BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SO‘Z USTIDA ISHLASH
DTSga muvofiq, boshlang‘ich sinflarda morfologiyadan: ot, sifat, son, fe’l,
kishilik olmoshi sintaksisdan: gap, ega, kesim, ikkinchi darajali bo‘lak, uyushiq
bo‘lak, undalma kabi tushunchalarni, so‘z yasalishidan: o‘zak, qo‘shimcha,
o‘zakdosh so‘zlar kabi tushunchalarni shakllantirish ustida ish olib boriladi.
Grammatik tushunchalar so‘z, so‘z birikmasi, gap, morfema, leksika, fonema va
boshqalarning o‘ziga xos muhim belgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi
hisoblanadi. O‘qituvchi bu tushunchalarni shakllantirish jarayonini boshqarishi,
o‘quvchilar aqliy faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish uchun tushuncha nimaligini bilib
olishi, bu jarayonning xususiyatlarini, tushunchani qanday sharoitda o‘zlashtirilishi
samaraliroq bo‘lishini ko‘z oldiga keltira olishi kerak..
Boshlang‘ich sinflarda grammatik tushunchani o‘zlashtirish uzoq davom etadigan
va kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. Shunga ko‘ra,
o‘qituvchi boshlang‘ich sinflarda tushunchani o‘zlashtirishga oid ishlarni tashkil
etishda o‘rganiladigan tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o‘zlashtirish
jarayoning psixologik-didaktik xususiyatlarini, o‘quvchilarning nutqiy va aqliy
faoliyatini rivojlanish darajasini aniq bilib olishi zarur.
Grammatik tushunchalardan so‘z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l)
boshlang‘ich sinflarda soddadan murakkabga qarab, izchillik tizimida o‘rgatiladi.
So‘z turkumlari ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarning og‘zaki va yozma
nutqiy malakalari, kishilarning aloqa vositasi bo‘lmish tilning hususiyatlari, to‘g‘ri
nutqning ahamiyati haqidagi bilimlari takomillashib boradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, fe`lning quyidagi xususiyatlarini bilib
oladilar va shu o‘rgangan belgilari asosida so‘z turkumlarini taqqoslaydilar:
Shaxs, narsa, belgi, miqdor va tartib, harakat yoki holatni bildiradigan so‘zlar;
Bu so‘zlarning qanday so‘roqlarga javob bo‘lishi;
So‘zlarni o‘zgarish-o‘zgarmasligi va doimiyligi;
Gapda qanday bo‘lak vazifasida kelishi.
O‘quvchilarni o‘rganganlariga qarab, har bir so‘z turkumining grammatik belgilari
haqidagi bilimlari kengaya boradi. Boshlang‘ich sinf ona tili dasturiga ko‘ra,
o‘quvchilarda so‘zlarni dastlab, javob bo‘ladigan so‘roqlariga qarab guruhlab,
o‘rgatiladi. 3-sinfda ”So‘z turkumi” tushunchasi shakllantiriladi. Bunda
o‘quvchilar har bir so‘z turkumiga xos ayrim belgilar: so‘z turkumining
umumlashtirilgan leksik ma’nolari, otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi,
bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar, ot, sifat, son va fe`lning gapdagi vazifasi bilan
tanishtiriladi. 4-sinfda so‘z turkumlarining morfologik-sintaktik xususiyatlari
haqidagi bilim chuqurlashtiriladi: o‘quvchilar otlarning egalik va kelishiklar bilan
o‘zgarishini, sifat va sonning gapdagi vazifasini, shaxs-son va zamonni
o‘rganadilar.
