TEXNOLOGIYA TA’LIMIDA O’QITISHNING SHAKL VA METODLARI 1.Boshlang’ich sinflarda texnologiya fanining shakl va usullari. 2. Metod tushunchalari uning turlari. O’quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodi va ular orasidagi bog’liqlik. 3.O`quvchilarni mustaqil ishlashga o`rgatishnng shakl va usullari, didaktik materiallardan foydalanish metodlari. Tayanch iboralar: malaka va ko’nikmalari, texnologiya tarbiyasi, ta’lim mazmuni, ta’lim shakllari. Boshlang‘ich sinflarda texnologiya fanining shakl va usullari. Ilmiy texnik tafakkurning borgan sari yoshlarning fan-texnikaning jo‘shqin rivojlanishida faol ishtirok etishlari faqat ta’lim mazmunini emas, balki o‘qitish jarayonining usuli va tashkil etilishini, o‘qishga qiziqishini, ijodiy qobiliyatini, egallagan bilimlarini amalda ijodiy qo‘llay bilishni rivojlantirish maqsadlarida yanada takomillashtirishni ham talab qiladi. Bu esa maktab zimmasiga yoshlarda ijodga ehtiyoj uyg‘otish, ijodiy qobiliyatlar, har qanday faoliyatga ijodiy yondashish asoslarini tarkib toptirish, ijodiy masalalarni mustaqil hal etishga o‘rgatish vazifasini yuklaydi. Texnologiyaga o‘rgatishning ahamiyati texnologiya malakalarini egallash imkoniyatini berish bilan cheklanmaydi. Balki bu malakalar hamma uchun kerakligini e’tirof qilish kerak. Ko‘pgina ilmiy ekspeditsiyalar, agarda unda qatnashgan kishilar turmush ishlarini bajarishni: ovqat pishirish, kiyimni yamash, ozodalikni saqlash va shu kabilarni bilmaganlarida shunchalik muvaffaqiyatli chiqmagan bo‘lar edi. Ko‘pgina o‘qituvchilar o‘qitishning turli metod va usullarini qo‘llab, shuningdek, sinfdan tashqari ishni qiziqarli tashkil etib, yaxshi o‘zlashtirish natijalariga erishmoqdalar va bilimga muhabbat hamda qiziqishni singdirmoqdalar. Bunday o‘qituvchilar qo‘l texnologiyaini o‘rgatishda o‘quvchilarga turmush texnologiyai sohasidagi bilim va ko‘nikmalarini singdirish bilan birga, ularda ijodiy qobiliyatlarni va bilishga qiziqishni, mustaqil faollikni o‘stirishga yordam bermoqdalar. Qo‘l texnologiyaiga o‘rgatishda, boshqa predmetlarni o‘rgatishda bo‘lganidek, o‘qitishning xilma xil metodlari qo‘llanilib, ular yordamida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarni egallab olishlariga, shuningdek bilish qobiliyatlarining rivojlanishiga erishiladi. O‘qitish metodlari — bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning ish usullari bo‘lib, bular yordamida o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashlariga erishiladi. O‘qituvchi o‘z amaliyotida o‘qitishning xilma -xil usullaridan foydalanish mumkin. Bitta darsning o‘zida o‘qitishning turli usullari qo‘llanishi mumkin. O‘qituvchining intilishi, xatti-harakati darsda o‘quvchilarning diqqat e’tiborlari susaymasligiga, fikrlarining jamlangan bo‘lishiga, ularning charchamasliklari va zerikmasliklariga yo‘llangan bo‘lishi kerak. O‘qituvchi darsning har bir daqiqasini qadrlab, o‘quvchilarni ham shu narsaga o‘rgatishi kerak. Har bir o‘qituvchiga o‘z uslubi, o‘z usulining o‘ziga xosligiga ega bo‘lish huquqi berilgan, biroq shuni aytish muhimki, bularning barchasiga mustahkam bilim birinchi qarashda hammaga ravshan bo‘lgan haqiqatlarni egallab olganlaridagina erishish mumkin. Nota savodi, gamma va kerakli texnikani egallamay turib Chaykovskiy asarlarini bilib bo‘lmaganidek, darsning tekshirilgan klassik shaklini o‘zlashtirmasdan turib o‘qituvchi o‘z uslubini shakllantira olmaydi. O‘z faoliyatini o‘qituvchilik texnologiyaiga baxsh etmoqchi bo‘lgan yosh o‘qituvchilar mana shu hammaga ma’lum haqiqatni o‘zlashtirishdan boshlashlari kerak. Ular mashhur triadani: darslarda suhbat, gapirib berish, laboratoriya ishlari kabilardan foydalanib o‘zlashtirilganni tekshirish, yangi mavzuni tushuntirish va o‘tilganini mustahkamlashni eng boshidan o‘rganishlari lozim. Faqat barchaga ma’lum haqiqatlar o‘zlashtirilgandan keyingina o‘z imkoniyatlari va sinfning imkoniyatlarini nazarda tutib, yangisini qo‘llash mumkin. Texnologiya ta’limi bilimlarini egallash, o’zlashtirish, amalda qo’llash va o’quvchilarni rivojlantirish faol jarayonining muvaffaqiyati asosan o’qituvchining bilimi hamda ishga ijodiy yondashishiga bog’liq. Texnologiya ta’limini amaliy texnologiya faoliyati bilan birlashtirish va o’quvchilarning ilmiy bilimlarini chuqur o’zlashtirishini ta’minlashda ta’limning turli usullaridan foydalaniladi. Nazariy materialni tushuntirish chog’ida o’qituvchi o’quvchilarning bilimlari va tajribasiga suyanadi. O’quvchilar tomonidan bajariladigan barcha texnologiyaga oid harakatlar nazariy bilimlarni bilishga tayanadi. Ko’r-ko’rona taxminiy yo’l bilan egallangan ko’nikma va malaka tor ma’noda bo’lib, puxta bo’la olmaydi. Amaliy topshiriqlarni tanlash texnologiya tayyorgarligini nazariy va amaliy saviyasini ko’tarish vazifalariga