanday? va qanaqa? so’rog’iga javob bo’lgan so’zni tanlab (so’z birikmasini topib) aytish va yozish; 4) tayanch so’zlar va rasm asosida gap yoki lcichik hikoya tuzish. Ikkinchi bosqichda asosan ikki vazifa: “sifat” tushunchasini shakllantirish hamda o’quvchilar nutqini yangi sifatlar bilan boyitib borish, fikrni aniq ifodalash uchun mazmunga mos sifatlardan nutqda o’rinli foydalanish ko’nikmasini o’stirish hal qilinadi. “Sifat” tushunchasini shakllantirish o’quvchilarning “predmet belgisi” degan umumlashtirilgan kategoriyani o’zlashtirish darajasiga bevosita bog’liq. SHu maqsadda rang, maza, shakl-hajm, xil-xususiyat bildiradigan so’zlar guruhlanadi va shu so’zlarning xususiyatlari umumlashtiriladi. Sifatning leksik ma’nosi bilan birga uning xarakterli grammatik xususiyatlari ham qayd etiladi. Sifatlarning xususiyatlarini umumlashtirish asosida o’quvchilar uning so’z turkumi sifatidagi o’ziga xos ko’rsatkichlarini ajratadilar: a) predmet belgisini bildiradi, b) qanday? yoki qanaqa? so’rog’iga javob bo’ladi, v) gapda otga bog’lanib, shu ot bilan so’z birikmasi hosil qiladi, ikkinchi darajali bo’lak vazifasida keladi. Bu sinfda og’zaki va yozma ijodiy ishlar (maktab bog’i yoki parkka ekskursiya vaqtida kuzatilgan daraxt, qushlar, hayvonlami tasvirlab kichik hikoya tuzish kabilar)ga katta o’rin beriladi. O’quvchilarning sifatning leksik ma’nosi haqidagi tushunchalarini chuqurlashtirish va predmetni har tomonlama tasvirlash malakasini o’stirish uchun: 1) berilgan predmetlarning rangi, mazasi, shakli, xususiyatini ifodalaydigan sifatlar tanlash va yozish: Qanday shaftoli? Shirin, suvli, tuksiz shaftoli. Qanday kitob? Qalin, qizil Idtob; 2) berilgan belgilariga qarab qaysi hayvon ekanini aniqlash: Tikanli, kichkina, foydali ... (tipratikan). Ehtiyotkor. ayyor, yovvoyi ... (tulki); 3) predmetlarning belgisiga qarab topishmoqlarning javobini ayting lcabi mashqlardan foydalanish mumkin. Sifatning nutqimizdagi, fikrni aniq va tushunarli ifolashdagi o’rnini puxta o’zlashtirishga erishish uchun ma’nodosh va zid ma’noli sifatlar ustida ishlash, o’qish darslarida sifatning o’z va ko’chma ma’noda ishlatilishini kuzatish maqsadga muvofiq. Sifatni o’rganish jarayonida so’z yasashga oid mashqlami muntazam o’tkazib borish o’quvchilarda u yoki bu so’z turkumini yasash uchun so’z yasovchi qo’shimchalardan ongli foydalanish malakasini shakllantiradi. Uchinchi bosqichda sifat haqidagi bilimlami takomillashtirish, og’zaki va yozma nutqda sifatlardan aniq, o’rinli foydalanish ko’nikmasini o’stirish bilan bog’liq holda -roq qo’shimchasi bilan qo’llangan sifatlarni va ko’m-ko’k, yam- yashil kabi sifatlarni to’g’ri yozish malakasi shakliantiriladi. Ish mazmuni shu vazifalarni bajarishga qarab belgilanadi va o’quvchilar nutqini o’stirishga qaratiladi. Nazariy ma’lumotlarga asoslanib: matnda berilgan otlarning belgilarini ifodalaydigan sifatlarni tanlab qo’yish, gapda sifat bog’langan otni (so’z birikmasini) aniqlab yozish; otga mos sifatlar tanlab predmetni tasvirlash, berilgan sifatlar yoki so’z birikmasi bilan gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi. Mashq materialini tanlashda -roq qo’shimchasi bilan qo’llangan yaxshiroq, aqlliroq kabi, shuningdek, tip-tiniq, sap-sariq kabi sifatlar ko’proq bo’lishiga e’tibor beriladi. O’quvchilarning mustaqilligi osha borgan sayin, mashq topshiriqlari ham asta- sekin murakkablashtira boriladi. Shunday qilib, sifatni o’zlashtirishda uni ot bilan o’zaro bog’liq holda o’rganishga asoslaniladi. Savol va topshiriqlar 1. Boshlang’ich sinflarda qanday so’z turkumlari o’rganiladi? Ularni o'rganishdagi izchillikni tushuntiring. 2. O’quvchilarga sifatni tushuntirishda qanday usullardan foydalanasiz? 