Berilgan quyidagi jadvalda boshlang‘ich 1-4-sinflarda o‘quvchilarining so‘z
turkumlari yuzasidan egallashlari lozim bo‘lgan bilimlar hajmi ko‘rsatilgan:
Boshlang‘ich
sinflarda
so‘z
turkumlarini
o‘rganishdagi
asosiy
vazifa
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi ot, sifat, son,
fe’llar bilan boyitish, o‘quvchilarning shu vaqtgacha foydalanib kelgan
so‘zlarining ma’nosini aniq tushunishiga erishish, bog‘lanishli nutqda so‘zlardan
to‘g‘ri foydalanish malakasini o‘stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli
hal qilish uchun so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida ma’nodosh, turli ma’noni
bildirgan so‘zlar ustida muntazam ishlab boriladi. O‘quvchilar ko‘p ma’noli
so‘zlar, ularning o‘z va ko‘chma ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda
ta’limni o‘quvchilarning shaxsiy tajribalari, bevosita ko‘rganlari, eshitganlari,
kitobdan o‘qiganlari bilan bog‘lash muhim ahamiyatga ega. Kichik yoshdagi
bolalarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko‘nikmalarini shakllantirish, atrof-
muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir qatorda, ularning nutqini o‘stirish
vazifasi ham amalga oshiriladi.
Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanida o‘quvchilarni og‘zaki va yozma nutqini har
jihatdan shakllantirish ta`lim sohasidagi barcha pedagogik fanlar bilan bog‘langan
holda amalga oshiriladi va ana shu fanlarni to‘liq o‘rganishga tayyorlaydi. Bu
jarayonda o‘quvchilarga ta`lim-tarbiya berish bilan birga barkamol shaxsni
shakllantirishga zamin hozirlanadi. Barkamol shaxsni shakllantirishda albatta,
o‘quvchilarni tanqidiy fikrlashga o‘rgatish katta samara beradi.
Ona tili darslarida so‘z turkumlarini o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarda tanqidiy
fikrlashni shakllantirishga zamin yaratuvchi, quyidagi berilgan didaktik
topshiriqlar
fan
bo‘yicha
bilimlarni
mustahkamlaydi,
shu
bilan
birga
pedagogikadagi fanlararo bog‘liqlik masalasini ham ijobiy hal qiladi:
1-topshiriq: berilgan beshta so‘zdan to‘rttasi bitta umumiy belgiga ega. Beshinchi
so‘z ularga mazmunan mos kelmaydi. Uni topib belgilang. Tanlangan so‘zingiz
raqamini javob varaqasiga yozing. Faqat bitta so‘zni va raqamni belgilang.
1.a) yurmoq; b) sakramoq; v) raqs tushmoq; d) o‘tirmoq; g) yugurmoq.
Bu yerda to‘rtta so‘z harakatni, faqat bittasi – o‘tirmoq harakatsizlikni bildiradi.
Shuning uchun u ortiqcha.
2-topshiriq: juft so‘zlar berilgan. Ular uchun umumiy xususiyatni ifodalaydigan
so‘zni toping. Bunda mavjud barcha umumiy xususiyatlardan imkon qadar shu ikki
narsaga eng yaqin va xos xususiyatni topib yozish kerak. javobingizni so‘zlar
juftligining yoniga yozing.
Misol: Archa-qarag‘ay; to‘g‘ri javoblar: “daraxtlar”, “doimiy yashil o‘simliklar”,
“ninabargli daraxtlar”. Eng to‘g‘ri javob: “ninabargli daraxtlar”.
Otni o‘rgatish metodikasi. Boshlang‘ich sinflarda “OT” so‘z turkumini o‘rganish
tizimi aniq izchillikda, bir-birini to‘ldirgan holda, berilayotgan bilim va mashqlar
asta soddadan-murakkabga qarab maqsad tomon yo‘naltiriladi. Bu jarayonda
o‘quvchilar otdan to‘g‘ri foydalanish va to‘g‘ri yozish malakasini shakllantiriladi.
Otning
til
hodisasi
sifatidagi
xususiyatlari,
uni
o‘rganish
vazifalari,
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun
beriladigan material hajmi, ularni o‘rganish izchilligi belgilangan.
1-4-sinflarda otni o‘rganish vazifalari:
Ot haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish;
Kim? so‘rog‘iga javob bol`gan otlardan nima? so‘rog‘iga javob bo‘lgan otlarni
farqlash ko‘nikmasini hosil qilish;
Atoqli otlarni (kishilar ismi-sharifi, hayvonlarga qo‘yilgan nomlar, ko‘cha va
hakozolar) bosh harf bilan yozish ko‘nikmasini shakllantirish;
Otlarni birlik va ko‘plikda qo‘llanishi bilan tanishtirish;
Otlarni egalik qo‘shimchalari bilan to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirish;
Otlarning kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo‘shimchalarining yozilishi
haqida malaka hosil qilish;
O‘quvchilar lug‘atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq, o‘rinli
foydalanish malakasini oshirish;
So‘zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish.
