BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “TARBIYA” DARSLARINI TASHKIL ETISHDA-TARBIYAVIY TRENINGLAR. Reja: 1.Trening tushunchasi. 2.Tarbiyalanuvchilarning axloqiy fazilatlarini shakllantirishda tarbiya treninglarining ahamiyati. 3.Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy trening turlari , ularning mazmuni va mohiyati. Innovatsion ta’lim muhitida tarbiya darslarini tashkil etishda mediata’limni yo‘lga qo‘yish.  boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish borasida muayyan shart-sharoitlarni yaratish;  boshlang’ich ta`lim darslari pedagog xodimlari o’rtasida interfaol metodlar mohiyatini ochib berishga qaratilgan maxsus o’quv seminarlarini tashkil etish;  ular tomonidan pedagogik texnologiya asoslarini puxta o’zlashtirilishiga erishish; 1. Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish borasidagi yagona maqsadning qaror topganligi. 2. Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish borasidagi harakatning izchil, maqsadga muvofiq, tizimli va uzluksiz amalga oshirilishi. 3. Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etishda mavjud shart-sharoit hamda sub`ektiv yondashuvlarni inobatga olish. 4. Pedagogik mahorat va iqtidorlarni erkin namoyish etish. 5. Yangi tajribalarni ommalashtirish. 6. Nazariy va amaliy faoliyat birligi. 7. Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etishda xorijiy mamlakatlarning donor tashkilotlari bilan hamkorlik va hokazolar. Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish quyidagi omillar asosida amalga oshiriladi: 1. obektiv omillar: • boshlang’ich ta`lim darslarida moddiy-texnik bazaning yaratilganligi; • Ta`lim-tarbiya jarayonining zarur texnik hamda axborotli vositalar bilan ta`minlanganligi; • boshlang’ich ta`lim darslarida pedagogik monitoring (ma`lumotlar banki)ning tashkil etilganligi, uning maxsus adabiyotlar bilan boyitilganligi; 2. subektiv omillar: • Boshlang’ich ta`lim limi darslarining o’qituvchilarida PT mohiyatini o’rganishga nisbatan ichki ehtiyoj va qiziqishning yuzaga kelganligi. • ularda o’z faoliyatlarida PT lardan foydalanishga nisbatan rag’batning qaror topga • kasb-hunar kolleji rahbariyati va jamoasining o’quv yurti faoliyatini interfaol metodlar asosida tashkil etish yo’lidagi birligi va yakdilligining shakllanganligi; • boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarining PT mohiyatidan xabardorliklari; • ularda o’z faoliyatlarini texnologik yondashuv asosida tashkil etish borasidagi ko’nikma va malakalarning tarkib topganligi; • boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarining o’z pedagogik faoliyatlarida PT ni qo’llay olish mahoratiga egaliklari; • ularda ijodkorlik, izlanuvchanlik, boshlang’ich ta`lim o’quvchilari orasida ko’tarinki kayfiyatni yarata olish sifatlarining mavjudligi; • PT asosida pedagogik faoliyatni tashkil etayotgan o’qituvchilarni rag’batlantirib borish va hokazolar.nligi; Boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarining pedagogik faoliyatni interfaol metodlar asosida tashkil etish borasidagi mahoratlari darajasi quyidagi ko’rsatgichlarga muvofiq belgilanadi: • Boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarida boshlang’ich ta`lim o’quvchilari bilan muloqotni muvaffaqiyatli tashkil etish, pedagogik faoliyatga nisbatan ijodiy yondoshuv, pedagogik vaziyatlarni baholay olish va ularga muvofiq xatti-harakatni tashkil etish malakalari shakllanganligi; • pedagogik faoliyat mazmuni, ko’lami, sur`ati hamda samaradorliginining yuqori darajasi. Tadqiqot muammosini nazariy-amaliy asoslarini o’rganish natijasida shu holat aniqlandiki, pedagogik texnologiyalar mohiyatini boshlang’ich ta`lim darslari pedagoglari o’rtasida targ’ib qilish jarayonida ijtimoiy-gumanitar fanlarga nisbatan tabiiy fanlar o’qituvchilari mazkur pedagogik texnologiyalarning nazariy-amaliy asoslarini tez va puxta o’zlashtirishga muvaffaq bo’lganlar. Buning boisi, boshlang’ich ta`lim o’quvchilariining bilim, ko’nikma va malakalari, shuningdek, ta`lim-tarbiya jarayonining samaradorlik darajasini aniqlashga yo’naltirilgan metodlarning statistik xususiyatga egaligidadir. Hozirgi sharoitda innovatsion faollik oliy ta’limning ham mazmun hamda tashkiliy tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita bog‘liq. Bu jarayonlarning asosi bo‘lib oxirgi uch, o‘n yillikda pedagogik ta’lim nazariyasini tezkor ishlab chiqilishi bo‘ldi. (A.A.Abdulina, Ye.V.Bondarevskaya, V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q) Pedagogik ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlarini ichida xususiy innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim sohasidagi ishlanmalarni, ta’limni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin. Hayotiy kelajakni amalga oshirish uchun inson ongli tarzda qayta o‘z-o‘zini faoliyatini yo‘lga qo‘yadi va buning uchun ta’lim jarayoni imkoniyatlaridan foydalanadi. Ayniqsa, bu jarayon talaba yoshi davri, yoshlik davri ayni ushbu jarayonni yo‘lga qo‘yish uchun muhim bosqich davri hisoblanadi. Ushbu konsepsiyaning keyingi g‘oyasi pedagogik sub’ektivlikni rivojlanishi bilan bog‘liq: talaba “o‘rganuvchi”, “o‘quvchi”, “o‘qitadigan” pozitsiya orqali o‘tadi. Agar oliy o‘quv yurti “o‘qish joyi va vaqti emas, balki yigit va qizlarni katta bo‘lish maydoni”(D.B.Elkonin) deb qaralsa, u holda ushbu oliy o‘quv yurtidagi pedagogik jarayon uni amalga oshirish orqali ta’lim olayotgan talabaning o‘z-o‘zini rivojlantirishini faollashtiruvchi, hech bir narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydigan pedagogik jarayonni ijodiy-o‘zini qayta qurish sub’ekti ham talaba, ham pedagog uchun imkoniyatlar hisoblanadi. O‘qituvchi faoliyati ham o‘zgaradi: “usta” ishlari orqali bilimlarini pedagogik texnologiya asosida yetkazishdan, talabalarda pedagogik qobiliyatni shakllantirish maqsadida birgalikdagi faoliyatni tashkil etuvchi “maslahatchi” pozitsiyada talabalar bilan birgalikda uning kelajak kasbiy faoliyatini loyihalovchiga aylanadi. Shunga ko‘ra integrativ ta’lim texnologiyalarini yo‘lga qo‘yish dolzarb bo‘lib qoladi. Ushbu masalada ta’limni loyihalash bilan shug‘ullanuvchi muammolar instituti bugungi kundagi dolzarb masalada yetakchilik qilmog‘i zarur. Bundan tashqari oliy ta’limda har bir fanlarni o‘qitish sohasida pedagogika va psixologiya fanlari bloki tezkor texnologik izlanishlarni amalga oshirish bilan shug‘ullanishlari kerakonsepsiya Pedagogik ta’lim amalga oshirishining tashkiliy-tuzilmaviy modeli haqida alohida to‘xtalish kerakligi e’tiborga loyiq. Bular: kichik darajadagi, ko‘p bosqichli va ko‘p darajadagi modellarga qaratilishidan iborat. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan har bir model mustaqil yaxlit ta’lim sifatida qaralib, ular o‘zlarining jilg‘alariga ega bo‘lib, aniq ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy xolatlar bilan bevosita bog‘liq. Kichik darajadagi tizim – bu oliy ta’limdagi an’anaviy tizim hisoblanib, u qat’iy hisoblanib, bunda tor mutaxassislar tayyorlanib, ta’lim jarayonida o‘qitish variantlarini tanlash imkoniyati mavjud emas. Qabul qilingan 1998yildagi DTS da variativ qismi kiritilgan bo‘lsada, lekin bu tizim ham baribir shaxs tanlash imkoniyatlarini chagaralaydi. Ko‘p bosqichli tizimda o‘rta maxsus ta’lim tizimi asosida oliy ta’lim olish uchun imkoniyatlar mavjud bo‘lib, o‘zaro bog‘lovchi o‘quv rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu tizim ixcham hisoblanib, bitiruvchilarni uchinchi kursga qabul qilish bilan bog‘liq ko‘plab muammolar kelib chiqadi: qaysi mablag‘ asosida o‘qitish, birinchi o‘rinda pedagogika bilim yurti va pedagogika kollejlarida talabalarni egallagan bilimlari sifati masalasi turlicha gumon uyg‘otadi. 1997 yilda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonunga muvofiq oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimi yo‘lga qo‘yildi. Oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimini ishlab chiqish va joriy etishni kuchli innovatsion jarayon sifatida belgilash mumkin. Ushbu masalada G‘arbiy Yevropa mamlakatlari tajribasi har tomonlama tahlil etilib, baho berildi va O‘zbekiston Respublikasi sharoitida o‘zimizning mentalitetimizdan kelib chiqib, oliy ta’limning o‘ziga xos ko‘p bosqichli tizimi yaratildi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, fakultetlarda oliy ta’limdagi ko‘p bosqichli tizim (OTKT) asosida ishlash va an’anaviy tizim bilan ishlash qiyosiy taqqoslab ko‘rilganda, talabalar (OTKT) yangicha ta’lim tizimida ongli, ijodiy ishlashga ko‘proq e’tibor qaratgani, talabalarda ta’lim motivatsiyasi darajasi yuqori ekanligi ko‘zga tashlanadi. Oliy ta’limni fakultetlari va kafedralarida tuzilmaviy-funksional va mazmunli-texnologik qayta qurish amalga oshiriladi. Umuman olganda oliy ta’limda individual-ijodiy va jamoaviy-ijodiy faoliyat sohasida bugungi kunga kelib sezilarli tajribalar to‘plandi, o‘quv pedagogik jarayoni ishtirokchilari o‘rtasida sub’ekt-sub’ekt munosabatlari rivojlanishida o‘zgarishlar sodir bo‘layotganini kuzatish mumkin. Ushbu tizim orqali talabalarni mustaqil ishlashga ishtiyoqi ortib, reyting tizimida ularning faol ishtiroki ta’minlansa, ikkinchi tomondan pedagoglar tomonidan talabalar faoliyatini boshqarishda metodik madaniyat darajasi o‘sib borishi kuzatiladi. 3. O‘qitish jarayonida innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etishning tashkiliy jihatlari Ma’lumki, didaktikaning predmetini o‘rgatish, o‘rganish ta’lim mazmunini tashkil qiladi. Bunda ishtirok etayotgan uchta komponent bir-birlari bilan shunday uzviy aloqadaki, ulardan birini e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Xo‘sh, nimani nimadan boshlash kerak? Ishni o‘rganish yoki o‘rgatishdan boshlasak, tabiiy ravishda savol tug‘iladi: nimani (qanday mazmundagi o‘quv materialini) o‘rganmoqchisiz yoki o‘rgatmoqchisiz? O‘rgatish ham, o‘rganish ham asosiy maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim ob’ekti va oxirgi natija mahsuli bo‘lmish ta’lim mazmuniga bog‘liq. Har xil mazmun uni o‘zlashtirishning o‘ziga xos usullari bilan farq qilganligi uchun o‘rganishning qanday bo‘lishi uning mazmuniga bog‘liq, bu esa o‘rganishni tashkil etuvchi o‘rgatuvchiga bog‘liq. Shunday qilib, didaktik tafakkur - bu o‘rganish, o‘rgatish va ta’lim mazmunining doimiy aloqalari, munosabatlarini izlash, aniqlash demakdir. O‘qituvchi o‘quvchini faollashtiradigan, o‘zi va o‘rganuvchi uchun qulay bo‘lgan yo‘llarni, usul va uslublarni, o‘qitish shakllari, metod va vositalarni izlaydi, ularni takomillashtiradi. Shu boisdan ham “pedagogik texnologiya”, “didaktik texnologiya”, “ta’lim texnlogiyasi” atamalari qatoridan “pedagogik innovatsiyalar” atamasi ham mustahkam o‘rin olmoqda. Yuqorida sanab o‘tilgan tarzda o‘rgatish, o‘rganishda ta’lim mazmuni asosiy o‘rin tutadi. Shuning uchun ham, o‘z oldimizga Davlat ta’lim standartlarini yaratish birinchi galdagi vazifa qilib qo‘yildi. Bu vazifaning uddasidan chiqdikonsepsiya Davlat ta’lim standartlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanib, har bir ta’lim muassasalariga, har bir o‘quvchiga yetkazildi. Endigi vazifa shu standartlarni tezroq hayotga tatbiq etish mexanizmini yaratishdan iborat. Biroq, e’tirof qilish kerakki, hali Respublikamizda yangi pedagogik texnologiyalarni, ta’lim innovatsiyalarini to‘plash, ular ichidan faoliyatimizda eng ko‘p samara beradiganlarini tanlash, tajriba-sinovdan o‘tkazish va qo‘llash- joriy etishni yo‘lga qo‘yadigan tizim (mexanizm) shakllantirilmagan edi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, “talablari asosida ishlab chiqilgan umumiy ta’lim fanlari bo‘yicha Davlat ta’lim standartlari ishlab chiqilib, bosqichma-bosqich amalga oshirishga kirishilgandan keyin bu sohadagi ishlarni aniq bir tizimga solish, qo‘llab - quvvatlash, yangiliklarni joriy etishga yetarli shart- sharoitlar yaratadigan tuzilmalarga bo‘lgan ehtiyoj yaqqol ko‘zga tashlandi. Chunki, Davlat ta’lim standartlari o‘quvchilar bilimiga qo‘yiladigan majburiy minimal daraja bo‘lib, davr o‘quvchilarga ta’lim standartlari darajasi talablaridan oshirib bilim, iqtidor va ko‘nikmalar berishni taqozo etadi. Bu masalani ijobiy hal qilish ilg‘or tajribalar, yangi pedagogik texnologiyalarni izlash, ularning didaktik imkoniyatlarini sinab ko‘rgan holda amaliyotga tatbiq etishga bo‘lgan hayotiy ehtiyojni oshirib yubordi. Bundan kelib chiqadigan amaliy hulosa - ilg‘or ta’limiy yangiliklarni aniqlash, ularning jamg‘armalarini tashkil etish, sinab ko‘rish, pedagogik amaliyotga joriy qilishning, ilmiy xulosalarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish tizimini yaratish masalasining dolzarbligini oshirdi. Hozirgi kunda bu tizimni yaratish yo‘lida bir qator izlanishlar, sa’y- harakatlar boshlab yuborilgan. Jumladan, vazirlik, viloyat xalq ta’limi boshqarmalari tarkibida Davlat ta’lim standartlari boshqarmalari va bo‘limlari (monitoringi) tashkil etilgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, Davlat ta’lim standartlari- bu o‘quvchilar bilim saviyasining minimal darajasini belgilaydi, bu darajadan yuqori ko‘rsatkichlarga erishish uchun ma’lum izlanish hamda tashabbus lozim, pedagogik innovatsiyalarni yaratish, shuningdek, ularni boshqarish avvalam bor, ana shu dorlzarb vazifalarni hal qilishga xizmat qiladi. Shu boisdan ham pedagogik innovatsiyalarni izlab topish. o‘rganish, tahlillar ostida eng ko‘p samara beradiganlarini tanlab olish va ularni amaliyotda qo‘llash tartibini belgilab beradigan tizimni yaratish maqsadga muvofiqdir. Fikrimizcha, buning uchun, innovatsiyalar haqida aniq ma’lumotlar jamg‘armasini yaratish zarur bo‘lib, buni shartli ravishda innovatsiyalarni “to‘plash” jarayoni deb qabul qilamiz. Innovatsion yangiliklarni to‘plovchilar jadvalga ko‘ra vazirlik tizimida yangi tashkil qilingan markazlar, jumladan, xalq ta’limi xodimlari malakasini oshirish instituti barcha talim muassasalari rahbarlari malakasini oshirish bo‘yicha doimiy ishlovchi Respublika doimiy kursi qoshidagi monitoring markazi va respublika ta’lim markazi asosiy bo‘g‘in hisoblanadi. Pedagogik innovatsiyalarni qo‘llash bilan uni to‘plab, ilmiy jihatdan xulosalar tayyorlovchi bo‘g‘in o‘rtasidagi “Pedagogik matbuot” asosan nashr ishlari, ommalashtirish, keng pedagogik jamoalar, ilmiy-pedagogik xodimlarga ularni yetkazish, ularning taklif va mulohazalarini olish, tajriba-sinov xulosalari asosida innovatsiyalarni yanada takomillashtirish ishlari bilan shug‘ullanadi. O‘ylaymizki, ta’lim texnologiyasi va pedagogik innovatsiyalarga bunday tizimli yondashuv Davlat ta’lim standartlarini amalga oshirishda o‘z samarasini ko‘rsatadi. O‘qituvchining pedagogik faoliyatini olib borishga halaqit beradigan psixologik to‘siqlarni umumlashtirib yangilik kiritishlarga o‘qituvchilarning ko‘proq qarshilik bildirishini keltiradigan sabablarni ta’kidlab o‘tish zarur. 1. O‘zgarishning maqsadi o‘qituvchilarga tushuntirilmagan yashirin, gapning ikki ma’nosi xavotir va noma’lumlikni keltiradi. Noma’lumdan qo‘rquv har qaysi yangi usulga o‘qituvchilarni yo‘llashi mumkin. 2. O‘qituvchilar yangilikni kiritishda rejalashtirish va ishlab chiqarishda qatnashmaganlar. 3. Jamoa an’analarini e’tiborga olmaslik va o‘z ishining odatiy usuliga rioya qilish. 4. Yangi usullarga sub’ektiv munosabat va qo‘rquv, statusni yo‘qotish xislari. 5. Ish xajmining ko‘payishi rahbar o‘qituvchilar faoliyatida o‘zgarishlarni rejalashtirmasligi oqibatida qo‘rqish paydo bo‘ladi. Yangilik kirituvchi tashabbuskor odam hurmat va ishonchga ega bo‘lmasa. Afsus, ko‘pincha o‘qituvchilar loyihaga emas, uning muallifiga qaraydi. Agar bu insonning hurmati past bo‘lsa, pedagog uning qadrligiga qaramay, bu odamga ishonchsizligi uning g‘oyasiga o‘tkaziladi. O‘qituvchi ijodkorligini shaxsiyatning axloqiy munosabatiga qarab mulohaza qilish mumkin. Agar ijodiy faollik asossiz va mavjud qadriyatlarga e’tiborini qaratmasa, demak bu faollik juda xavfli. Yosh o‘qituvchining bilim berishi va kasbiy faoliyatida ijodiy rivojlanishi uchun ko‘p variantli yechimlarga olib boruvchi mashqlarni topmaganlar. O‘quvchilarga ularning ijodiy faoliyatidagi ma’nosini umumiy yo‘nalishlarini anglashga yordam berish, o‘z imkoniyatlarning rivojlanishini bilish. Bunday tushunchasiz ijodiy faoliyatni kuchaytiradigan mashqlar o‘yin sifatida o‘zlashtiriladi. Yuqorida sanab o‘tilgan maslahatlar erkin muloqotda, fikr-almashuvda, ijodiy bahslashuvda eksperimental ish jarayonida bo‘lib o‘tishi mumkin. Misol uchun qobiliyatlar rivojlanishining natijasini ko‘rib chiqamiz: “Shuni ko‘rib o‘tish kerakki, hozir nimalarni mulohaza qilsa, uni hammasini tushunarmikan..? Nimaga u o‘z qarashiga meni ishontirmoqchi?”. Menimcha: “ma’lumotlarim yetarli emas: yetmagan to‘lato‘kislarni bilib olsam, yaxshi bo‘ladi... U nohaq deb aytyapmanmi yoki ochiqchasiga o‘z munosabatimni bildiryapmanmi? Bu holda men ishonchliroq tarzda o‘z fikrimni o‘zgartirishim kerak”. O‘quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantiish metodlarini va mazmunini didaktik izlash bilim va usullarni shakllantirishga olib keldi. Shunday tadqiqiy mo‘ljal o‘quv jarayoniga pedagogik yondashuvni o‘ziga xos tarzda yo‘lga qo‘yishni taqozo etadi. Bu esa o‘z o‘rnida ta’limning maqsadi yosh o‘qituvchilarda yangi tajriba, kasbiy – tadqiqiy faoliyatda yangi bilimlar bilan qurollanishni, rolli va o‘xshatish kabi modellashlarni o‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi. Bolalar tomonidan mazmunan ma’lumotlarni o‘zlashtirishi bilan bog‘liq bo‘lgan aniq shakllarga murojaat qilamiz. Talim modellarining misollar orasida biz muammolarni tizimli yechim asosida ijobiy izlanishning tashkillashtirishni bahslashuv va didaktik o‘yinlarini ajratamiz. Sanab o‘tilgan modellar orasida biz didaktik va rolli o‘quv o‘yinlariga alohida e’tibor qaratamiz. Didaktik o‘yinlar metodikasining asosiylari ularning tizimida o‘rnatilgan 4 bosqichni ajratsa bo‘ladi. Orientatsiya – o‘rnatiladigan mavzuning tasavvuri, o‘xshatilishi va uning qoidalar harakteristikasi, o‘yin mulohazalarining bayoni, o‘yin o‘tkazishda uning sahnalashtirishi, o‘yin mazmunining detallarini ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega. Sahna – bu o‘yinning tashkiliy va syujetli sxemasi, umumiy rejasi ekan. 4. Tarbiya darslarini innovatsion yondashuv asosida tashkil etish. Ta’lim tizimida yangiliklar kiritish mazmuni va yo‘nalishlari masalasini o‘rganishga kirishishdan oldin “Pedagogik tizim” va “Pedagogik tizimda yangiliklar kiritish” tushunchasini aniqlab olaylikonsepsiya Pedagogik jarayon bilamizki, pedagogik tizim asosida yo‘lga qo‘yiladi. Pedagogik tizim - bu tashkil etuvchilarning birlashtirilgan majmui bo‘lib, ular o‘zgarishlarda ham barqarorligicha qolaveradi. Agarda o‘zgarishlar (yangilik kiritish) qandaydir mumkin bo‘lgan chegaradan oshib ketsa, tizim buziladi, uning o‘rniga yangi boshqa hususiyatli tizim yuzaga keladi. Pedagogik tizim - elementlarning juda mustahkam birlashuvidir. Har qanday pedagogik tizimning tuzilishi hozirgi davrda quyidagi elementlar yig‘indisidan iborat bo‘lib, ular o‘zaro bog‘liq holda quyidagi ko‘rinishga ega: o‘quvchi; tarbiyaning maqsadi; tarbiya mazmuni; tarbiya jarayoni; o‘qituvchilar (yoki TTV - ta’limning texnik vositalari); tarbiyaviy ishlarning tashkiliy shakllaridan iborat bo‘ladi. Bu tizimning tarkibiy qismlaridan har biri har qanday darajada elementlarga bo‘lib, yoyib ko‘rsatilishi mumkin. Ko‘rilgan tizimni mukammal tarkibiy tuzilish emas deb hisoblashga asoslarimiz bor. Ko‘rsatib o‘tilganlarga qo‘shila olmaydiganlar pedagogik tizimning muhim tarkibiy qismlari, shuningdek, “natijalar”, “o‘quv tarbiyaviy jarayonni boshqarish”, “texnologiya”lardan iborat, deb ham hisoblashlari mumkin. Ular berilgan chizmadagi pedagogik tizim modelida ko‘zga tashlanadi. Maqsadlar natijalar bilan mos kelib, uzluksiz jarayon tashkil etadi. Maqsadlarning natija bilan to‘la mos kelishi pedagogik jarayonning ishonchi, o‘lchov ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi. Pedagogik tizim boshqaruv, birlashtiruvchi hamma tarkibiy qismlari nisbatan mustaqil qism hisoblanadi, chunki ular o‘z maqsad va tuzilishlariga egadir. Pedagogik tizimning tashkil etuvchi tarkibiy qismi sifatida alohida omillar birligi deb ta’kidlagan holda ularni ko‘pincha, o‘quv-tarbiya jarayonining texnologiyasi deb ko‘rsatadilar. Bunday yondashishda pedagogik tizim ko‘zlangan maqsadga erishishni ta’minlaydigan mustahkam tashkiliy texnologik kompleks bo‘ladi. Shuni ta’kidlash kerakki, pedagogik tizim har doim ham texnologiyadir. Ana shu belgisi bo‘yicha pedagogik tizimning tarkibiy qismlar ixtiyoriy “to‘plamidan” ajratib olish osondir. Texnologiya - bu qat’iy tashkiliy mantiqqa bo‘ysunuvchi imkoniyatlarini belgilovchi tizimning ichki sifatidir. Shu bilan birga topshiriqni baholash darajasining o‘zidayoq, texnolog ma’lum jarayonlar hamda hodisalarga tayanadi. Ma’lum jarayonlar muvaffaqiyat ifodasining dalili sifatida foydalaniladi, ajoyib xodisalar natijalari esa yangi sabab va formula manbalari sifatida amalga oshiriladi. O‘quv texnologiyalarni loyihalashtirish metodik “tajribalarni umumlashtirishdan” farqli “mumkin emas” xulosasini bermaydi. Texnolog uchun bu faqatgina vaqt va harajatlar masalasidir. Texnolog faqatgina yaxshi ma’lum, tekshirib ko‘rilgan, asoslangan, shubha qilinmaydigan fikrlarga asoslanadi. Texnolog tajribalar o‘tkazmay, aniq ko‘zlangan natijalar bilan ish olib boradi. Texnologiya variantlikka yo‘l qo‘ymaydi uning asosiy vazifasi -aniq kafolatlangan natija olishdir, u har doim ham asosiy yechimida oddiydir. Asosiy yechimni tushunish qolgan hammasini, o‘zaro zarur elementlar tizimi, tartibining mazmunini ochib beradi. Texnologiyadan hech bir qismini olib tashlab bo‘lmaydi, u yerda ortiqchasi bo‘lmaydi, bo‘lishi mumkin ham emas. Bu juda murakkab holat, har ikkinchi o‘qituvchi izlash - tadqiqotchilik tartibida ish olib boradi va shu bilan bolaning maktabdagi hayoti natijasining noaniqligini kuchaytiradi. Har doim, ayniqsa “aniq” fanlar deb nomlanuvchi yo‘nalish vakillari orasida pedagoglarni harakterlari uchun koyib turuvchilar topiladi va ular har galgidek pedagogika tizimi modellarini reviziya qilish va moderizatsiyalashdan boshlaydilar. Endi quyida pedagogika tizimida sodir bo‘ladigan jarayonlarniig ba’zi prinsipial harakteristikalarida to‘xtalib o‘tamiz. Pedagogik tizimining har bir aniq modifikatsiyasi ko‘zlangan natijaga erishishi aniq hususiyat va imkoniyatlarga ega degan qoidadan kelib chiqamiz. Bu imkoniyatlar tizimining aniq hususiyatlari bilan qat’iy belgilab qo‘yilgan. Bu tarzda biz ta’lim va tarbiyaviy jihatdan ko‘zlangan daraja va sifatga erishmoqchi bo‘lsak, unda shunga mos pedagogik tizim haqida o‘ylashimiz kerak va uning ishlashi pedagogik jarayonning kerakli yo‘nalishi va intensivligini ta’minlashi zarur. Buning natijasi, o‘quv-tarbiyaviy jarayonning yanada yuqoriroq samaradorligi, har doim pedagogik tizimni takomillashtirish oqibatidir. Bu juda murakkab muammo, ularni ishlab chiqishga dunyoda endi kirishilmoqda. Hozirgi, umumiy ko‘rinishga juda ko‘p ko‘rinishli ko‘rsatgich, “harajat” va “natija”larni to‘plash mumkin bo‘lmoqda va ushbu muammoning foydaliligini aniqlash esa uni iqtisodiy nuqtai nazardan hal qilish imkonini beradi. Intuitiv va sub’ektiv baholarni juda oson noto‘g‘ri deyish mumkin va bu yerda vaziyatdan chiqish faqatgina fikrlarni to‘plashdan iborat bo‘ladi. Har qanday pedagogikaning maksimal umumiy samarasi 100% ko‘zlangan maqsadga to‘la erishilgan xisoblanib, agar tarbiyachilar uchun ilgari erishilgandan pastroq darajada bo‘lmasa mumkin bo‘ladi. Yana biron-bir pedagogik tizim tuzilishiga nazar tashlaylik, u “yomon” va “yaxshi” pedagogik tizim uchun ham birdir. Uning uchun o‘qituvchi ham birdir. Uni o‘qituvchi, o‘quvchilar munosabatigacha soddalashtiramiz. Bu munosabatlar ilgari o‘rganilgan edi va umumiy xulosa ma’lum: deyarli 50% o‘qituvchidan, 50% esa o‘quvchiga bog‘liq. Bundan kelib chiqadiki, masalan: eng yomon pedagogik tizimning samaradorligi, aytaylik o‘qituvchi, umuman hech qanday harakatlarni amalga oshirmagan holda, ammo tizim ishlasa 50% dan kam bo‘lmaydi. An’anaviy pedagogik tizimning foydali harakat koeffitsenti 60% dan oshmaydi deb hisoblanadi. Bu esa maktab tarbiyalanuvchilarining faqatgina yarmidan ozgina ko‘prog‘i dasturni to‘la o‘zlashtira oladi deganini bildiradi. Yana bir muhim fikr, tizimning umumiy nazariyasidan ma’lumki tizimni baravariga bir necha parametrlar bo‘yicha yaxshilash mumkin emas. To‘g‘ri yo‘l yangilikni asta-sekin, uning foydaliligiga ishonch hosil qilib, har tomonlama tekshirib ko‘rib, keyingi ishlarni o‘ylab kiritishdan iborat. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki har bir yaratilgan yangilik oldiniga albatta ilgarigisidan ham yomon ishlaydi. Chunki bu jarayonni o‘rganish, moslashish, sustkashlikni yengish kerakonsepsiya Pedagogik tizimni takomillashtirishning asosiy yo‘llari ikkita: intensiv va ekstensiv. Intensiv rivojlanish pedagogik tizimni ichki imkoniyatlar xisobiga, ekstensiv yo‘l esa qo‘shimcha kuchlar jalb etish - ya’ni, vositalar, asbob- uskunalar, texnologiyalar xisobiga takomillashtirishni ko‘zda tutadi. Pedagogik texnologiyaning, intensiv rivojlanish imkoniyatlari tugagan deb hisoblanadi: maktabning mavjudligi ming yilliklar davomida hamma yo‘llarni sinab ko‘rib bo‘lgan, hozirgi pedagoglar nasibasi qaytarish, tarbiya mazmuni va vazifasini, mantiqiy chuqur esga olish, uning birlamchi asoslariga chuqur tushib borishdan iborat. Yana bir bor qaytarib aytamiz, agarda maktab hali o‘lmagan bo‘lsa agarda u yashayotgan, rivojlanayogan va bolalarni o‘qitayotgan bo‘lsa, bu faqatgina o‘zining konservativ tabiati hisobigadir. Ba’zi nazariyotchilar aytadilarki, juda yaqin vaqt ichida pedagogikada innovatsiya bir ma’noni - orqaga, o‘tmishga, o‘ylab va oqilona tarbiyalash, ma’naviy tarbiyalovchi, yangiliklarsiz va tirishishlarsiz tinch tizimga qaytishnigina bildiradi degan fikrni aytmoqdalar. G‘arb maktablari ekstensiv yo‘l bilan pedagogik mahsulotni yangi informatsion texnologiyalar, vaqtni turli xil o‘quv faoliyatlariga taqsimlash, sinfdagi differensatsiya va individuallashtirish hisobiga oshirish bilan rivojlanib bormoqda. Shu bilan pedagogik mahsulot sifati yaxshilanmoqdaki, bu savol aniqligicha qolmoqda: ko‘pchilik mustaqil ekspertlar bunga ishonchsizlik bildirmoqdalar. Bu holatdan chiqish yo‘li “O‘zaro bog‘liqlikdagi innovatsiya (yangiliklar)” deb ataluvchi, intensiv va ekstensiv yo‘llarni birlashtirishga imkon beruvchi pedagogik tizim rivojlanishi hisoblanadi. Bu pedagogikaning foydalanish imkoniyatlarini chuqur tekshirishni talab qiladi, bu esa ular turli ko‘rinishdagi turli harakterli va turli darajadagi pedagogik tizim tashkil etuvchilari uchrashgan nuqtada namoyon bo‘ladi. Bo‘sh joylarini yangi texnologiyalar bilan mustahkamlab, pedagogik tizimning umumiy samarasini yaxshilashga urinsa bo‘ladi. Bunday yondashishda innovatsiya o‘ylab topilgai “tashqi” chora bo‘lib ko‘rilmaydi, balki chuqur mazmunli talab va tizimni bilish, anglab yetilgan qayta tuzish hisoblanadi. Agar shunday nuqtai nazar bilan innovatsion chaqiriqlarga qaralsa ularda deyarli yangi jihatlar yo‘qdek tuyuladi. Jumladan, eski muammolarni hal etish uchun yangi “retsept”lar ham yo‘q. Umuman olganda innovatsion g‘oyalarga insoniyat taraqiyoti jarayoni haqidagi yangi bilimlarga asoslangan, pedagogik muammolarni hal qilishga ilgari qo‘llanilmagan nazariy yondashuvlar, aniq amaliy texnologiyalardan olingan yuqori natijalarni kiritishga majburmiz. Pedagogika fanida berilgan g‘oyalarni ishlanganlik darajasining muvofiqlik jihatlari bo‘yicha umumiy va qisman innovatsion loyihalar miqdori, shuningdek, pedagogik amaliyotda ulardan foydalanishning tahliliy umumiy pedagogik innovatsiyalarga kiritish imkonini berdi. Nazorat shakllari: tayanch konspekt bo‘yicha yozma ish, mustaqil ishlar, baland ovozda so‘rash, magnitafonda, juftlikda o‘zaro nazorat, guruhdagi o‘zaro nazorat va uy nazorati, o‘z-o‘zini baholash. O‘quvchi tomonidan olingan har bir baho bilimlar uchun maxsus ochilgan ko‘zguga qo‘yib boriladi. U go‘yo o‘quvchiga xizmat qiladigan ro‘yxat vazifasini bajaradi. Baholar yesa ijobiy shifrlangan tavsifnoma ahamiyatiga yega bo‘ladi. Bunday tavsifnomani ye’lon qilish katta tarbiyaviy ahamiyatga yega bo‘ladi. Bu tavsifnomaning yeng muhim tomoni shundaki, unda o‘quvchi xohlagan vaqtida har qanday bahoni nisbatan yuqori bahoga o‘zgartirishi mumkin. Ochiq imkoniyat tamoyilining mohiyati ham shunda. Har bir baho, - deb ta’kidlaydi V.F. Shatalov, avvalambor, o‘quvchida ijobiy ye’tiborni qo‘zg‘atadigan vosita, turtki bo‘lib xizmat qilishi lozim. Ikki baho salbiy hislarga sabab bo‘ladi hamda o‘qituvchi va fan bilan ziddiyatni keltirib chiqaradi. Shatalov bunday konfliktli vaziyatlarni bartaraf qiladi. V.F.Shatalov tomonidan ishlab chiqilgan o‘quv faoliyati tizimi maktab o‘quvchilarida eksperiment qilingan, lekin uning metodikasi matematika o‘qitish doirasidan chiqib, nafaqat tabiiy fanlar, balki gumanitar fanlar: til, tarix kabi fanlarni o‘qitishda ham keng tarqaldi. G. Selevko pedagogik texnologiyani rejalashtiriladigan natijalar bilan birga boshqariladigan tizim deb ta’riflaydi. 5. Tarbiyaviy texnologiya turlari. Texnologik jarayon tuzilmasini axborotlarning uch asosiy harakat yo‘nalishi bilan tavsiya etiladi. Bu tuzilmada G.Selevko10 uch shahobchani belgilaydi: 1. Asosiy shahobcha — mazmunning harakati bo‘lib, u axborotning manba (o‘qituvchi)dan qabul qiluvchi (talaba)ga uzatish (o‘quvchilar ye’tiboriga uzatish, o‘quv-bilish faoliyatiga rahbarlik qilish, o‘quvchilar tomonidan bilimlarni idrok yetish, o‘zlashtirish va mustahkamlash). Unda axborotlarni qo‘shimcha boshqarish manbalari — kitoblar, texnik vositalar, kompyuterlar va o‘quvchi tomonidan ularni mustaqil idrok etish (o‘z-o‘zini boshqarish jarayoni) muhim holat hisoblanadi. 2. Boshqarishga ta’sir o‘tkazish shahobchasi. U o‘z ichiga rejalashtirishni (strategik va taktik), ta’limiy axborotlarning asosiy psixologik harakati korreksiyasini qamrab oladi. 3. Jarayonlar haqidagi (qayta bog‘lanish, nazorat, baholash, qo‘shimcha axborotlar shahobchasi) axborotlar o‘qituvchidan o‘quvchiga uzatilish shahobchasi. O‘quv jarayonining samaradorligi: • o‘quv axborotlari mazmunining yeng maqbul tuzilmasi; • boshqarish samaradorligi va bilish faoliyatini tashkil etish; • axborotlarni o‘zlashtirishda individual o‘z-o‘zini boshqarish imkoniyatlaridan foydalanish; • axborotlarni o‘zlashtirishning samarali nazoratini tashkil etishga bog‘liq. Tayanch sxemalar izohidan foydalangan holda istiqbolli o‘qitishni boshqarish S.N.Lisenkova texnologiyasi. Bu texnologiya asosida quyidagilar yotadi: • hamkorlik pedagogikasiga bo‘lgan shaxsiy yondashuv; • o‘zlashtirish (muvaffaqiyat) - o‘qitish jarayonida bolalar rivojlanishining eng muhim sharti; • sinfdagi fayz: xayrixohlik, o‘zaro yordam; • xatolaridan ogoh qilish, lekin xatolar ustida ishlash emas; • o‘quv materialining ketma-ketligi, izchilligi; • vazifaning har bir o‘quvchiga qulayligi va ularga alohida-alohida bo‘lib berilishi; • asta-sekin to‘liq mustaqillikka o‘tish; • bilag‘on o‘quvchi vositasida bilmaydigan o‘quvchilarni o‘qitish. S.N.Lisenkova metodikasining xususiyati shundaki, qiyin mavzular dasturda belgilangan soatlarda emas, balki undan oldin o‘rganila boshlanadi. Bu istiqbolli tayyorgarlikdir. Istiqbolli tayyorgarlik o‘rganilishi yaqinlashib kelayotgan qiyin mavzularni yo‘l-yo‘lakay o‘tishning boshlanishidir. Umumlashtirish bu muayyan bilimlar asosidagi mavzuni umumlashtirishdir. S.N.Lisenkova metodikasi asosida materialni o‘zlashtirish uch bosqichda kechadi: 1. Kelgusida o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilimlarni oldindan kichik hajmlarda berib borish; 2. Yangi tushunchalarni aniqlashtirish, ularni wnumlashtirish va qo‘llash; 3. Fikrlash usullari va o‘quv xatti-harakatlarining ravonligini rivojlantirish. Inge Unt, A.S. Graniskaya, V.D. Shadrikov tadqiqotlarida individual o‘qitish o‘quv jarayonini tashkil etish shakli, modeli sifatida belgilanadi. Unda: • pedagog faqat birgina talaba bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi; • bir talaba faqat o‘qitish vositalari (kitoblar, kompyuter va b.) bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi. Individual o‘qitishda faoliyatning mazmuni, metodlari va surati talabaning xususiyatlariga moslashtiriladi. Shaxsiy yondoshish deganda: • pedagogikaning tamoyili bo‘lib, unga ko‘ra pedagog o‘quv — tarbiya ishlari jarayonida talabalarning shaxsiy xislatlarini hisobga olgan holda ayrim talabalar bilan individual model bo‘yicha o‘zaro munosabatda bo‘lish hamda individual xususiyatlarga asoslanish; • o‘quv jarayonida talabalarning individual xususiyatini hisobga olish; • barcha talabalarning rivojlanishigina emas, balki har bir talabaga alohida rivojlanish uchun psixologik-pedagogik tadbirlaryaratish tushuniladi. O‘qitishni individuallashtirish: • o‘quv jarayonini tashkil yetish bo‘lib, unda o‘qitish usullari, suratini tanlash talabaning individual xususiyatlari bilan bog‘lanadi; • individual yondashuvni ta ‘minlovchi turli o‘quv-metodik, psixologik-pedagogik va tashkiliy-ma ‘muriy tadbirlardir. 6. Tarbiyaviy texnologiya turlari mazmuni.Zamonaviy texnik vositalar yordamida 100-150 kishidan iborat katta guruhlarda yuksak malakali o‘qituvchilar, proffcssorlar leksiya o‘qiydilar. 10-15 kishidan iborat kichik guruhlar esa leksiya materiallarini muhokama qiladilar, bahs yuritadilar. Individual ishlar esa maktab kabinetlarida, laboratoriyalarida o‘tkaziladi. Leksiya mashg‘ulotlariga 40%, kichik guruhlardagi mashg‘ulotlarga 20%, kabinet va laboratoriyalardagi individual ishlarga yesa 40% ajratiladi. Odatdagi sinf tushunchasi yo‘q, kichik guruhlar ham doimiy emas. Dasturlashtirilgan o‘qitish XX asrning 50-yillari boshida paydo bo‘ldi. U amerikalik psixolog B.Skinner11 nomi bilan bog‘liq. U materiallarning o‘zlashtirilishini boshqarishning samaradorligini oshirishda, axborotlarni qismma-qism uzatishning muntazam programmasi asosiga qurish va uni nazorat qilishni tavsiya etdi. V.P.Bespalko bilish faoliyatini tashkil yetish va boshqarish namunasidagi pedagogik texnologiya tasnifini tavsiya etdi. U o‘qituvchi va ta’lim oluvchi (boshqariluvchi) munosabatlarini quyidagicha belgilaydi: • berk- (o‘quvchilarning nazorat qilinmaydigan va tuzatilmaydigan faoliyati); • davriy (nazorat, o‘z-of’zini nazorat qilish, o‘zaro nazorat); • tarqoq — (frontal) yoki yo‘nalganlik (individuallik); • goh (og‘zaki) yoki avtomatlar (o‘quv vositalari) orqali. Dasturlashtirilgan o‘qitishning beshta asosiy tamoyili farqlanadi: 1. Boshqarish qurilmalarining muayyan bosqichliligi (ierarxiya) tamoyili. Bu programmalashtirilgan o‘qitish texnologiyasining ierarxiya tuzilmasida avvalambor pedagog turadi, va bu fanda dastlabki umumiy mo‘ljal hisoblanadi; o‘qitishning murakkab nostandart vaziyatlarida individual yordam va korreksiya o‘rin oladi. 2. Qayta aloqa tamoyili. U o‘quv faoliyatining har bir tadbiri bo‘yicha o‘quv jarayonini boshqarishning davriy tashkil yetish tizimini talab qiladi. Bunda awalo to‘g‘ri aloqa o‘rnatiladi - zaruriy harakat obrazi to‘g‘risidagi axborot boshqaruvchi obektdan boshqariluvchiga uzatiladi. Qayta aloqa, V.P.Bespalko ta’kidlashicha, pedagog uchungina emas, balki ta’lim oluvchiga ham zarur birinchisiga korreksiya uchun, ikkinchisiga esa o‘quv materialini tushunish uchun. Ichki va tashqi qayta aloqa ham mavjud. Ichki qayta aloqa ta’lim oluvchilarning o‘z natijalarini va o‘zining aqliy faoliyati xarakterini mustaqil korreksiya qilish uchun xizmat qiladi. Tashqi qayta aloqa ta’lim oluvchiga bevosita o‘quv jarayonini boshqaruvchi qurilmalar vositasida yoki pedagog tomonidan ta’sir etishda amalga oshiriladi. 3. O‘quv materialini yoritish va uzatishda amalga oshiriladigan odimlovchi texnologik jarayon tamoyili. Odimlovchi o‘quv tadbiri — bu texnologik usul bo‘lib, unda o‘kuv materiali programmada axborot bo‘laklari va o‘quv vazifalari (bilim va malakalarni samarali o‘zlashtirishni ta’minlashga xizmat qiladigan va ta’lim oluvchining bilimlarni o‘zlashtirishning muayyan nazariyasini aks ettirgan)ning kengligi bo‘yicha alohida, mustaqil, lekin o‘zaro bog‘langan va optimal bo‘lgan qismlardan iboratdir. To‘g‘ridan-to‘g‘ri va qayta aloqa uchun zarur bo‘lgan axborotlar to‘plami, bilish harakatlari va qoidalarining ta’limiy programma odimini hosil qiladi. Bu odim tarkibiga uch o‘zaro aloqador kadr (zveno) qo‘shiladi: axborot, qayta aloqa tadbiri va nazorat. Odimlovchi o‘quv tadbirlari izchilligi programmalashtirilgan o‘qitish texnologiyasi asosini tashkil etuvchi ta’limiy programmani hosil qiladi. 4. O‘qitishda individual namuna va boshqarish tamoyili davom ettiriladi. Bu tamoyil ta’lim oluvchining har biriga shunday axborot jarayonini yo‘naltiradi va tavsiya etadiki, u ta’lim oluvchiga mashq jarayonida, tezlikda oldinga siljishga imkoniyat beradi, chunki uning bilish kuchi unga muvofiq ravishda boshqaruvchi tomonidan uzatilgan axborotga, moslashishga qulay bo‘ladi. 5. Programmalashtirilgan o‘quv materialini uzatish uchun maxsus texnik vositalardan foydalanish tamoyili. Programmalashtirilgan o‘qitish texnologiyasini ilmiy asoslash bir qator ta’limiy programmalarni farqlash imkoniyatini beradi: • rayon programmalar; • tarmoqlanuvchi programmalar; • soddalashtirilgan programmalar; • aralash programmalar; • algoritm; • blokli o‘qitish; • modulli o‘qitish; • bilimlarni to‘la o‘zlashtirish; Ravon programmalar – bu nazorat topshiriqlari va o‘quv axborotlarining almashinib turuvchi u qadar katta bo‘lmagan bloklari ketma-ketligidir. Ravon programmada ta’lim oluvchi to‘g‘ri javob berishi shart. Ba’zan yehtimol deb topilgan javoblardan birini shunchaki tanlaydi. To‘g‘ri topilgan javobda u yangi o‘quv axborotiga ega bo‘ladi. Agar javob to‘g‘ri chiqmasa, axborotni qaytadan o‘rganishga tavsiya etiladi. Tarmoqlanuvchi programma. Ta’lim oluvchi noto‘g‘ri javob berganda, unga qo‘shimcha o‘quv axboroti beriladi va u ta’lim oluvchiga nazorat topshiriqlarini bajarish, to‘g‘ri javob qaytarish va o‘quv axborotlarining yangi bo‘laklarini olish imkoniyatini beradi. Soddalashtirilgan programma. U ta’lim oluvchiga yangi o‘quv materialini murakkablik darajasiga qarab tanlab olish, uni o‘zlashtirish jarayonida u yoki bu tarzda o‘zgartirish, oddiy ma’lumotnoma, lug‘at va qo‘llanmalardan foydalanish imkoniyatini beradi. Modulli o‘qitish. U modullar bo‘yicha tuzilgan o‘quv programmalari asosida o‘qitishni tashkil yetishdir. Modul kurs mazmunini uch sathda qamrab oladi: to‘la, qisqartirilgan va chuqurlashtirilgan. Programma materiallari bir vaqtning o‘zida barcha yehtimol ko‘rilgan kodlarda: rasm, test, ramzlar va so‘z bilan berilishi mumkin. O‘qitish moduli o‘quv materialining avtonom (mustaqil) qismi bo‘lib, quyidagi komponentlardan tashkil topadi: • aniq ifodaga ega bo‘lgan o‘quv maqsadi (maqsadli programma); • axborotlar banki: o‘qitish programmasi shaklidagi ayni o‘quv materiali; • maqsadlarga erishish bo‘yicha metodik qo‘llanma; • zaruriy malakalarni shakllantirish bo‘yicha amaliy mashgulotlar; • qo‘yilgan modul maqsadiga qatiy muvofiq keluvchi nazorat ishi. Bilimlarni to‘la o‘zlashtirish texnologiyasi. O‘quv materiallari bir necha bo‘laklaiga bo‘linadi: o‘zlashtirilishi tegishli bo‘lgan o‘quv unsurlari, undan so‘ng bo‘limlar bo‘yicha tekshirish uchun materiallar ishlab chiqiladi, undan so‘ng o‘qitish, tekshirish — joriy nazorat, korrektirovka va qayta, o‘zgartirilgan tarzda ishlab chiqish - o‘qitish. Hozirgi davr o‘quv jarayoniga pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish bilan xarakterlidir. Pedagogik texnologiyalardan foydalanish ta’lim texnologiyalarining ilmiy asoslarini ishlab chiqish, pedagogik innovatsiyalar, mualliflik maktablari va yangi texnologiyalarni yeksperiment qilish bilan bog‘liqdir. Bu tajribalar muayyan tizimni ishlab chiqish va umumlashtirishni talab etadi. “O‘qitish tizimining qurama texnologiyasi” saviyasiga va darslarda mavzu bo‘yicha davriylikni rivojlantirishga ko‘ra sinf ichidagi o‘qitishning tabaqalashtirilishi deb qaraladi, Darslar har bir mavzu bo‘yicha ketma-ket joylashgan besh tipdan iborat bo‘ladi: 1) mavzuni umumiy tahlil qiluvchi darslar (ular leksiyalar deb yuritiladi); 2) ta’lim oluvchilarning mustaqil ishlari jarayonida o‘quv materialining chuqurlashtirib ishlab chiqishini ko‘zda tutgan, tuzilgan seminar mashg‘ulotlari (bunday darslar uchtadan beshtagacha bo‘lishi mumkin); 3) bilimlarni umumlashtirish va tartibga tushirish (gurahlash) darslari (mavzular bo‘yicha sinovlar); 4) fanlararo materiallarni umumlashtirish (mavzular bo‘yicha vazifalarni himoya qilish); 5) dars-praktikumlar. Keyingi bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarning saviyalariga ko‘ra tabaqalashtirish ishlarini tashkil yetadi. Bu ish yangi materialni berish, uni mustahkamlash va takrorlash, bilim, malaka va ko‘nikmalarni nazorat qilish orqali amalga oshiriladi. Bu texnologiyada uchta tabaqalashtirishning turli darajadagi qiyinchiliklari: “A”,”V”,”S” dasturlari ajralib turadi. Dasturlar quyidagi vazifalarni hal qiladi: • muayyan darajadagi bilim, malaka va ko‘nikmalarni yegallashni ta ‘minlaydi; • talim oluvchilarning ma ‘lum darajadagi mustaqilligini ta’minlaydi; “S” dasturi tayanch standart sifatida qayd qilinadi. Uni bajarish orqali ta’lim oluvchilar fan bo‘yicha o‘quv materialini, uni qayta tiklay olish darajasida o‘zlashtiradilar. “S” dasturi vazifalarini nisbatan qiyin dasturga o‘tmasdan oldin har bir o‘quvchi bajara olishi lozim. “V” dasturi mavzuni qo‘llash bilan bog‘liq masalalarni yechish uchun zarar bo‘lgan o‘quv va aqliy faoliyatining umumiy va o‘ziga xos usullari bilan birga yegallashni ta’minlaydi. Ushbu dasturga kiritiladigan qo‘shimcha ma’Iumotlar birinchi bosqich materiallarini kengaytiradi, asosiy bilimlarni isbotlaydi, namoyish yetadi va oydinlashtiradi hamda tushunchalarning amal qilish va qo‘llanishini ko‘rsatib turadi. «A» dasturi o‘quvchilarning bilimlarini to‘la anglash, ijodiy qo‘llash darajasiga ko‘taradi. Bu dasturda ijodiy qo‘llash istiqboli tobora takomillashib boruvchi ma’lumotlar, chuqurlashtiriladigan materiallar, hamda uning mantiqiy asoslanganligi joylashtirilgan. Materiallarni takrorlashda turli darajadagi vazifalarni yerkin tiklash metodikasi qo‘llanadi. Tabaqalashtirilgan vazifalarni nazorat qilishda individuallikka o‘tiladi va u chuqurlashtiriladi. Trening bugungi kunda nafaqat nazariy, balki amaliy bilimlarni ham olishning juda mashhur usulidir. Odatdagi bilimlarni egallashdan farqli o'laroq, u faol o'rganishni nazarda tutadi oddiy maktablar, universitetlar, kollejlar va boshqalar. Trening davomida talabalarga ba'zi nazariy ma'lumotlarda faol ishtirok etish taklif etiladi, so'ngra bilimlarni yaxshiroq o'zlashtirishga qaratilgan mashqlarga o'tishadi.Treninglar nafaqat hayotning ma'lum bir sohasi haqidagi g'oyalarni kengaytirishga, balki ma'lum ko'nikmalarga ega bo'lishga ham imkon beradi. Trening turlari Bugungi kunda keng tarqalgan turli treninglar turli mavzularda, lekin umumiy ma'noda ular 4 turga bo'linadi: biznes treningi; shaxsni rivojlantiruvchi; tarbiyaviy; tuzatuvchi. Ko'pincha bu guruh treninglari bo'lib, unda 5 dan 20 gacha yoki undan ortiq kishi ishtirok etadi.Ular mavjud bo'lgan maxsus xonada o'tkaziladi zarur shart-sharoitlar: video material taqdimoti uchun uskunalar, diagrammalar va jadvallarni tasvirlash uchun taxta, ishtirokchilar uchun joylar. Shunga qaramay, yaqinda Internetda masofaviy treninglarni topishingiz mumkin, ularda ro'yxatdan o'tish orqali bo'lajak ishtirokchilar ishtirok etish istagini bildiradilar. Ba'zan ular veb-kamera va konferentsiya rejimi yordamida tashkil etiladi, lekin ko'pincha siz taqdimotchi tomonidan bir kun oldin tayyorlangan va keyin nashr etilgan oddiy videoni topishingiz mumkin. Qaytaruvchi trening nima? Bu o'zgartirishni maqsad qiladi.Ko'pincha ishtirokchilarga muvaffaqiyatga erishish, hayotda baxt va hokazolarga nima to'sqinlik qilayotganini aniqlashga yordam beradi. Bu guruh bo'lishi mumkin, lekin agar ishtirokchi yolg'iz bo'lsa, u eng samarali hisoblanadi. Birinchidan, muammoning diagnostikasi amalga oshiriladi va bu erda odatiy va mashg'ulot o'rtasidagi farq namoyon bo'ladi: agar birinchi holatda ularga testlardan o'tish taklif etilsa, bu erda mijoz o'z shaxsiyatini ochishga qaratilgan diagnostika mashqlarini bajaradi. va psixologga ishtirokchining haqiqiy xulq-atvorini baholashga imkon bering. Tashxis qo'yilgandan so'ng, xatti-harakatlarni tuzatish mashqlar yordamida yana boshlanadi. Moslashuv qismi olingan ko'nikmalarni qo'llash qobiliyatiga bag'ishlangan haqiqiy hayot. Ushbu turdagi treningning davomiyligi, birinchi navbatda, muammoning ko'lami va mijozning egallagan ko'nikmalarini qo'llash qobiliyatiga bog'liq. Bir necha soatdan bir necha oygacha davom etishi mumkin.Ta'lim tarbiyasi nima? Ushbu tur yaxshilash uchun ishlatiladi Oliy ma'lumot oliy o'quv yurtlari tomonidan taklif qilinadigan ko'rsatkichlar ko'p jihatdan asoslanadi nazariy asos, va diplom olgan yosh mutaxassislar kasb tarixini, uning nazariy tushunchalarini mukammal bilishlari mumkin, ammo ish beruvchilar talab qiladigan ko'nikmalar haqida kam ma'lumotga ega. Shuning uchun ham amaliy talablarni amalga oshirishga moslashishga yordam beradigan o'quv mashg'ulotlari mavjud. Trening nima shaxsiy rivojlanish? Ushbu turdagi faoliyatning maqsadi loyqa, ammo bu uni keraksiz va foydasiz qilmaydi. Ba'zi odamlar uzoq vaqt davomida qaysi kasb ularga boshqalarga qaraganda ko'proq mos kelishini, o'z hayot tarzini qanday qilib yaxshiroq qurishni, nimaga intilish kerakligini va hokazolarni tushuna olmaydi. Bunday darslar shaxsning notanish tomonlarini ochib berishga yordam beradi, o'z-o'zini anglashni rivojlantirishga yordam beradi, xarakter xususiyatlarini uyg'unlashtirishga yordam beradi.Muvaffaqiyatli mashg'ulotning belgilari - bu shaxsiyatning ichki o'zgarishlari: qadriyatlarni qayta baholash, odamlarga munosabatni o'zgartirish, dunyoga qarashlarni yangilash. Biznes ko'nikmalarini rivojlantirish treningi nima? Nomga asoslanib, bunday trening odamlarga biznesni o'rgatish bilan bog'liqligi aniq. Ko'pincha bir kompaniya, korporatsiya xodimlari uchun ularning samaradorligini oshirish, ushbu sohadagi bilim va ko'nikmalarini yangilash maqsadida tashkil etiladi.Bu hisobga oladi individual xususiyatlar har bir ishtirokchiga tegishli va agar kerak bo'lsa, ish yaxshiroq bajarilishi uchun tuzatiladi.Biznes treningi samaradorlikni oshirishga yordam beradi, iste'molchiga bo'lgan munosabatni o'zgartirishga yordam beradi, bu esa pirovardida savdoni oshiradi.Mashg'ulot - bu bugungi kunda hammaning og'zida bo'lgan so'z. Trening zamonaviy. Bu zamonaviy. Bu umuman hayotning, xususan, ta'limning ajralmas qismidir. Xo'sh, trening nima?Trening tarixi"O'qitish" atamasi bizga ingliz tilida so'zlashadigan dunyodan kelgan. Uning nufuzli tarafdorlari va ta'lim usuli sifatida tarqatuvchilardan biri Deyl Karnegi bo'lib, u 20-asrning boshlarida o'z nomi bilan atalgan o'quv markazini yaratgan va u erda u istaganlarga ko'proq muvaffaqiyatli o'rgatgan. notiqlik va boshqa ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan ko'nikmalar.Ammo mashg'ulotlar psixologiyada haqiqiy tug'ilishni taniqli Kurt Lyuinning faoliyati tufayli oldi, u o'z tarafdorlari bilan o'tgan asrning 40-yillarida past muloqot qobiliyatidan shikoyat qiladigan odamlar uchun o'quv guruhlarini yaratdi. Uning darslarining formati shunchalik ta'sirli natijalarni ko'rsatdiki, tez orada AQShda butun o'quv akademiyasi tashkil etildi. O'shandan beri bu usul ikkalasining ajralmas qismi bo'lib kelgan ta'lim jarayoni va shaxsiy rivojlanish turli hududlar hayot, masalan, oilaviy munosabatlar va biznesda. Trening xususiyatlari. Murabbiylik nima va u boshqa o'qitish usullaridan nimasi bilan farq qiladi? Birinchidan, mashg'ulot shunchaki mashg'ulot yoki ma'ruza emas, balki ko'proq narsa ekanligini tushunishingiz kerak. Lekin shu bilan birga, ularning elementlarini o'z ichiga oladi. O'quv dasturi shundayki, u nazariy materialni ham, amaliy qismni ham o'z ichiga oladi, insonda ma'lum ko'nikma va qobiliyatlarni singdirish va rivojlantirish uchun mo'ljallangan. Ikkinchisiga asosiy e'tibor beriladi. Trening har doim amaliy, uning vazifalari hayotiy ahamiyatga ega, kundalik hayotda amalga oshirish uchun mo'ljallangan. Bunda u faqat "qanday qilib" aytiladigan ma'ruzadan farq qiladi. Treningda vaziyat modellashtiriladi, u darhol ishtirokchilar tomonidan o'ynaladi va keyin muhokama qilinadi. Shu sababli, nazariy ma'lumotlar real vaqt rejimida qayta ishlanadi, natijada ishtirokchi bilimdan tashqari, haqiqiy tajribani oladi.Treningning muhim xususiyati shundaki, u doimo guruhda olib boriladi. Odamlarning majburiy o'zaro munosabatlaridagi bunday kategoriklik bir qator psixologik qonuniyatlarga asoslanadi. Guruh - bu bir nechta odam emas, u o'zining umumiy xotirasiga ega bo'lgan yagona organizmdir. Shu sababli, mashg'ulotlar o'z ichiga olgan usullar tufayli insonning rivojlanishi va o'sishi tezroq davom etadi. Bu sinergiya qonuni bilan izohlanadi, bu o'rganishni individual o'rganishga qaraganda bir necha marta samaraliroq qiladi. Treninglar tasnifi. Zamonaviy fanda yo'q yagona tizim ta'lim tasniflari. Bu erda biz eng keng tarqalgan tushunchalarga amal qilamiz va ta'lim tizimini ularning diqqat turlariga ko'ra uch guruhga ajratamiz. Bundan tashqari, treninglar o'z ishtirokchilari oldiga qo'ygan maqsadlariga ko'ra bo'linishi mumkin. Shunday qilib, treninglar quyidagi turlarga bo'linadi: Biznes treninglar. Psixologik treninglar. Shaxsiy treninglar.Maqsadlarga kelsak, ushbu mezonga ko'ra, faqat ikkita toifani ajratish mumkin: Instrumental trening. Asosiy trening. Treningning uch turi. Ta'limning birinchi turi biznes bilan bog'liq. Uning vazifasi tadbirkorlar, direktorlar va menejerlarni tayyorlashdir tijorat korxonalari biznesni muvaffaqiyatli boshqarishning turli uslublari va sirlari, raqobat muhitida omon qolish, nizolarni hal qilish, xodimlarni rag'batlantirish va boshqalar. Psixologik trening nima? Bu o'quv mashg'uloti bo'lib, uning vazifasi odamni muloqot qilish ko'nikmalarini oshirish, ijtimoiy moslashish va umuman, insonda ijtimoiy foydali individual ko'nikmalarni singdirishdan iborat. Masalan, davlat yo'l inspektsiyasi xodimlari bilan muloqot qilish yoki savdo texnikasini o'rgatish psixologik deb ataladi, chunki ular birinchisidan farqli o'laroq, kompaniya uchun emas, balki jismoniy shaxs uchun ishlaydi. Biroq, ularning vakolatlarida hali ham ijtimoiy, kasbiy yoki boshqa ijtimoiy faoliyatda namoyon bo'ladigan fazilatlar mavjud. Shuning uchun shaxsiy treninglar yoki shaxsiy o'sish bo'yicha treninglar ham mavjud. Bular ham yuksaltirishga qaratilgan individual shaxs, lekin bilan ishlash ichki dunyo odam - komplekslar, psixologik bloklar, qo'rquvlar va boshqa "yaxshi" biz har kuni keraksiz yuk sifatida olib yuramiz va uni tashlab keta olmaymiz. Bunday treninglar orasida har qanday ichki to'siqni, ehtimol qo'rquv yoki xijolatni engib o'tish uchun, masalan, qarama-qarshi jinsdagi odamlar bilan muloqot qilish bo'yicha treninglar ham bo'lishi mumkin. Ikkita mashg'ulot maqsadi Mashg'ulot format jihatidan emas, balki maqsad nuqtai nazaridan nima? Bu insonga muayyan muammoni hal qilishga yordam beradigan o'rganish usuli. Va u buni ikki yo'l bilan bajaradi. Birinchidan, odamga barcha to'siqlarni engib o'tib, uning yordami bilan kerakli effektga erishishga imkon beradigan vositalar to'plamini taqdim etish orqali. Bunday holda, mashg'ulot instrumental deb ataladi. Ikkinchidan, trening muammoni umumiy tasavvur qilish ko'nikmalarini shakllantirishga va aniq vositalarni mustaqil ravishda adekvat tanlash uchun uning paydo bo'lishi va hal qilishning asosiy mexanizmlarini o'zlashtirishga qaratilgan bo'lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, odamga muammodan aniq bir "hap" emas, balki tushunchani tushunish - har bir mehmonxona sharoitida qanday, qachon va qanday "hap" ni tayyorlash va olish kerakligini bilish. Bu asosiy mashg'ulot deb ataladi. Ko'plab treninglar mavjud. Trening turlari har qanday hisob- kitoblardan tashqarida. Har yili bozorda treninglarni tavsiflovchi o'nlab yangi kitoblar paydo bo'ladi, bundan tashqari, har bir tajribali professional murabbiy sizning shaxsiy buyurtmangiz uchun yangi treningni ishlab chiqishi mumkin. Va bu o'sib borayotgan turli xil mashg'ulotlar dengizida odam qandaydir tarzda harakat qilishni xohlaydi. Va buning uchun mashg'ulotlar turlarini ma'lum mezonlarga ko'ra tasniflash, birlashtirish va guruhlash mumkin. Buni biz quyida qilamiz. Birinchidan, siz shunchaki qog'ozga muammoning barcha mumkin bo'lgan echimlarini yozasiz. Juda ko'p .. lar bor muqobil variantlar biznes muammolarini hal qilish va ta'limsiz. Taxminan etti yil oldin, har xil o'qitish turlari kam ma'lum edi va biznes juda muvaffaqiyatli rivojlandi, shuning uchun shunga o'xshash vazifalar ilgari hal qilingan. Sizning tashkilotingizda yoki boshqa kompaniyalarda bu qanday amalga oshirilganligini bilasizmi? O'tgan tajribadan bugun foydalana olasizmi? Masalan, faqat o'quv kurslari, texnik yangiliklar va boshqalar. Keyin - qayd etilgan variantlarni solishtiradigan mezonlarni aniqlang. Taqqoslash mezonlari sifatida siz tanlashingiz mumkin sifat, narx yoki vaqt muammoni hal qilish, bir vaqtning o'zida barcha uchta ko'rsatkichga erishish mumkin emasligini esga olish kerak. Shuning uchun, bu uchtadan bitta yoki ikkita ko'rsatkichni tanlashda, mumkin bo'lgan narsani hisobga olish kerak yon effektlar u yoki bu shaklda.Bundan tashqari, avval siz treningga buyurtma berishni rejalashtirganlar bilan gaplashib, ular bunday treningda ishtirok etishni xohlashadimi yoki yo'qligini bilishingiz kerak. Xodimlar muammoni o'qitish orqali hal qilish variantiga qanday munosabatda? Va kompaniyaning trening uchun umumiy xarajatlari trening ishtirokchilarining umumiy ish haqi bilan qanday bog'liq? Masalan, siz jamoaviy trening o'tkazishga qaror qildingiz. Va agar trening ishtirokchilari treningning narxi ortiqcha ekanligini bilib olsalar konferentsiya xizmatlari, plyus bufet ishtirokchilarning umumiy oylik maoshidan 10 baravar ko'p bo'lsa, ularga rahbariyatning bu qarori yoqmasligi dargumon. Natijada, bu holda har qanday turdagi mashg'ulotlarning samaradorligi nolga teng bo'lishi mumkin. Agar ularga o'quv xarajatlarining pul ekvivalenti berilsa, ular o'zlari vazifalarni hal qila oladilarmi?Agar siz trening muammoingizni hal qilishning eng yaxshi varianti ekanligiga qaror qilsangiz va treningda ishtirok etmoqchi bo'lgan xodimlaringiz sizning qaroringizni qabul qilsa, muammoingizni hal qilish bilan shug'ullanadigan o'quv kompaniyasi va trenerlarni qidirishni va tanlashni boshlashingiz mumkin. .O'quv kompaniyasini qidiring orqali Internetda qidirishingiz mumkin kalit so'zlar yoki ixtisoslashgan jurnallarda - hozir ko'p manbalar mavjud. O'quv kompaniyalarini tanlashda siz har qanday tovar va xizmatlar yetkazib beruvchini tanlashda bir xil umumiy mezonlarga amal qilishingiz mumkin (masalan, siz ularni bir yoki ikki yil ichida topishingiz mumkin, da'vo qilish uchun - yoki sizga rahmat. muvaffaqiyatli trening): - kompaniyaning ushbu bozor sektorida ishlash muddati va uning siz hal qilishni rejalashtirgan vazifalarga ixtisoslashuvi; - kompaniyaning o'z statsionar idorasi va o'quv xonasi mavjud; - ularning doimiy ishlaydigan murabbiylarining mavjudligi; - Internetda veb-saytning mavjudligi, manzili va telefon raqami; - ro'yxatga olish shakli (OAJ, YoAJ, MChJ, PE, SPD). Shu bilan birga, korporativ falsafangiz va o'quv kompaniyasining falsafasi o'rtasidagi yozishmalarga e'tibor berishni unutmang. Aks holda, yoki siz va murabbiylar bir-biringizni tushunmaysizlar yoki mashg'ulotlardan so'ng siz o'z xodimlaringizni teskari yo'nalishda "qayta tarbiyalashingiz" kerak bo'ladi. Ushbu bosqich natijasida sizda vakillari bilan uchrashmoqchi bo'lgan 3-5 ta o'quv kompaniyalari ro'yxati mavjud. Agar kerak bo'lsa, siz qiziqqan kompaniyalardan so'rashingiz mumkin Qo'shimcha ma'lumot kompaniyaning o'zi va uning murabbiylari haqida. Siz ishlamoqchi bo'lgan murabbiyning yakuniy tanlovi Murabbiy tanlashda ikki bosqich mavjud: - Rasmiy. U trenerning portfeli bilan tanishishdan iborat (ma'lumoti, ish tajribasi, sertifikatlarning mavjudligi, o'tkazilgan treninglar, ishtirokchilarning fikr- mulohazalari). Ustida bu bosqich Iloji boricha ko'proq ma'lumot to'plash va uni tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Tanlangan trenerlar tomonidan o'tkaziladigan treninglarda bir nechta turli ishtirokchilarni topib, ular bilan suhbatlashsangiz yaxshi bo'lardi. Trening ishtirokchilari bilan suhbat davomida kuchli tomonlarini aniqlashga arziydi zaif tomonlari potentsial murabbiylar.Yaxshi ishingizni bilimlar bazasiga yuborish oddiy. Quyidagi shakldan foydalaning zamonaviy dunyo Asosiy muammolardan biri bu aloqa muammosi. Muloqot ikki tomonlama ko'cha, degan fikr bor va hayotda muloqotda moslashuvchan bo'lgan kishi muvaffaqiyatli bo'ladi Kuzin F. A. Ishbilarmon obrazi. - M.: Tasvir - (tasvir - "tasvir") - odamlar ongida, xotirasida saqlanib qolgan obrazning yaxlit ko'rinishi. Tasvirning aniq tarkibiy qismlarini A.P.Chexov aniqlagan: siz aqlan tiniq, axloqiy jihatdan toza va jismonan ozoda bo'lishingiz kerak.Tasvir nazariyotchilari unga nafaqat tabiiy shaxsiy xususiyatlarni, balki maxsus ishlab chiqilganlarni ham o'z ichiga oladi. Muvaffaqiyatli kasbiy faoliyat uchun zarur bo'lgan muloqot qobiliyatlari, shuningdek, kundalik hayotda maxsus treninglarda rivojlanishi mumkin.Trening (ingliz tilidan - o'rgatish, o'rgatish) - o'z-o'zini tartibga solish, o'z-o'zini takomillashtirish va muloqot qilish ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan usullar to'plami.Ishning maqsadi obrazni shakllantirishga qaratilgan treninglarni tavsiflashdir. Maqolada mashg'ulotlarning asosiy turlari, shuningdek, guruh mashg'ulotlarini o'tkazishda qo'llanilishi kerak bo'lgan qoidalar ko'rib chiqiladi.Hozir juda ko'p turli xil treninglar o'tkazilmoqda. Boshqa tomondan, har bir mashg'ulot, har bir rasm nashri katta shaxsiy foyda va'da qiladi. Lekin shundaymi? Menimcha, buning uchun juda ko'p ovora bo'lishning hojati yo'q. Ko'pincha, tasvir etikasi mutlaqo manipulyatsiya, deyarli shafqatsizlikdir va siz boshqa odamlardan yaxshi munosabatda bo'lishingiz mumkin bo'lgan vositalar arsenalini taklif qiladi. Ammo Emerson aytganidek, inson xarakteri har qanday so'zdan ko'ra fasohatlidir: "Sizning mohiyatingiz shunchalik baland ovozda gapiradiki, men sizning nutqlaringizni eshitmayman". 1. Treningga qo'yiladigan talablar Psixologik tadqiqotlarning guruh shakllari juda mashhur bo'ldi. Guruh jarayoni muayyan qonunlar va qoidalarga bo'ysunadi. Har bir o'quv guruhining o'ziga xos qoidalari bo'lishi mumkin, ammo muayyan qoidalar faoliyatining asosini tashkil qilishi kerak. Guruh xatti-harakatlarining ko'plab qoidalari mavjud. Biz ulardan eng muhimlarini sanab o'tamiz. Shaxsiylashtirilgan bayonotlar qoidasi. (Butun guruhga emas, balki kimgadir nomi bilan gapiring)."Tekshiruv" har bir ishtirokchi boshqalarga ularga qanday munosabatda bo'lishini his qilishiga imkon berishi kerak. Maxfiylik qoidasi. Mashg'ulotlar paytida sodir bo'ladigan barcha narsalarni guruhdan olib tashlamaslik kerak."Shaxslarga" o'tishga yo'l qo'ymaslik qoidasi: shaxsiyat haqida gapirmaslik kerak salbiy fazilatlar shaxs, lekin uning harakatlari haqida.Agar kimdir biron bir qoidalardan qoniqmasa, unda siz qaror qilishingiz kerak: ularni qabul qiling yoki tark eting. Muhokama davomida har kimga o'z fikrlarini bildirish, takliflarini tinglash, shuningdek, muhokama qilish imkoniyati beriladiGuruh shaklini o'z ichiga olmaydigan mashg'ulotlar (masalan, turli avtotreninglar) ham ularning samarali bo'lishi uchun zarur shart-sharoitlarga ega. Shunday qilib, siz o'zingizda o'stirmoqchi bo'lgan sifatga e'tibor qaratishingiz kerak, sizga butunlay bo'shashish qobiliyati, shuningdek, tasavvuringizga keng qamrov berish qobiliyati kerak. 2. Mashg’ulot turlari Treninglar yordamida tasvirning shakllanishi bosqichma-bosqich amalga oshiriladi, chunki tasvir, aytish mumkinki, tana va ruhning yaxlitligi, uyg'unligi. Bu bosqichlar treninglar bo'lib, ularning har biri o'z maqsadi, diqqat markaziga ega. E'tibor bering, treninglarning nomlari turli mualliflarning talqinida har xil bo'lishi mumkin, ammo ularning mohiyati bir xil. Birinchi bosqichda tana terapiyasi, shuningdek, o'z-o'zini boshqarish bo'yicha treninglar qo'llanilishi mumkin, keyin - o'z-o'zini takomillashtirish yoki "o'zini topish" treninglari va oxirgi bosqichda - "shaxsiy o'sish" treninglari. turli usullar o'z-o'zini takomillashtirish. Biznes treninglar ham mashhur bo'lib, ular ko'p hollarda uch guruhning elementlarini o'z ichiga oladi va ma'lum bir kasb yoki faoliyat turi uchun zarur bo'lgan ko'nikmalarni oshirish uchun o'tkaziladi (savdo bo'yicha treninglar, muzokaralar jarayoni bo'yicha treninglar, boshqaruv xodimlari uchun treninglar va boshqalar). E'tibor bering, ushbu treninglar guruhlari asosan o'tkazishning guruh shaklini o'z ichiga oladi. Istisno faqat tana terapiyasi bo'lishi mumkin, bu erda u ko'proq mos keladi individual shakl sinflar.O'z- o'zini tartibga solish mashg'ulotlari guruhining asosiy vakili - avtogen ta'lim (yunoncha autos - o'zi, genos - kelib chiqishi). Bu usul hissiy stressni bartaraf etish va stress natijasida buzilgan tana funktsiyalarini tartibga solishning avtonom mexanizmlarida muvozanatga erishish imkonini beradi. Avtomatik trening qulaydir, chunki usulning texnikasini o'zlashtirgan kishi keyinchalik uni mustaqil ravishda qo'llashi mumkin.O'z-o'zini takomillashtirish bo'yicha treninglar guruhiga individual fazilatlarni, shaxsning tomonlarini va qisman xulq-atvorni rivojlantirishga qaratilgan treninglar kiradi. Xulq-atvorni o'rgatish o'ta muhim hayotiy vaziyatlarni dastlabki etishmovchilikda engib o'tish ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Birinchi va ikkinchi o'rtasidagi chegara juda shartli. Odatda guruh shaklida olib boriladigan xulq-atvor treninglarining yana bir qismi, shuningdek, ijtimoiy-psixologik treninglar kommunikativ treninglar guruhini tashkil qiladi. Ularning maqsadi odamlar bilan muloqot qilish va o'zaro munosabatlarni rivojlantirishdir. 2. 1 Tanani yo'naltirish bo'yicha trening Biz ko'pincha o'z imkoniyatlarimizni, o'zimiz va boshqalar manfaati uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan kuchni bilmaymiz. Tana orientatsiyasini o'rgatish bunga ishontiradi. Barcha daholar, deydi psixolog N. Enkelman, o‘z muvaffaqiyatlariga faqat ong osti, taqdirni belgilovchi kuchlar yordamida erishgan. "Hayot g'ildirak g'ildiragiga o'xshaydi - barchasi qayerda turishingizga va qanday aylanishingizga bog'liq ... Lekin u boylik g'ildiragiga ham aylanishi mumkin" Ferris g'ildiragida asosiy narsa markazga etib borishdir, keyin siz endi undan tashlanmaysiz. Shuning uchun har bir inson uchun bu muvozanat markaziga erishish muhim, ya'ni. tinchlik va ichki ishonchni toping. Kimki bunday markazni, bunday zonani o'zida topa olsa, hatto "kuchli bo'ron"da ham xotirjamlik va ishonchni yoritadi. Gevşeme usullari (masalan, buddist yoga) orqali o'z "markaziga" yo'l izlayotganlar ko'p. Yogis amaliyoti ongning tanadagi kuchi cheksiz ekanligiga va siz o'z tanangizga egalik qilib, uni o'z xohishingizga bo'ysundirib, ruhiy kuchlaringizni safarbar qilishingiz mumkinligiga ishontiradi. Ammo bu holda, hayotdan ajralish taxmin qilinadi. Lekin yerdagi hayot bu erda va hozir ochiladi, shuning uchun bu erda va hozir tartibga solinishi kerak. Bu hayot bajarilishi kerak bo'lgan shartnomadir. Yurish, harakatlarning tabiati, imo-ishoralar bizning shaxsiyatimizning xususiyatlarini aks ettiradi. Bizning his-tuyg'ularimiz o'zgarishi bilan o'z tanamizga bo'lgan munosabat o'zgaradi va tanaga bo'lgan munosabatimiz o'zgaradi. Bizning tanamizning ishi haqida tasavvurga ega bo'lmasdan, unga samarali ta'sir qilish mumkin emas. Yana ma'lumki, bizni o'rab turgan hamma narsa butun olamga singib ketgan energiyadir.Psixik energiya esa tanamizning har bir nuqtasini to'ydiradi, xuddi quyosh energiyasi Yerga yaqin bo'shliqni to'ydiradi.Mavjud turli darajalar bir nechta mavjud bo'lgan inson tanasining energiya tashkiloti energiya rejalari shu bilan birga, u: jismoniy tekislik; astral tekislik; aqliy reja.Tana markazlashtirilgan energiya tizimi barcha faoliyatimizni muvofiqlashtirish. U chakralar deb ataladigan etti energiya markazidan iborat. Bizning tanamiz universal konteyner bo'lib, unda bostirilgan va bostirilgan his-tuyg'ular to'planadi, u har qanday "qisqichlar", bloklar, energiyaning normal aylanishi uchun to'siqlarga aylanadi.Bizning tanamizdagi har bir hujayra fikrlarimiz va so'zlarimizga javob beradi. Va tanamiz odatda fikrlash tarzimizga ko'ra o'zini tutadi. Ammo tana biz bilan gaplashishga, bizni taklif qilishga harakat qiladi, lekin biz buni sezmaymiz va kasalliklarni yaratish va to'plashda davom etamiz. Tana tilini tushunish orqali biz barqaror salomatlik va uzoq umr ko'rishni ta'minlay olamiz. Insonning vazifasi o'z tanasining o'zidan ustun bo'lishiga yo'l qo'ymaslikdir, shunda u ma'naviy jihatdan materialdan yuqoriga ko'tarilishi mumkin bo'ladi. Bularning barchasiga tegishli usullar yordamida erishiladi. Bu usullarga Reyx terapiyasi, bioenergetika, Rolfing, birlamchi terapiya, Aleksandr usuli, strukturaviy integratsiya va boshqa usullar kiradi.Vilgelm Reyx buni topdi mudofaa reaktsiyasi tana mushaklarning kuchlanishida ifodalanadi ("tana zirhlarini yaratish", masalan, egilish, nafas qisilishi.Qoidabuzarliklar harakatlantiruvchi tizim Lowen arch kabi tarang postlar tashxis qilinadi. Louen mashqlari ibtidoiy his-tuyg'ulardan xalos qiladi va hokazo.Aleksandr usuli - odatiy holatni o'rganish va ularni tegishli aqliy munosabatlar orqali o'zgartirish. Artur Yanov tomonidan yaratilgan "Birlamchi terapiya" to'sib qo'yilgan his- tuyg'ularni ozod qilishga qaratilgan! erta bolalikda.Umuman olganda, tana terapiyasi juda oqilona guruh usullariga muqobildir. Reyx (1897-1957) tanaga yo'naltirilgan psixoterapiya deb atalishi mumkin bo'lgan narsaning asoschisi hisoblanadi. U barcha tirik organizmlarda o'ziga xos xususiyat borligini ta'kidladi Hayotiy energiya, va bu energiya Freyd libidosining biologik asosi bo'lib, tananing normal energiya oqimini tiklash orqali turli kasalliklarni davolash mumkin. Uning terapiyasi tanadagi energiyaning erkin oqimi yo'qligida paydo bo'ladigan "qobiqlarni" yo'q qilishdan iborat. Bunday holda, uch turdagi vositalar qo'llaniladi - chuqur nafas olish, surunkali mushak qisqichlariga bevosita ta'sir qilish (bosim, chimchilash, massaj), shuningdek, og'zaki hissiy aloqa (tana a'zolari bilan). Shunday qilib, V.Rayx kasalliklar o'rtasida ma'lum bir bog'liqlikni, mushak qisqichlari va yashirin his-tuyg'ular. Reyxning so'zlariga ko'ra, biz bilan sodir bo'lgan baxtsiz hodisalar tasodifiy emas, ular biz tomondan qo'zg'atilgan. Bizning e'tiqod tizimimizni shakllantiradigan ongsiz impulslar tom ma'noda bizga baxtsizlikni jalb qiladi. Darhaqiqat, ba'zilarga doimo nimadir sodir bo'ladi, boshqalari esa hech qanday tirnalishsiz hayot kechirishadi. Baxtsiz hodisa har doim o'ziga qarshi tajovuzdir.Shunday qilib, atrofimizdagi va ichimizda sodir bo'layotgan voqealarning sababi doimo bizning O'zligimizdir.Reyx terapiyasi kishanlangan qobiqni olib tashlaydi, bloklangan energiya erkinlikka erishadi, bu bizning psixologik resurslarimizni faollashtiradi. Chig'anoqlardan ozod bo'lish shaxsni "mukammal mahsulot" ga aylantiradi, bu Reyxning bugungi kungacha bo'lgan usullariga qiziqishni belgilaydi.So'nggi paytlarda umumiy tana terapiyasining bir qismi sifatida Aleksandrning usuliga qiziqish yangilandi. Aleksandr tana va psixikaning birligini ta'kidlab, odatiy holat va holatni o'rganishga e'tibor qaratdi. Uning ta'kidlashicha, inson tanasi bir butundir va bir organning deformatsiyasi butun tanaga salbiy ta'sir qiladi. Bitta kasallikni davolash vaqtinchalik yengillik keltiradi, chunki bizning ko'p muammolarimiz yomon odatlarimizdan kelib chiqadi. Odat - bu atrofimizdagi hamma narsaga javob berishning shaxsiy usuli va bizning odatiy pozitsiyalarimiz mukammal bo'lishi shart emas.Ta'riflangan usul ba'zi reflekslarni inhibe qilishga va boshqalarni bo'shatishga qaratilgan bo'lib, bu holatni o'zgartiradi va harakatni osonlashtiradi. Usul aqliy munosabatlar va jismoniy odatlarni tuzatishni o'z ichiga oladi.Ta'riflangan tana terapiyasi usullari bilan bir qatorda Rolfing (usul asoschisi - Ida Rolf nomi bilan atalgan) qo'llanilishi mumkin. Bioenergiya usullaridan farqli o'laroq, Rolfing psixologik emas, balki tanadagi buzilishlar va disfunktsiyalarning jismoniy sabablarini taklif qiladi. Bu erda terapiya asosan chuqur massaj, jismoniy aralashuvdir. Tananing ma'lum qismlari bilan bog'liq deb ishoniladi ba'zi turlari hissiyotlar. Shuning uchun hissiy bo'shatish odatda tananing tegishli qismini qattiq massaj qilish natijasida yuzaga keladi. Rolfing faqat tajribali mutaxassislar tomonidan amalga oshirilishi kerak. 2.2 O'z-o'zini takomillashtirish treningi Kim ertalab mashq qilsa, o'z tanasini shaklda saqlaydi. Klinikaga kim borsa, u tanasini davolashni xohlaydi. Kim kechasi uxlasa, unga dam beradi. Shaxsiy o'sish mashg'ulotlariga borsa, u shoirning vasiyatiga to'g'ridan-to'g'ri mos ravishda o'z qalbini shaklda saqlashga, o'yin va ruhiy harakatlar boyligidan zavq olishga intiladi:Ko'ngling dangasa bo'lmasin, Toki ohakda suv ezmagin. Ruh kechayu kunduz ishlashi kerak... (N. Zabolotskiy)Ushbu treningning shiori: o'zingizni seving, o'zingizni biling, o'zingizni o'zgartiring! Bu mashg'ulotda asosiy narsa individual aqliy fazilatlarni (xotira, e'tibor, tasavvur) rivojlantirish emas, balki uni tarbiyalashdir. ichki odam kim ulardan foydalanadi. Trening ong va ong darajasida uslub va usullarni sintez qilish orqali o'zini va hayotini o'zgartirishga, vaziyatlar qurboni bo'lishni to'xtatishga va o'z taqdirining yaratuvchisiga aylanishga imkon beradi. Trening 2013 yilda bo'lib o'tadi turli shakllar- psixologik va rolli o'yinlar, mashqlar, munozaralar, mini-ma'ruzalar, boshqariladigan vizualizatsiya va guruh faoliyati.Nega shaxsiy rivojlanish treningiga kelasiz? Keyin, savollarga javob olish uchun: hayotning muntazamligidan qanday qochish kerak? Qattiqlikdan qanday qutulish mumkin? Hamma narsa bor, lekin baxt yo'q - nega? Nega ruh og'riyapti? Gap shundaki, ertami-kechmi odam uning tayinlanishi haqida taxmin qiladi. O'zi haqida taxmin qilish, o'zining haqiqiy o'zini oldindan ko'rish, aftidan, bizning hayotimizdagi asosiy narsadir. Bu ongsiz istaklarda, ba'zan juda kuchli namoyon bo'ladi. Delfidagi Apollon ma'badiga kiraverishda "O'zingni bil" iborasi o'yib yozilgani ajablanarli emas. Izoterik ta'limot har doim asosiy savolga javob berishga harakat qilgan - biz kimmiz, mohiyatimiz nima, maqsadimiz. Shaxsiy o'sish bo'yicha treningda qo'llaniladigan usullar intuitiv idrok kanallarini ochishi mumkin.OK. Averchenko bunday mashg'ulotlarda qo'llaniladigan maxsus mashqlarni beradi. Keling, ulardan ba'zilarini ko'rib chiqaylik. Masalan, “Mening gerbim” mashqi. Uning mohiyati shundan iborat. Qadimgi kunlarda qal'a darvozalarida tasvirlash odat