3. Sifatga oid bironta dars ishlanmasini yozing. Test-sinovlari 1. Butunlay otga aylanib ketgan sifatlar qaysi javobda berilgan? A) keksa, qahramon, usta, chol, kampir B) vafodor, kasal, mard, yaxshi C) ishchi, sartarosh, farg`onalik, abadiy D) qiziqchi, sportchi, za’faron, kamtar E) to`g`ri javob berilmagan 2. Jumladagi sifatning ma’no turini toping. Aytarli tuzuk-quruq gap yo`q. A) holat bildiruvchi B) hajm-o`lchov bildiruvchi C) shakl-ko`rinish bildiruvchi D) xarakter -xususiyat bildiruvchi E) to`g`ri javob berilmagan 3. Ozaytirma sifatlar qanday yoziladi? A) qo`shib B) ajratib C) chiziqcha yoki tire bilan D) B,C E) A,B 4. Nimqorong`i xona birikmasidagi sifatning darajasini va daraja hosil qiluvchi vositani aniqlang. A) orttirma daraja, fonetik vosita B) orttirma daraja, morfologik vosita C) orttirma daraja, leksik vosita D) ozaytirma daraja, leksik vosita E) ozaytirma daraja, morfologik vosita 5. Sifat yasovchi qo`shimchalar olgan so`zlar qatorini toping. A) harakatchan, mehnatkash, qumloq B) yozgi, supurgi, ichki C) bebaxt, bodomqovoq, o`tli D) tuxumsimon, to`la, tarqoq E) barchasi to`g`ri 6. Ozaytirma sifatlar tuzilishiga ko`ra qanday sifatlar? A) sodda B) qo`shma C) sodda tub D) sodda yasama E) qo`shma, tub 7. Berilgan gapdagi sifatning darajasi va daraja hosil qiluvchi vositani aniqlang. O`ziyam g`irt ahmoq ekan. A) orttirma daraja, morfologik vosita B) orttirma daraja, leksik vosita C) ozaytirma daraja, leksik vosita D) ozaytirma daraja, leksik-morfologik vosita E) orttirma daraja, leksik-morfologik vosita 8. Fe’ldan yasalgan sifatlarni aniqlang. A) suzma, qaynatma, qovurma B) iliq, qiliq, baliq C) sersuv, bolali, qo`zichoq D) qochoq, topqir, maqtanchoq E) beminnat, baqiroq, tarqoq 9. O`ta vijdonsiz, to`ng`iz odam birikmasidagi sifat darajasini va usulini aniqlang. A) orttirma daraja, fonetik usul B) orttirma daraja, leksik usul C) orttirma daraja, leksik-semantik usul D) ozaytirma daraja, leksik usul E) ozaytirma daraja, fonetik-leksik usul 10. Otlashgan sifat qo`llangan gapni aniqlang. A) Bilmaslik ayb emas, o`qimaslik-ayb. B) Birov boyadan beri eshik ortida turibdi. C) Har qancha chiroyli qiz bo`lsa ham bundan munosibrog`i yo`q ekanmi? D) Donolikning bir belgisi – adolat, Zulm bilan hamroh erur jaholat. E) Berilgan gaplarning barchasida otlashgan sifat mavjud. 11. Ot+ot ko`rinishidagi qo`shma sifatlarni toping. A) kamgap, ertapishar B) tezoqar, kamquvvat C) sovuqqon, balandparvoz D) rahmdil, kul rang E) A va B 12. Qaysi qator faqat sifatlardan iborat? A) tuyg`un, ozg`in, tuzdon, kuldon B) to`lin, to`lqin, bilimdon, qalamdon C) so`lg`in,turg`un, uchqun, uyg`un D) yorqin, keskin, gapdon, qadrdon E) A,B,C,D 13. Qaysi qatordagi gapda sifat otlashmagan? A. Qozonga yaqin yursang, qorasi yuqar. B. Mol olasi tashida, odam olasi ichida. C. Senga o‘xshash notavonlarga yordam bersam, deyman. D. Chumchuqdan qo‘rqqan tariq ekmas. E. Ilg‘or ishchilar mukofotlandi. 14. Sifat yasovchi sinonim qo`shimchalar berilgan qatorni aniqlang. A) –li, ba-, bo- B) –siz, be-, bo- C) –li, -dor, ser- D) A va C E) Barcha qatordagi qo`shimchalar o`zaro sinonim. 15. Qaysi qatorda faqat xarakter-xususiyat bildiruvchi sifatlar berilgan? A) bezori, havoyi, dolzarb, chopag`on, rasvo, qo`rs B) qalbaki, yuzaki, savdoyi, titroq, yirtiq, bukir C) odobsiz, subutsiz, tarbiyasiz, g`uborsiz, qallob D) arzirlik, insonlik, jo`yali, jarlik, aqlli, pulli E) durkun, sodda, sevikli, kamgap, lattachaynar, boy Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 1.O`zbеkiston Rеspublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to`g`risidagi qonuni. Toshkеnt, O`zbеkiston, 1997 yil. 2.Qosimova K., Matchonov S., G`ulomova X., Yo`ldoshеva Sh., Sariеv Sh., Ona tili o`qitish mеtodikasi, T., 2009. 3.Boshlang`ich sinflar “ O`qish kitobi”, 2010 4.Boshlang`ich sinflar “ O`qish kitobi”ga yozilgan mеtodik qo`llanmalar.