Yuqorida berilgan otni o‘rganish vazifalari o‘zaro bog‘langan holda bajariladi. Shu
bilan birga, “ot” mavzusini o‘rganishning muayyan bosqichida bajarish lozim
bo‘lgan bir vazifani hal qilishga ko‘proq ahamiyat beriladi. Masalan, 1-2-sinflarda
otning faqat belgilari, nimani bildirishi, so‘roqlari o‘rganiladi. 3-sinfda otga atama
beriladi, birlik va ko‘plikda qo‘llanishini o‘zlashtirishga ahamiyat beriladi. 4-
sinfda otning egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi, kelishiklar bilan turlanishi va
kelishik qo‘shimchalarining yozilishini o‘rganishga e’tibor qaratiladi. Kichik
yoshdagi bolalarni nutqi va tafakkurini o‘stirish vazifasi ta`lim berish jarayonida
otni o‘rganishning barcha bosqichlarida bajariladi. O‘quvchilarning lug‘atini
boyitish, bog‘lanishli nutq malakalari va fikrlash qobiliyatini o‘stirish grammatik
bilimlarni o‘rganish va orfografik malaka hosil qilishning butun jarayonida amalga
oshiriladi.
Savod o‘rgatish davridan boshlab, o‘quvchilarni otni o‘rganishga tayyorlab
boriladi. Bu davrda o‘quvchilar shaxs-narsalarni va ularning nomi bo‘lgan
so‘zlarni farqlashga o‘rganadilar, so‘zning leksik ma’nosiga e’tibor berib,
so‘zlarning ma’nosiga qarab guruhlash ko‘nikmasi shakllantiriladi. Masalan,
qushlar, meva va sabzavotlar, kiyim va buyumlarni va hakazo. So‘zlarni leksik
ma’nosi asosida guruhlash mashqlari otlarni taqqoslash, o‘xshash tomonlarini
aniqlash, umumlashtirish ko‘nikmasini o‘stiradi. Shunday bo‘lishiga qaramay,
o‘quvchilar so‘zning aniq ma’nosini yetarli bilmaydilar, grammatik tushunchani
shakllantirish uchun so‘zning leksik ma’nosini bilish bilan birgalikda uning
grammatik belgilarini ham o‘zlashtirish zarur.
Keyingi bosqichda otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida maxsus
ishlanadi. O‘quvchilar kim? so‘rog‘iga javob bo‘lgan otlarni nima? so‘rog‘iga
javob bo‘lgan otlardan farqlashni, ularni so‘roq berish bilan ajratishni o‘rganadilar,
ularda mavhum grammatik tafakkur o‘sa boradi va atoqli otlarni bosh harf bilan
yozish ko‘nikmasi shakllana boradi.
O‘quvchilarni 2-sinfda otlarni atamasiz, leksik ma’nosi, atoqli va turdosh otlar
haqidagi bilimlari chuqurlashtiriladi.
Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi bilan o‘quvchilar 3-sinfda tanishadilar. Bu
jarayonda o‘quvchilar: a) birlik va ko‘plikda qo‘llangan otlarning ma’nosi va
qo‘shimcha orqali farqlash; b) birlikdagi otdan ko‘plik shaklidagi va ko‘plikdagi
otdan birlik sondagi ot hosil qilish; v) gapda so‘zlarning bog‘lanishini hisobga
olgan holda, otlardan nutqda to‘g‘ri foydalana olish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Otlarni egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llash murakkab jarayon bo‘lib, bu
tushunchani 4-sinf o‘quvchilariga o‘rgatishdan avval ularga shaxs tushunchasini
tanishtirish lozim bo‘ladi. Buning uchun o‘quvchilarda shaxs, narsaning kimgadir
tegishli ekani, shu narsaning kimgadir qarashliligi, uning egasini bildirishini
misollar bilan tushuntiriladi. Masalan: Bugun chizgan rasmim yaxshi chiqdi.