bo’ysundirilishi kerak. O’quvchilarga berigan topshiriqlar ularni ijodiy izlantirish, ta’lim olish va adabiyotlar bilan ishlash malakasini shakllantirishi lozim. Boshlang’ich sinflarda ish materiallarining mazmuni, hajmi va usullari o’quvchilarning tayyorgarlik bosqichiga mos kelishi zarur. O’quv materiallarini o’quvchilarga yetkazib berishda faqat soddalashtirish yo’li bilan borish maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Bunday yo’l bilan borish o’quvchilarning aqliy rivojlanishi ta’minlay olmaydi. Har bir mavzuni o’rganishda soddadan murakkabga qarab borish maqsadga muvofiqdir. Ko’pgina o’qituvchilar o’qitishning turli metod va usullarini qo’llab shuningdek, sinfdan tashqari ishlarni qiziqarli tashkil etib, yaxshi o’zlashtirish natijalariga erishmoqdalar va bilimga muhabbat hamda qiziqishlarini sindirmoqdalar. Bunday o’qituvchilar qo’l texnologiyaini o’rgatishda o’quvchilarga turmush sohasidagi bilim va ko’nikmalarni singdirish bilan birga, ularda ijodiy qobiliyatlarni va bilishga qiziqishini, mustaqil faollikni o’stirishga yordam bermoqdalar. O‘qitish metodlari bilimlarning shunday darajada egallanishiga xizmat qilishi kerakki, unda o‘quvchilar chizmani o‘qituvchi chizgan o‘lchamlar asosida emas, balki o‘tilgan buyumning istalgan o‘lchami bo‘yicha chizib, egallagan bilimlarini amalda qo’llay olsinlar. Qo‘l texnologiyaiga o‘rgatishda qo‘llanadigan asosiy uslublar tasnifi quyidagichadir: 1. Og‘zaki bayon qilish. 2 Tushuntirish va hikoya qilish. 3. Yo’riqnoma berish. 4. Suhbat. 5. Mashqlar. 6. Amaliy ishlar. 7. Grafik ishlar. 8. Laboratoriya ishlari. 9. Mustaqil ishlar. 10. Ekskursiya. 11. Kitob bilan ishlash. 12. Kino. Ta’limning texnik vositalari. 1. Og‘zaki bayon qilish metodi ikki shaklda mavjud bo‘lishi mumkin Monologik bayon qilish, bunda faqat o‘qituvchi gapiradi, o‘quvchilar esa uning nutqini idrok etib, anglab oladilar. Qo‘l texnologiyai darslarida u tushuntirish va hikoya qilish, instruktaj ko‘rinishida bo‘ladi. Dialogik bayon bo‘lib bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro suhbatidir. 2. Tushuntirish va hikoya qilish – bayon qilinayotgan materialning turli holatlarini xona doskasiga yozib tushuntirish, tahlil qilish, izoh berish va isbotlash orqali o’quv materialini bayon qilish. Hikoya - hodisa, voqea, haqiqat to’g’risida o’qituvchining monologik xabar berishi odatda u nazariy holatlarni aniqlashtirish, o’rganayotgan materialga qiziqishni uyg’otish uchun qo’llaniladi. Hikoya qilishga asosiy talab-materialni hissiy yetkazib berish, san’atkorona, ta’sirchan bayon qilish. Hikoya qilish — bu dastur materialini jonli va obrazli bayon qilishdir. Bu holda yangi bilimni o‘qituvchining o‘zi beradi. Ba’zan suhbat davomida o‘quvchilar tushuntirilayotgan narsalarni qanchalik o‘zlashtirayotganliklarini aniqlash maq- sadida ularga savollar bilan murojaat etish maqsadga muvofiqdir. Hikoya agarda bajarilgan ishlar, natural namunalar, rasmlar, fotosuratlar va shu kabilarni ko‘rsatib qilinsa, anchagina tushunarliroq bo‘ladi. Bu o‘rinda tushuntirayotganingda ko‘rsat, ko‘rsat va tushuntir degan qoida bajariladi. Yangi materialni bayon qilishda o‘quvchilarning bir xil emasligini nazarda tutish lozim. Tushuntirishda bo‘sh o‘zlashtiruvchilarga alohida e’tibor berish lozim. Hikoya qilish jarayonida ularning idroklarini faollashtirish maqsadida tushuntirilayotgan material yuzasidan ularga bir ikkita savol berish mumkin. O‘qituvchi hikoyasi quyidagi talablarga javob berishi kerak: U mazmuniga ko‘ra - dasturda nazarda tutilgan barcha o‘quv materialini aniq va to‘liq qamrab olishi kerak; > bayon etilish shakliga ko‘ra aniq, tushunarli, mantiqiy, iboralari sodda bo‘lishi zarur; > material qiziqarli va o‘quvchilarning fikrini faollashtiradigan, diqqatini yangilikning asosiy elementlariga jalb qiladigan bo‘lishi lozim. Hikoyada o‘qituvchini o‘quvchilarbop fakt va tushunchalarga asoslanishi lozim. Nutq soda va aniq bo‘lmasa, o‘quvchilarning hikoyaga, keyinchalik predmetga bo‘lgan qiziqish so‘nishi mumkin. O‘qituvchining hikoyasida o‘quvchilarning nutqini yangi axborot va so‘zlar bilan boyitish, yangi so‘z va atamalar bo‘lishi, ularning ma’nosini shu vaqtning o‘zida tushuntirishi shart. Hikoya jarayonini o‘quvchilar yaxshiroq tushunib olishlari uchun ko‘rgazmali qurollar-tikuvchilik mahsulotlari, natural predmetlar, rasmlar, fotosuratlar vositasida o‘qituvchi voqeani namoyish etib bermog‘i darkor. 3. Yo’riqnoma (Instruktaj) -texnologiya ta’limining samarali metodlaridan biridir. Yo’riqnomaning maqsadi o‘quvchilarning amaliy faoliyatlarini uyushtirish va yo‘naltirish orqali ularning amaliy bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlarini hamda ularda texnologiyaga ongli ijodiy yondashishni tarbiyalashni ta’minlashdir. Yo’riqnoma (Instruktaj) olgan o‘quvchiga ishning maqsadi va usullari ravshan bo‘lishi kerak. Yo’riqnoma (Instruktaj)ning vazifasi o‘quvchilarga texnologik jarayonni ongli va to‘g‘ri rejalashtirishni o‘rgatishdan iboratdir. Yo’riqnoma (Instruktaj) olgan o‘quvchilar: ishni ratsional usullarda va to‘g‘ri izchillikda bajara bilishlari, texnologiyani tashkil etishning belgilangan formalari va xavfsizlik texnikasi qoidalarini amalga oshirishlari, yo‘l qo‘yilgan xatolarni ish jarayonida tuzatishlari va ularning paydo bo‘lish sabablarini bartaraf eta bilishlari kerak. Yo’riqnoma (Instruktaj) og‘zaki va yozma, individual, qator yoki guruhga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Og‘zaki yo’riqnoma (Instruktaj) suhbat yoki hikoya qilish metodi orqali berilishi mumkin. Suhbat va hikoya qilish jarayonida ham predmetlar yoki ish usullari namoyish etilishi mumkin. So‘z va ko‘rsatishning bir biriga munosabati ishning to‘g‘ri va murakkabligiga ko‘ra hal etiladi. Masalan, ko‘ylak tikish ishini rejalashtirish nazarda tutilganda asosiy ish tushuntirishga, choklarni tikishga o‘rgatishga, ko‘rsatishga taalluqli bo‘ladi. Shuni unutmaslik kerakki, biror chokni qanday tikish kerakligi ko‘rsatilayotganda bu harakatning maqsadi albatta tushuntirilishi lozim. Yo’riqnoma (Instruktaj)dan so‘ng o‘quvchi egallagan bilimlarini amaliy texnologiya harakatlariga tatbiq etishi darkor. Biroq barcha o‘quvchilar ham yo’riqnoma (Instruktaj)ni bir xilda idrok etmaydilar, birlari kerakli harakatni og‘zaki bayondan tasavvur qila olmaydilar, ikkinchilariga ko‘rsatish, tushuntirish kerak bo‘ladi, uchinchilari tushuntirish vaqtida hamma narsani tushunadilar, biroq ishga kirishgan onlaridayoq, ularni unutadilar. Bu holat ulardagi bilish usulining xususiyatlariga hamda birinchi va ikkinchi signal mavzulari munosabatlarining xususiyatlariga aloqadordir. Topshiriqning yaxshiroq anglanishi va bajarilishi uchun yo’riqnoma (Instruktaj) jarayonida o‘quvchilarni bo‘lajak ishni rejalashtirishga jalb qilish, topshiriqni bajarishga aloqador masalalarni ular bilan muhokama qilish, instruktaj o‘tkazishda o‘quvchilarning diqqatini o‘ta muhim texnologik jarayonlarga jalb qilish: xavfsizlik texnikasi qoidalarini eslatish lozim. Hamma ko‘rsatilgan harakatlarni o‘quvchilar mustaqil bajarishlari kerak bo‘lganligi uchun, ular bu harakatlarni aniq va puxta idrok etishlari hamda xotirlab qolishlari lozim. Shuning uchun ko‘rsatish hajmi bir karra xotirlashdan ortiqcha bo‘lmasligi kerak. Qo‘l texnologiyaini o‘rgatishda yozma instruktajdan bot-bot foydalaniladi va u ko‘pgina hollarda og‘zaki instruktaj bilan qo‘shib olib boriladi. Darsda instruksion kartaning mavjud bo‘lishi og‘zaki instruktaj vaqtini ancha qisqartiradi, savollarni deyarli istisno etib, mustaqil ishlashga o‘rgatadi. Yo’riqnoma (Instruksiya) xaritalaridan keng foydalanish lozim. Yo’riqnoma (Instruksiya) xaritasi bilan quyidagi tartibda ishlanadi: • o‘quvchilarni yo’riqnoma (instruksiya) xaritasi bilan tanishtirish, ularga kartaning tuzilishi va mazmunini tushuntirish, unda qanday ma’lumotlar borligini ko‘rsatish; • ishning izchilligini qisqacha tushuntirish. O‘quvchilarning karta bilan ishlashlari, kartani o‘qish va unda ko‘rsatilgan harakatlarni bajarish, bajarilayotgan ishni karta bilan solishtirib muvofiqligini tekshirib ko‘rish kerak.Instruksiya xaritasidagi ko‘rsatmalar soni o‘quvchilarni yanada ko‘proq mustaqillikka undash maqsadida asta-sekin qisqarib borishi kerak. Yozma instruktaj tarkibida ishning borish jarayoni, xavfsizlik texnikasi, ish o‘rnini tashkil etish va shu kabilarning illyustratsiyalari hamda bayoni tasvirlangan ko‘rgazmali plakatlar, jadvallar ko‘rinishida ham amalga oshirilishi mumkin. Mo‘ljallanilishi va maqsadiga ko‘ra kirish, joriy hamda yakuniy instruktaj bo‘ladi. Kirish instruktajida topshiriqning maqsad va mazmuni ochib beriladi, ishni bajarish usullari va tartibi, ishda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan nuqsonlar va ularning oldini olish yo‘llari ko‘rsatiladi. Vaqtni tejash maqsadida kirish instruktaji butun guruh uchun o‘tkaziladi. Ayrim o‘quvchilar kirish instruktajidan so‘ng berilgan ishning hammasini bajarishda qiynaladilar, ana shunday vaqtda o‘qituvchi o‘quvchilarning ishlarini kuzatish va nazorat qilish asosida joriy instruktajni o‘tkazadi. Joriy instruktaj butun guruh uchun ham, guruhning ayrim qismi yoki bir o‘quvchi uchun ham o‘tkazilishi mumkin. Butun guruh uchun joriy instruktaj o‘qituvchi o‘quvchilarning ko‘pchiligida bir xil xarakterli xatolarni sezganda yoki ish (tikish) ning texnologiyasini eslatish zaruriyati tug‘ilganda yoxud xavfsizlik texnikasining buzilish xavfi tugilgan vaqtlarda o‘tkaziladi. O‘quvchining ishini to‘g‘rilayvermaslik, buning ustiga ishning biror qismini ham o‘quvchi uchun bajarmaslik kerak. O‘quvchiga yo‘l qo‘ygan xatosini anglashiga yordam beradigan yo‘llovchi savol berish, uning ishiga mustaqillik, tashabbuskorlik, bajarayotgan ishiga ijodiy yondashishni uyg‘otadigan qilib aralashish maqsadga muvofiqdir. Biror buyum tayyorlanayotgan vaqtda doskada o‘quvchilar bajarayotgan ishlarining namunasi sifatida tayyor buyumning osig‘liq turishi juda o‘rinlidir. Yildan yilga, ya’ni 1 -sinfdan 4-sinfga qarab joriy yo’riqnoma (Instruktaj)ning hajmini qisqartirib, o‘quvchilarga ko‘proq mustaqillik berib boriladi. Yakuniy yo’riqnoma (Instruktaj) ish oxirida o‘tkazilib, unda asosiy e’tibor yo‘l qo‘yilgan xatolarni tahlil qilishga qaratiladi. Yo‘l qo‘yilgan xatolar tahlilini shunday tashkil etish kerakki, o‘quvchilarda o‘z ishlarini tahlil qilish malakalari, o‘z xatolarini va ularni bartaraf qilish ko‘nikmasi, psixologik jarayonni takomillashtirish, shuningdek o‘z ishini baholay bilish ko‘nikmalari asta-sekin shakllanib borsin. 4. Suhbat turli o‘quv maqsadlarida, ya’ni yangi dastur materialini bayon qilish, bilimlarni mavzulashtirish va chuqurlashtirish uchun takrorlash jarayonida, o‘quvchilarning bilimini tekshirish uchun qo‘llanishi mumkin. O‘quvchilarni ulardagi qiziquvchanlikni qo‘zg‘ab, savollar berishga undash foydalidir. Umumlashtiruvchi suhbat yaxshi samara beradi. Masalan, 1-sinfda “Mashinalar - ko‘makchilar” mavzusi o‘rganilgach, mavzu bo‘yicha bilimlarni mavzuga solish, chuqurlashtirish va mustahkamlash maqsadida umumlashtiruvchi suhbat o‘tkazilishi mumkin. Suhbatni quyidagi savollar bo‘yicha olib borish maqsadga muvofiqdir: 1. Qanday mashinalarni ko‘makchilar deyiladi? 2. Qanday ko‘makchi mashinalarni bilasiz? 3. Ular kishi texnologiyaini qanday yengillashtiradi? 4. Bu texnologiya oldin qanday bajarilardi? Ba’zan yangi materialni tushuntirishdan oldin ilgari o‘tilgan materialni xotirada tiklash zarur bo‘lib qoladi. Bunday ehtiyoj ko‘pincha chizmalarni chizishda tug‘iladi. Bunday hollarda chizmaning ma’lum qismi qanday izchillikda bajarilganligi qisqa va aniq shakllantirilgan savollar yordamida eslanadi. Oldingi darsda to‘xtalgan joyga kelgandan so‘ng o‘qituvchi yangi materialni tushuntirishni boshlaydi. Suhbat xuddi hikoya singari ma’lum talablarga javob berishi, ya’ni: — savollar shunday shakllantirilishi lozimki, ular o‘quvchilar tafakkurini faollashtirsin, ularni aniq va ishonarli javobni izlashga undasin; — mavzuni ochib berishda izchillik bo‘lishi uchun suhbatning rejasi, oldindan tuzib qo‘yilgan savollari albatta bo‘lishi kerak; — o‘quvchilarning diqqati qaysi fakt va xulosalarga qaratilishi oldindan belgilanishi lozim. Suhbat o‘quv materialining chuqur va ongli egallanishiga yordam berishi: o‘quvchilarda bo‘lajak amaliy ishni ongli rejalashtirish malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishda vosita xizmatini o‘tashi; egallangan bilimlarni amalda qo‘llash malakalarini singdirishga yordam berishi kerak. 5.Mashqlar olingan bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlash maqsadida o‘tkaziladi. O‘qituvchi ko‘nikma va malakalarni shakllantirish maqsadida o‘quvchilarga turli mashqlar beradi, bunda u ijodiy xarakterdagi ishlarni tashkil etib qo‘proq mustaqillik talab etuvchi mashqlarni nazarda tutadi. Bu metodning mohiyati borgan sari murakkablashib boruvchi usul va harakatlarning ongli hamda ko‘p karra takrorlanishidadir. Masalan, oddiy choklarni tikish muntazam mashq qilish metodi yordamida mexanik bajarilishgacha yetishi, ya’ni ish tez, tartibli bajarilishi va qaviqlar orasi mutlaq bir xil o‘lchamda bo‘lishi kerak. Boshqa ish turlarida ham (qog‘oz karton bilan ishlash) mana shularga erishish lozim. Mashqlar guruhli va individual bo‘ladi, ya’ni butun guruh bir xil ishni va barcha o‘quvchilar turli ishlarni bajarishlari mumkin. Mashqlarning xarakterli xususiyati ayni bir harakatning takrorlanishi bo‘lganligi uchun o‘quvchilarda bajarilayotgan ishga nisbatan qiziqishni saqlash talab etiladi. Mashqlar yakunida ishlarni tahlil qilish, eng yaxshi ishlarning tahliliga tayanib, kim qanday natijalarga erishganligini ko‘rsatish lozim. Ayni bir vaqtda kamchiliklar ustida ham to‘xtash va ishning sifatini yaxshilash yoki bajarish tezligini oshirish uchun nimalar qilish kerakligini tushuntirish lozim. 6.Amaliy ishlar - bu, egallagan bilimlarni qo’llash bilan amaliy vazifalarni yechish. O’quvchilarga egallangan bilimlarini amalda qo’llashni o’rgatishga yordam beradi. Amaliy ishlarni bajarish rejasini o’quvchilarning o’zlari mustaqil tuzishlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Ko’rgazmali qurollarni o’quvchilar tomonidan bajarilishini ham amaliy ishlarga kiritish mumkin. Bu egallagan bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. Bu metod bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlash funktsiyalarini bajaradi, shuningdek vazifani yechish nazorati va o’zgartirishni, bilish faoliyatini kuchaytirishga imkon beradi. 7. Grafik ishlar texnik texnologiyani o‘rgatishda muhim o‘rinni egallaydi. Biror narsaning chizmasini chizishga butun bir dars, ba’zan ikki dars bag‘ishlanadi. Shuning uchun texnik texnologiya darslarida chizmani chizishga kirishishdan oldin, chizmachilikda o‘quvchilarni dastur asosida chizmalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan elementlari bilan tanishtirish lozim. Chizmani tayyorlashga kirishishdan oldin masshtabning qanday belgilanishini chizg‘ichlar yordamida amalga oshirish zarur. Chizmalar daftarda emas, balki chizmachilikka mo‘ljallangan albomda bajariladi. Chizmaning butun texnik texnologiya ta’limi darslarida bitta albomda bajarilgani qulay, maqsadga muvofiqdir. O‘quvchilarning chizmalarini muntazam tekshirish va baholab borish kerak. Chizmalarni qoralama qog‘ozlarga chizish tavsiya etilmaydi. Chizmani bevosita albomga toza qilib chizishga odatlantirish kerak. O‘qituvchi o‘quvchilardan chizma va yozuvlarni aniq, ravshan va tartibli bajarishlarini talab qilishi lozim. Chizmani aniq bajarmay turib, o‘quvchilarga chizmani materialga to‘g‘ri ko‘chirishga, chizmani o‘qishga o‘rgatib bo‘lmaydi; qo‘l texnologiyai darslarining asosiy vazifasi esa ana shundan iboratdir. O‘qituvchi ish sifatini o‘quvchilarning albomlarni qanday tutganligi bilan baholashi mumkin. Amaliy ishlar o‘quvchilarga egallagan bilimlarini amalda qo‘llashni o‘rgatishda yordam beradi. Amaliy ishlarni bajarish rejasini o‘quvchilarning o‘zlari mustaqil tuzishlari katta ta’lim tarbiyaviy ahamiyatga egadir. 1-sinfda „Sinf xonasini yig‘ishtirish“, „Xona o‘simliklarini parvarish qilish“ kabi amaliy ishlarni o‘tkazishdan oldin har bir qator ma’lum topshiriq oladi. Bunda har bir qatorga olgan topshirig‘iga ko‘ra ish rejasini mustaqil tuzishni topshirish maqsadga muvofiqdir. Ko‘rgazmali qurollarning o‘quvchilar tomonidan bajarilishini ham amaliy ishlarga kiritish mumkin, bu egallangan bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. 8. Laboratoriya ishlari ta’limning turli bosqichlarida bo‘lishi mumkin. Laboratoriya ishlarining o‘tkazilishi egallangan bilimlarning ishonarlilik kuchini oshiradi, bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi, ularni amalda qo‘llashga o‘rgatish uchun xizmat qiladi. Laboratoriya ishlari yangi bilimlarni berish maqsadlarida ham o‘tkazilishi mumkin. Navbatdagi „Qog‘ozning xususiyatlari“ mavzusida yangi bilimlarni egallash maqsadida o‘tkaziladigan laboratoriya ishlarini batafsil bayon qilamiz. Agarda asbob uskuna imkon bersa, laboratoriya ishini har bir o‘quvchi bilan alohida, ular yetishmagan hollarda esa qatorlar bo‘yicha o‘tkaziladi. Laboratoriya ishlari qatorlar bo‘yicha o‘tkazilganda jarayonlarning majburiy minimumini qatordagi barcha o‘quvchilar navbati bilan bajarishlarini, yozuvlarni, rasm solish kerak bo‘lsa, rasmlarni barcha o‘quvchilar bajarishlarini kuzatib borish lozim. Ish oxirida yakun chiqariladi. Bir ikki o‘quvchi ishning qanday borganligi va olingan natijalar haqida axborot beradi. Bulardan so‘ng boshqacharoq fikrga ega bo‘lgan o‘quvchilar gapiradilar. So‘ngra o‘qituvchi har bir qator, har bir o‘quvchining ishini alohida, alohida baholaydi. Laboratoriya ishlari jarayonida o‘quvchilarda mas’uliyatni his etish, kuzatuvchanlik, diqqatlilik rivojlanadi. 9. Mustaqil ishlar - bu o‘qituvchining bevosita ishtirokisiz, biroq uning topshirig‘i bilan maxsus ajratilgan vaqtda bajariladigan ishlardir. Bu o‘rinda o‘quvchilar o‘zlarining intilishlarini qo‘llab hamda aqliy va jismoniy harakatlarining natijalarini u yoki bu formada ifodalab, topshiriqda qo‘yilgan maqsadga ongli ravishda erishishga harakat qiladilar. Dastlabki darslardan boshlab ishni shunday tashkil etish kerakki, o‘quvchilar qo‘l texnologiyaini egallash uchun nazariy bilimlar va amaliy malakalar o‘rtasida uzviy aloqa bo‘lishi kerakligini his etsinlar. O‘quvchilarda malakani shakllantirish ongli faoliyatdan ajralgan holda bo‘lmasligi kerak. Mustaqil ishlarni bajarish jarayonida malakalar shakllanishi bilan birga o‘quvchilar o‘z kuchlari, bilim va qobiliyatlarini sinovdan o‘tkazadilar. Mustaqil ishlarning keng qo‘llanilishi o‘quvchilarda ishga ijodiy yondashishni, ulardagi bilishga, qiziqishlarni, olingan bilimlarni amalda qo‘llay bilishni rivojlantirishga yordam beradi. 10.Ekskursiyalar bilishga qiziqishni avj oldirishda, o‘quvchilarga mustaqillik malakalarini singdirish va hayotni bilishda muhim o‘rinni egallaydi. Agarda ekskursiyalarni o‘tkazishda ishlab chiqarish vakillari ham qatnashsa, u yanada samaraliroq bo‘ladi. Ekskursiya jarayonida o‘quvchilar ishlab chiqarish texnologiyasi bilan yaqindan tanishadilar. Ekskursiyani o‘tkazishdan oldin o‘quvchilar oldiga aniq maqsadlar qo‘yish, ekskursiyadan so‘ng savol javoblar o‘tkazish lozim. Masalan, to‘qimachilik kombinatiga ekskursiya uyushtirishdan oldin o‘quvchilarga qatorlar bo‘yicha topshiriqlar berish mumkin. Qatorlardan biri ekskursiyadan so‘ng albomni jihozlaydi, yigiruv sexining eng yaxshi ishchilarini yozib chiqadi, rasmlar chizadi, ikkinchisi to‘qishning texnologik jarayonini yozadi, uchinchisi bu ishni bo‘yash sexi bo‘yicha bajaradi va hokazo. Biroq hamma o‘quvchilarning barcha sexlarda bo‘lishlari shart. 11. Kitob bilan ishlash Hozirgi kunda texnologiya ta’limi bo‘yicha I- IV sinflarga mo‘ljallangan „Texnologiya“ darsliklari asosida o‘qituvchidan o‘quvchilarni kitob bilan ishlashga o‘rgatish talab qilinadi. Bu maqsadlarda qo‘yidagi kitoblardan: Kuznetsovning „1-2-3-4- sinflarda qog‘oz va karton bilan ishlash“, „Boshlang‘ich sinflarda texnik modellash“, „1-2-3- sinflarda texnologiya bo‘yicha albom“, „Boshlang‘ich sinflarda tabiiy material bilan ishlash“ kabilardan ham foydalanish mumkin. O‘quvchilarni biror kitob bilan tanishtirishdan oldin o‘qituvchining o‘zi bu kitobni puxta o‘rganib chiqishi, undan nimalarni tavsiya etish mumkinligini belgilab chiqishi lozim. O‘quvchilarni kitob bilan mustaqil ishlashga asta-sekin o‘rgatib borish kerak. Bu metod- talabaga o’zi uchun oson sur’atda va eng qulay vaqtda o’quv axboroti ustida ko’p marta ishlash uchun imkon beradi. Kitob bilan mustaqil ishlashning maqsadi quyidagilardan iborat bo’ladi: - uning tuzilishi bilan tanishish; - ko’z yugurtirib chiqish; - alohida boblarni o’qish; - savollarga javob qidirish; - referat yozish; - tayanch konspektlar tuzish; - mantiqiy tuzilmaviy chizmalarni tuzish; - misol va topshiriqlarni yechish, mashqlarni bajarish; - nazorat testlarini bajarish; - materialni xotirada saqlash. 12. Kino-ta’limning texnik vositasi qo‘l texnologiyai mashg‘ulotlarida ayrim bo‘limlarni o‘rganish, kasblar, materiallarni tayyorlash texnologiyasi, xavfsizlik texnikasi qoidalarini tanishtirish munosabati bilan qo‘llaniladi. Filmni namoyish qilishdan oldin uning qaysi joylariga alohida e’tibor berish lozimligi ta’kidlanadi. Shundan so‘ng film o‘rganilayotgan mavzuga muvofiq tarzda qismlarga ajratib namoyish etiladi. Har bir qism ko‘rilgach, qisqa suhbat o‘tkazilib, unda o‘quvchilar nimalarni egallaganliklarini, nimalar tushunarsiz bo‘lganligi aniqlanadi. Filmni namoyish etishda o‘quvchilarni faqat tomosha qilish, ko‘ra bilishga emas, balki ko‘rilganni anglay bilishga ham o‘rgatish lozim. Aytib o‘tilgan uslublar texnologiya ta’limi o‘qituvchilari tomonidan muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Biroq shunday bo‘lsada, ular oldida ma’lum muammo, ya’ni ta’limning qaysi metodlaridan foydalanib, darsning samaradorligini oshirish mumkin, o‘qitishning rivojlanuvchi kuchini talab darajasidagi yuksaklikka qay yo‘sinda ko‘tarish mumkin degan muammo turadi. O‘qituvchi materialni tushuntirishga birorta yangilik kiritishga, o‘zining ulushini qo‘shishga qanchalik urinmasin va harakat qilmasin, u baribir hikoya qilish, suhbat, laboratoriya ishlari va shu kabi metodlarga albatta murojaat etadi. Shunday ekan, an’anaviy metodlardan voz kechishning hojati yo‘q. Faqat o‘quvchilarning ijodiy faoliyatlarini faollashtirish, egallagan bilimlarini amalda qo‘llashga o‘rgatish uchun bu uslublarni takomillashtirishga zo‘r berish lozim. Buning uchun ma’lum shart sharoitlar talab qilinadi. Bu o‘rinda bilimlarni egallash, o‘zlashtirish, amalda qo‘llash va o‘quvchilarni rivojlantirishning faol jarayoniga qaysi sharoitlar yordam berishini aniqlashgina kerak, xolos. Bilimlarni egallash, o‘zlashtirish, amalda qo‘llash va o‘quvchilarni rivojlantirish faol jarayonining muvaffaqiyati asosan o‘qituvchining bilimi hamda ishga ijodiy yondashishiga bog‘liq. Texnologiya o‘qituvchisi dasturda nazarda tutilgan texnologiyaning barcha turlari (qog‘oz va karton, tabiiy materiallar bilan ishlash) ni bir xilda yaxshi bilishi kerak. Faqat ijodiy fikr yuritib ishlaydigan, o‘z ishida o‘qitishning klassik uslublari bilan birga, pedagogika keyingi yillarda erishgan yutuqlarni qo‘llaydigan o‘qituvchigina jamiyatning maktab oldiga qo‘ygan vazifalarini muvaffaqiyatli hal etishi mumkin. O’quv materialini mumkin qadar qiziqarli va o’qimishli qilinganda, u yaxshiroq egallanib, o’quvchining qalbiga singadi va uni amalda qo’llash osonroq bo’ladi. Har bir o’quvchidagi qiziqish turlichadir, shunday ekan, o’qitishda yakka tartibda yondashishni oshirish kerak bo’ladi. Bundan tashqari bir sinf, bir yoshdagi o’quvchilarning rivojlanganlik darajasi hamda bilimlarni egallash tezligi turlichadir. Darslarni to’g’ri tashkil etishda xar xil o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan ishlashni oldindan o’ylab qo’yilgan tuzilishi bo’lishi muhimdir. Bo’sh o’zlashtiradigan o’quvchilarga ham, yaxshi o’zlashtiradigan o’quvchilarga ham oldindan alohida topshiriqlar tayyorlab qo’yish kerak. Har bir o’qituvchiga o’z uslubi, o’z usulining o’ziga xosligiga ega bo’lish huquqi berilgan, biroq shuni aytish kerakki, bularning barchasi mustahkam bilim berish, texnologiya sohasidagi malaka va ko’nikmalarini egallash, ijodiy qobiliyatlarini o’stirish, bilimga qiziqishini o’stirishga yordam beradi. O’quv jarayonini takomillashtirish, o’qitishning yangi shakl hamda metodlarini tadbiq qilish, o’quvchilarda qiziqishni oshirishga, darslarning samaradorligini kuchaytirishga, bilish faolligini oshirishga yordam beradi. Bilish faolligini rivojlantirish o’z navbatida buyumga, mazkur holatda – xizmat ko’rsatuvchi texnologiyaga qiziqishini rivojlantirishda ko’maklashadi. Ijodiy ishlaydigan o‘qituvchi o‘z oldiga o‘quvchilarini faqat tikish, qirqish, yelimlash, chizmalar chizishga o‘rgatish vazifasinigina qo‘ymaydi. Bunday o‘qituvchilarning har bir darsi ma’lum bilim yo‘nalishiga ega bo‘ladi. O‘quvchining har bir darsdagi faoliyati maqsadga yo‘llangan bo‘lishi kerak. Bilish faoliyatidagi eng yaxshi natijaga qo‘yilgan maqsadning o‘zi o‘quvchilarga tushunarli bo‘lganda erishiladi. O‘quvchilar ishni ishtiyoq bilan va ongli bajarsalar, ular oldilarida turgan har qanday qiyinchiliklarni bartaraf eta oladilar. O’quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodi va ular orasidagi bog’liqlik. Ta’limda muammoli metodlar. Agarda dars ma’lum bilish yo‘nalishiga ega bo‘lsa va o‘quvchilar o‘zlarining oldilariga qo‘yilgan vazifani tushunsalar, ular yechimni zo‘r ishtiyoq bilan izlaydilar va o‘zlarining qiziquvchanliklarini qoniqtirishga harakat qiladilar. „Nima uchun qog‘ozning hajmi kartonnikidan katta bo‘lishi kerak?“ deb so‘raydigan o‘quvchilar, nima uchun boshqacha emas, shunday qilish lozimligini bilishga qiziqmaydigan o‘quvchilarga nisbatan tug‘ilgan savolning javobini amaliy izlashga kirishadilar. Agarda dars bilish yo‘nalishiga ega bo‘lsa, o‘quvchining tafakkur faoliyati bilinayotgan narsaning muhim xususiyatlarini aniqlashga yo‘llangan bo‘ladi. Bu o‘quvchi muammoli xarakterdagi ma’lum masalalarni hal etishga majbur bo‘lgan hollarda sodir bo‘ladi. Muammoli vazifalar ma’lum izchillikka ega bo‘lishi kerak. O‘qituvchi yangi materialni bayon etar ekan, shu bayon jarayonida vaqti-vaqti bilan o‘quvchilar oldiga ularni o‘z fikrlarini aytishga undab, bilish masalalarini mustaqil yechish uchun savollar qo‘yadi. Masalan, o‘qituvchi applikatsiyalarni qanday izchillikda bajarishni talab qiladi. Har qanday vaziyatda ham oldin bitta muammoni hal etish zarur. Birinchisi hal etilib, keyingisini yechish uchun zamin yaratilgach, ikkinchi muammo qo‘yiladi, chunki yangi fikrlar mavjud bilim va tajriba asosidagina tug‘ilishi mumkin. O‘quvchilar ish bajarish tartibi haqidagi o‘z fikrlarini ayta boshlaydilar. Ma’lum miqdordagi aqliy zo‘r berishlardan so‘ng birinchi muammo hal etiladi. Texnologiyaga muhabbati, o‘quvchilardagi bilishga qiziqishni rivojlantirib borish zarur, buning uchun esa muammo elementli darslarni muntazam o‘tkazib turish kerak. Bilish qobiliyatlarini doimo, muntazam, ma’lum izchillikda mashq qildirib borish zarur. Bilish qobiliyati faqat ijodiy ishlaydigan o‘quvchilardagina rivojlanishi mumkin. O‘quvchi faqat o‘zi yaxshi ko‘radigan, qiziqish va ishtiyoq bilan qatnashadigan darslardagina ijodiy ishlaydi. Shunday ekan, eng avvalo o‘quvchilarda predmetga muhabbatni, texnologiya ta’limi dasturining hamma bo‘limlariga qiziqishni o‘stirish zarur. Buning uchun o‘quvchilarning qiziqish va moyilliklarini bilish kerak. O‘quv materiali qanchalik qiziqarli qilib berilsa, o‘quvchilar predmetni bilishga shunchalik ko‘proq oshiqadilar. Qiziqish asosida esa predmet va voqelik hodisalarini bilishga ehtiyoj yotadi. O‘quv materiali mumkin qadar qiziqarli va o‘qimishli qilinganda u yaxshiroq egallanib, o‘quvchining qalbiga singadi va uni amalda qo‘llash osonroq bo‘ladi. Agarda o‘quvchilarda qo‘l texnologiyaining istalgan turiga qiziqish paydo bo‘lgan bo‘lsa, unda bu qiziqish ilgari yoqmagan mavzu va bo‘limlarni egallashda qiyinchiliklarni bartaraf etishda yordam beradi. Ana shunday vaziyatlarda og‘ir yuk bo‘lib turgan turmush texnologiyai qoniqish bahsh etuvchi texnologiyaga aylanadi. O’quvchilarni mustaqil ishlashga o’rgatishning shakl va usullari, didaktik materiallardan foydalanish metodlari. Materialni qiziqarli qilib berish degan so‘z uni faqat qiziq qilish kerak degan ma’noni anglatmaydi. Predmetga qiziqishni tarbiyalash bilan parallel tarzda bilimga ehtiyojlarni yetishmagan bilimlarni mustaqil egallash ko‘nikmalarini ham tarbiyalash lozim. O‘quv jarayonini takomillashtirish, o‘qitishning yangi shakl hamda metodlarini tatbiq qilish - qiziqishni oshirishga, darsning samaradorligini kuchaytirishga, bilish faolligini oshirishga yordam beradi. Bilish faolligining rivojlantirilishi o‘z navbatida predmetga, mazkur holatda -xizmat ko‘rsatuvchi texnologiyaga qiziqishni rivojlantirishga ko‘maklashadi. Aytib o‘tilganidek, har bir o‘quvchidagi qiziqish turlichadir, shunday ekan, o‘qitishda individual yondashishni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Bundan tashqari bir sinf, bir yoshdagi o‘quvchilarning rivojlanganlik darajasi hamda bilimlarni egallash tezligi turlichadir. Darsni to‘g‘ri tashkil etishda har xil o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar bilan ishlashning oldindan o‘ylab qo‘yilgan mavzusi bo‘lishi muhimdir. Bo‘sh o‘zlashtiradigan o‘quvchilarga ham, yaxshi o‘zlashtiradigan o‘quvchilarga ham oldindan alohida tarqatma topshiriqlar tayyorlab qo‘yish kerak. O‘quvchilarning qiziqish va o‘zlashtirishlari turlichaligini bilgan o‘qituvchi ularning qo‘llaridan keladigan topshiriqlarni oldindan o‘ylab qo‘yadi. Shu orqali u faqat yaxshi o‘zlashtiradiganlarninggina emas, balki bo‘sh o‘zlashtiradigan o‘quvchilarning ham bilish faolligini rivojlantiradi. Topshiriqlar albatta muammo xarakteriga ega bo‘lishi kerak. Ko‘pgina hollarda o‘quvchilar oldiga ayrim-ayrim qilib emas, balki ularni uch-to‘rt qatorga ajratib yoki guruh holida muammoni qo‘yish mumkin. Bundan muammoli o‘qitishdan alohida qatorlar bo‘yicha va butun sinf bilan ham uyushtirish mumkin degan xulosa kelib chiqadi. Muammoli masalalarni hal etish uyda ham davom ettiriladi. Shuni ta’kidlash lozimki, „barcha o‘quvchilarni maksimal tarzda faollashtirgandagina muammoli metodning muvaffaqiyati haqida gapirish mumkin“. O‘quvchilarda aniq maqsadga qaratilgan rejalashtirish ko‘nikmasini tarkib toptirmay turib, muammoli o‘qitishda muvaffaqiyatga erishib bo‘lmaydi. Yangi bilimlarga ega bo‘lish maqsadida darslarda ham tajribalar o‘tkazish, ekskursiyalar jarayonida ham, kundalik hayotda ham kuzatishlarni amalga oshirish mumkin. O‘quvchilar agarda kuzatish materiallaridan keyingi ishlarda albatta foydalanilishini bilsalar, kuzatishlarni bajonudil olib boradilar. Kuzatishlar jarayonida bolalar materiallarning xususiyatlarini, gazlamaning qog‘ozdan ko‘ra pishiqroqligini, qaysi gazlamaning kamroq g‘ijimlanishini bilib oladilar. Kuzatishlar o‘quvchilarni predmetga diqqat bilan qarashga, uning xarakterli xususiyatlarini sezishga odatlantiradi. O‘quvchilarga bilimlarni hayotdan olishni ham o‘rgatish kerak. Agarda o‘qituvchi topshiriqda kuzatilayotgan faktlarni kuzatuvchining qo‘lidan keladigan tahlil va umumlashtirishlarni kiritsa, kuzatishlarning samaradorligi yanada ortadi. Masalan, to‘qimachilik fabrikasiga uyushtirilgan ekskursiyada to‘quvchi va mexanikning ishini kuzatishni topshiriq qilib berish mumkin. Bu o‘rinda o‘quvchilardan bunday mashina yarim avtomatlarni yaratishga qanchalik aql-zakovat sarflanganiga, sex ishchilari taklif etgan ratsionalizatorlik takliflariga e’tibor berish talab qilinadi. Shuningdek, kuzatishlar kishidan xilma xil bilim va ko‘nikmalarni, ijodiy texnologiya uchun esa ijodiy fikr yurita bilishni talab qiladi. O‘quvchilar maqsadga muvofiq kuzatishni, kuzatish materiallarini to‘plash va ularga ishlov berishni o‘rganib olganlaridan so‘ng bilimlarni mustaqil egallashning murakkabroq usullariga, ya’ni berilgan mavzu uchun materiallarni turli manbalardan (hayotdan, amaliyotdan, turli adabiyot va qiziqarli kitoblar, bolalar gazetasi, jurnallaridan) to‘plab shu materialni umumlashtirishga o‘tish mumkin. Mashqlar - olingan bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash maqsadida o’tkaziladi. Amaliy ishlar - o’quvchilarga egallangan bilimlarini amalda qo’llashni o’rgatishga yordam beradi. Texnik vositalar-qo’l texnologiyai mashg’ulotlarida kasblar bilan tanishtirish, amaliy ishlarni bajarilish texnologiyasi, xavfsizlik texnikasi qoidalarini tanishtirishda turli lavhalar namoish etishda qullaniladi Savollar 1. Texnologiya ta’limini tashkil etish shakllari qanday? 2. Texnologiya ta’limini tashkil etish usullari qanday? 3. Texnologiya ta’limimni tashkil etish mazmuni nima? 4. Texnologiya ta’limimni samaradorligini oshirish shartlari qanday? Asosiy adabiyotlar 1.Mavlonova R.A., SanaqulovX.R, D.P.Xodiyeva Mehnat va uni o’qitish metodikasi” o`quv qo`llanma.T.: TDPU. 2007. 2. N.Shodiyev, B.Islomov “Texnologiya o'qitish metodikasi”.O`quv qo`llanmaT.:TDPU 2012 y 1. Qo’shimcha adabiyotlar 1. Sanaqulov X.R, D.P.Xodiyeva, Satbayeva “Mehnat va uni o`qitish metodikasi” Darslik T.:TDPU.2015-yil 2. “Texnologiya”1-sinf darsligi D.Mirahmedova,Z.Shamsiyeva T: 2021 3. “Texnologiya”2-sinf darsligi X.Sanaqulov.D.Abdiyeva Toshkent: 2021 4. “Texnologiya”3-sinf darsligi X.Sanaqulov. D.Abdiyeva. Toshkent: 2022 5. “Texnologiya”4-sinf darsligi I.A.Mannopova D..M.Sayfurov Toshkent: 2020