Sening rasming qanday chiqdi? Odilning chizgan rasmi ham yaxshi chiqibdi.
Gaplarda berilgan rasmim, rasming, rasmi so‘zlarini tahlil qilib, o‘zak rasm ekani –
im, -ing, -i qo‘shimcha ekanini aniqlanadi. Shunda o‘qituvchi rasm va rasmim
so‘zlarini taqqoslashni topshiradi va o‘quvchilar bu so‘zning qo‘shimchasi
yuzasidan fikr yuritadilar, ammo bu ular uchun muammoli vaziyatni keltirib
chiqaradi. Ular bu borada aniq fikr bera olmaydilar, shunda o‘qituvchi bu vaziyatni
xal qilish uchun o‘quchilarga tilda uchta shaxsni mavjudligi va ular: I shaxs –
so‘zlovchi; II shaxs – tinglovchi; III shaxs – o‘zga ekanini, ya`ni, men —
so‘zlovchi, sen – tinglovchi, u — o‘zga ekanligi va otning shu uch shaxslardan
qaysi biriga tegishli ekanini qo‘shilgan qo‘shimchalar orqali aniqlanishi, o‘z
navbatida ana shu qo‘shimchalar egalik qo‘shimchalari ekanligi, ular birlik va
ko‘plikda qo‘llanishi haqida tushuncha beradi.
Misollar orqali egalik qo‘shimchalarining otlarga ikki usulda qo‘shilishi, ya`ni unli
bilan tugagan otlarga –m, -ng, -si, -miz, -ngiz, -si egalik qo‘shimchalari, oxiri
undosh bilan tugagan otlarga –im, -ing, -i, -imiz, -ingiz, -i egalik qo‘shimchalari
qo‘shilishi haqida tushunchalar beradilar. O‘quvchilarning egalik qo‘shimchalari
yuzasidan egallagan ko‘nikmalarini shakllantirish uchun turli mashqlardan
foydalaniladi. Masalan, matndan egalik qo‘shimchasi bilan qo‘llangan otni topish,
uni tarkibiga ko‘ra tahlil qilib, egalik qo‘shimchasini shaxs-sonini aniqlash, matnda
berilgan otga tushirib qoldirilgan egalik qo‘shimchasini qo‘shish, narsa qaysi
shaxslarga qarashli ekanini aytish kabilar.
Keyingi bosqichda otlarning kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanilishi o‘rgatiladi.
Kelishiklar otlarning gapda boshqa so‘zlar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak,
kelishiklarni o‘rganishda o‘quvchilarning gapda so‘zlarning bog‘lanishini bilishlari
nazarda tutiladi. Kelishiklar ustida ishlash o‘quvchilar gapda ma’no va grammatik
tomondan bog‘langan so‘z birikmalarini ajratishga o‘rganganlaridan so‘ng,
boshlanadi. Kelishiklarni bilish uchun o‘quvchi otning gapda qaysi so‘z bilan
bog‘langanini aniq bilishi lozim.
Ot gapda boshqa so‘zlar bilan bog‘langanda qo‘shimchalar bilan o‘zgarishi va
bunday bog‘lovchi qo‘shimchalar kelishik qo‘shimchalari ekanligi haqida
tushunchalar beriladi. Ana shunday kelishiklardan oltita borligi, otlarga kelishik
qo‘shimchalarini qo‘shilishi — turlanish deyilishini o‘rgatiladi. Bu tushunchalarni
o‘quvchilarga gaplarni tahlil qilish jarayonida otning boshqa har xil so‘zlar bilan
shakl yasovchi qo‘shimchalar (ning, -ni, -ga, -da, -dan) yordamida bog‘lanishini
kuzatish orqali singdiriladi.
O‘quvchilarga kelishiklarni o‘rganishda qulaylikni ta’minlash uchun ularning
xususiyatlarini quyidagi tartibda o‘zlashtirilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu
