Boshlangʻich sinflarda vaqt oʻlchov birliklarini oʻrgatish metodikasi. Vaqt va vaqt birliklari Mashgʻulot maqsadi: Talabalarning massa, sig‘im va vaqt o‘lchov birliklarini o‘rgatish metodikasi boʻyicha olgan bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarini mustahkamlash, mavzu yuzasidan o‘rganilgan malaka talablarini amaliyotga tadbiq etishni o‘rgatish. Mashgʻulot materiallari: “Boshlangʻich sinflarda matemalika o‘qitish metodikasi” darsligi, 1-2-3-4-sinf matematika darsligi, tarqatma materiallar, AKT va boshqalar. 79 Tayanch tushunchalar: asosiy miqdor, massa o‘lchov birliklari, sig‘im o‘lchov birliklari, vaqt o‘lchov birliklari, bilim, ko‘nikma, malaka, kompetensiya, bosqich, santimetr, matematik diktant, og‘zaki hisoblash, yozma hisoblash, metod, taqqoslash, gramm, kilogramm, sentner, tonna, litr, daqiqa, sekund, soat, fasl, yil. Amaliy ishlash uchun topshiriqlar: 1. Massa, sig‘im va vaqt o‘lchov birliklarini o‘rgatish metodikasi. 2. Boshlang‘ich ta’limda massa, sig‘im va vaqt o‘lchov birliklariga doir masalalar yechish metodikasi. 3. Mavzuga doir didaktik topshiriqlar. 1. Massa, sig‘im va vaqt o‘lchov birliklarini o‘rgatish metodikasi. Ma‘lumki, hayotimizni o‘lchov birliklarisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Maktab o‘quv dasturida o‘lchov birliklarini o‘rganish dastlab boshlang‘ich sinflarda boshlanadi. Bunda 1- sinfda o‘quvchilar tanishadigan birinchi o‘lchov birlik bu - massa birligi “kilogram”dir. 1 kg li massa haqidagi tasavvurni bolalar faqat o‘zlarining amaliy ishlari asosida olishlari kerak. Bolalar massalari 1 kg ga teng bo‘lgan predmetlarni qo‘llarida ushlab ko‘rishlari va bu predmetlarni og‘ir yoki yengil predmetlar bilan taqqoslashlari kerak bo‘ladi. Taqqoslash operatsiyasi asosidagina bolalar 1 kg li massa haqida real tuyg‘uni sezadilar. Birinchi darsning o‘zidayoq bolalarni pallali (richagli) tarozida har xil predmetlarni (paketga solingan 1 kg, 2 kg, 3 kg shakar, tuz, yormalar va "boshqa narsalarni) 1, 2, 5 kg li toshlar naboridan foydalanib tortish bilan tanishtirish maqsadga muvofiq bo'ladi. Маssani o‘lchash jarayonida bolalarning o‘zlari qatnashishi muhimdir. Albatta, bunda o‘qituvchi oldindan tarozida tortish qoidalarini gapirib berishi kerak. Tortish natijalari doskaga va daftarlarga yoziladi. Navbatdagi darsda bolalar hajm (sig‘im) o‘lchovi birligi - litr bilan tanishadilar. Bunda litrning har xil namunalarini bo‘lishi, ya‘ni bir litrli banka, krushka, shuningdek, idishlarning (banka, chelak, kastryulka, stakanlar) bo‘lishi juda muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchiga mo‘ljallangan metodik qo‘llanmada “darsni suhbatdan boshlash” tavsiya qilinadi, - bu suhbatda “bolalardan oldin, kim ulardan sut yoki lampa moy (kerosin) sotib olganini, unda sotuvchi sut yoki kerosinni nima bilan o‘lchashini” so‘rab olish tavsiya etiladi. Shundan keyin litrni ko‘rsatish va litr yordamida har xil idishlarning hajmini (sig‘imini) o‘lchashga o‘tish tavsiya qilinadi. Amaliy ishlarni har xil shaklda o‘tqazish mumkin. Shulardan ba‘zilarini keltiramiz: 1) “Magazin” o‘yini: o‘quvchilardan biri sotuvchi qilib tayinlanadi. 80 Chelaklarga “sut” (suv) quyilgan. Bir necha o‘quvchi bidonlar va bankalar olishadi-ular xaridorlar. Xaridorlarning talabiga binoan sotuvchi ularga 1 litr, 2 litr, 3 litrdan “sut” quyib beradi, qolgan hamma o‘quvchilar sotuvchi “sutni” to‘g‘ri quyib berayotganini kuzatib borishadi. 2) Bankaga, kastryulkaga (boshqa idishga) qancha suv sig‘ishini o‘lchash taklif qilinadi. Bunda oldin o‘quvchilardan biror idishga necha litr suyuqlik sig‘ishi haqida qanday fikrda ekanliklarini so‘rash kerak. Ular o‘zlari o‘ylagan sonni yozib qo‘yishsin, o‘lchashlardan keyin o‘zlarining qanchalik turli o‘ylaganliklarini tekshirib ko‘radilar. 3) Bir chelakka 5 l ikkinchi chelakka 3 l suv quying. Chelaklardagi suvlar teng bo‘lishi uchun nima qilish kerak? (1 l suvni birinchi chelakdan ikkinchisiga quyish, birinchi chelakdan 2 l suvni to‘kib yuborish mumkin, ikkinchi chelakka yana 2 l suv quyish mumkin). O‘qituvchi bulardan ba‘zi mashqlarni tanlab olishi, o‘z mashqlaridan foydalanishi mumkin, ammo bolalar o‘lchashni mashq qilishlari va sig‘imni ko‘zda chamalab aniqlashlari muhimdir. Ikkinchi sinfda o‘quvchilar yangi massa birligi - gramm bilan tanishadilar. Bunda ish metodikasi kilogramm bilan tanishishdagidekdir. Masalan, gramm haqida konkret tasavvur hosil qilish uchun bolalar qo‘llari bilan massasi 1 g bo‘lgan toshni ushlashlari va uning og‘irligini boshqa predmetlariing og‘irliklari bilan taqqoslashlari kerak. Sinfga dorixona tarozisini olib kirish, bolalarga bu tarozida dorilar tortilishini tushuntirish kerak. Dorilarni o‘lchash uchun 1 g, 2 g, 5 g, 10 g, 20 g, 50 g, 100 g, 500 g li mayda toshlar kerakligini aytiladi. Shundan keyin tortishga oid amaliy mashqlar o‘tkazish kerak: Masalan, 300 g shakar, 200 g yorma to rtib olish va xokazo. Bu jarayonda o‘quvchilarning o‘zlari ishtirok etishlari muhimdir. Ikkinchi sinfda o‘quvchilarni savdo tarozisi bilan tanishtirish tavsiya qilinadi. Shu maqsadda yaqin joydagi ovqat magaziniga ekskursiya tashkil qilish va bolalarni bunday tarozilarning tuzilishi va ishlatilishi bilan tanishtirish kerak. Uchinchi sinfda, birinchidan “massa o‘lchovlari” tushunchasi kiritiladi, ikkinchidan, o‘quvchilar o‘zlari uchun birlik - sentner va tonna bilan tanishadilar, uchinchidan, massa o‘lchovlari jadvali kiritiladi. “Massa o‘lchovlari” terminini quyidagicha tushuntirish yordamida kiritish tavsiya qilinadi: “Ikki kesmani taqqoslab, ulardan qaysinisi uzun. qaysinisi qisqa ekanligini bilish zarur bo‘lganda ularning uzunliklarini bir xil birlik masalan, santimetr bilan o‘lchab taqqoslaymiz. qaysi bo‘lak nonning massasi ortiq, qaysinisiniki kam ekanligini bilish zarur bo‘lganda esa, buni tarozi va toshlar yordamida hal qilamiz. Siz 81 qanday massa birliklarini bilasiz? 1 kg da qancha gramm bor?...”. Massasi 1 s va 1 t bo‘lgan predmetlarni qo‘lda “ushlab turish” mumkin emas. Shu sababli o‘quvchilarda yangi o‘lchov birliklari haqida konkret tasavvurlar hosil qilishi uchun metodik adabiyotda ilgaridan o‘quvchilarga, masalan, bunday ma‘lumotlarni aytish tavsiya qilinadi: ikki qop kartoshkaning massasi taxminan 1 s, “Moskvich” avtomobilining massasi (passajirlarsiz) taxminan 1 t ga teng; sinfdagi hamma o‘quvchilarning (30 - 35 ta o‘quvchi) massasi taxminan 1 t ga teng. Shundan keyin massa o‘lchovlari jadvali tuziladi va bola larga uni eslab qolish tavsiya etiladi. Vaqt o`lchov birliklari Mavzuni o‘rganishning asosiy vazifasi bolalarni vaqt birliklari va ularning munosabatlari bilan tanishtirish, vaqtni soat bo‘yicha aniqlashga o‘rgatishdir. Ularga minut, sekund, soat, kun, hafta, oy, yil kabi vaqt o‘lchovlarini uy sharoitida o‘rganib kelish topshiriladi. Birinchi sinfning tayyorgarlik davridayoq “oldin”, “keyin” tushunchalari kiritiladi. Masalan, to‘rtta faslga doir rasmli ko‘rgazmadan foydalanib, qaysi fal oldin keladi, qaysisi keyin keladi, degan savollarni tushuntirish mumkin. 1-sinfdan boshlab, tong, kunduz, kechqurun, tun, bugun, kecha, ertaga tushunchalari bilan tanihib boradilar. Sinfda kalendardan (taqvim) foydalanish, shu asosda hafta, oy, yil kabi ularning orasidagi bog‘lanishni o‘rganish mumkin. “Vaqt o‘lchovlari” mavzusi bo‘yicha darslarda odamlar turmushida vaqtning qanday rol o‘ynashini, kichik chaqaloqligidan keksa bo‘lgunga qadar o‘tgan oraliqdagi odamlarning yoshi bo‘yicha bosqichlarini tushuntirish, suhbat uyushtirish mumkin. IV sinfda “Vaqt o‘lchovlari” mavzusida yil, oy hafta, sutka, soat, minut kabi o‘lchov birliklari haqida tushuncha beriladi. Ko‘rgazmali tushuncha berish uchun soat va undan foydalanishga kengroq to‘xtatilish kerak. Sinfda vaqtning o‘lchov asboblari: soat va sekundomerlar bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Ko‘proq hisoblash ishlarida soat siferblatining bo‘lishi shart. Vaqtni hisobga oladigan quyidagi qo‘llanmalar haqida tushunchlar berish mumkin: 1.Tabel 2.Soatning demonstrasion modeli (sifrblat). 3.”Maktab o‘quvchisining kundalik rejimi” jadvallari. Shuningdek, sekund va asr bilan tanishadilar. O‘quv yilning oxirida quyidagi vaqt o‘lchovlari jadvali beriladi. 1 asr = 100 yil 1 sutka = 24 soat 82 1 yil = 12 oy 1 oy = 30 yoki 31 sutka 1 soat = 60 minut 1 minut = 60 sekund. Fevral oyi 28 yoki 29 kun. 1 oddiy yil 365 sutka. Kabisa yili 366 kun. Asosiy birliklar – yil va sutka Darslikda berilgan jadvaldan foydalanib 12 oy va har bir oy necha kundan iboratligini ko‘rsatish zarur. Bu mavzuga oid darslarda yirikroq vaqt o‘lchovlarini maydaroq vaqt o‘lchovlariga va aksincha almashtirishga oid mashqlarga kata e‘tibor bergan ma‘qul. Vaqt tushunchasini uzunlik, massa tushunchalariga nisbatan ancha murakkab bo‘lgan kattalik - miqdor sifatida qaraladi, chunki vaqt oraliqlari uzunlik, yuz, og‘irlik xossalariga oxshash masalalariga ega. Kundalik hayotda vaqt bir voqeani ikkinchi voqeadan ajratib turadi. Vaqt birliklarini taqqoslash, qo‘shish, ayirish mumkin. Insonning butun umri vaqt bilan, vaqtni o‘lchash, taqsim qilish, qadrlash uquvi bilan bog‘liq. Vaqt uzluksiz o‘tadi, uni to‘xtatish ham, qaytarish ham mumkin emas. Vaqt oraliqlari o‘lchanadi. Birlik sifatida qabul qilingan vaqt oralig‘idan bir martagina foydalanish mumkin. Shuning uchun vaqt birligi muntazam ravishda takrorlanuvchi jarayon bo‘lishi kerak. Xalqaro sistemada bunday birlik qilib sekund olingan. Sekund bilan bir qatorda vaqtning boshqa birliklari minut, soat, sutka, yil, hafta, oy, asr ishlatiladi. Yil va sutka birliklari tabiatdan olingan, soat, minut, sekund birliklari kishilar o‘ylab topgan. Yil Yerning Quyosh atrofida aylanish vaqti, sutka yerning o‘z o‘qi atrofida aylanish vaqti. Yil taxminan 365 sutkaga teng. Lekin kishilarning bir yilgi hayoti sutkalarning butun sonlaridan tuzilgan. Shuning uchun har yilga olti soatdan qo‘shish o‘rniga har to‘rtinchi yilga butun sutka qo‘shiladi. Bu yil 366 kundan iborat bo‘lib, kabisa yili deyiladi. Bizning eramizgacha 46 - yilda Rim Imperatori Yuliy Sezar o‘sha paytda chalkashib ketgan kalendarni tartibga solish maqsadida yillar shunday navbat bilan keladigan kalendarni yaratdi. Shuning uchun bu yangi kalendar yuli Yulian kalendari deyiladi. Shu kalendarga asosan yangi yil 1- yanvardan boshlanadi va 12 oy davom etadi. Bu kalendarda vavilonlik astronomlar yaratgan vaqt o‘lchovlardan hafta ham saqlanib qolgan. Oy vaqtning uncha aniq bo‘lmagan birligidir, u 31, 30, 28, 29 kundan iborat. Ammo bu birlik qadim zamonlardan beri mavjud va u oyning yer atrofida aylanishi bilan bog‘liq. Oy taxminan 29,5 sutkada Yerni to‘la bir marotaba aylanib chiqadi va bir yilda taxminan 12 marta aylanadi. Shu ma’lumotlar qadimgi kalendarni tuzishga asos bo‘ldi. Ko‘p asr davomida izlanish, mukammallashtirish natijasida hozirgi kalendar vujudga keldi. Sutkaning nhozirgidek 24 soatga bo‘linishi ham 83 qadimgi davrdan kelib chiqqan bo‘lib, u qadimgi Misrda kiritilgan. Minut, sekund qadimgi Vavilonda kelib chiqqan. 11.2. Boshlang‘ich ta’limda massa, sig‘im va vaqt o‘lchov birliklariga doir masalalar yechish metodikasi. Boshlang‘ich sinflarda vaqt o‘lchovlariga oid masalalar quyidagi mazmunda bo‘ladi: I. Hodisaning boshlanishi bilan oxiri orasidagi o‘tgan vaqtga ko‘ra uning oxirini topishga oid masalalar. II. Hodisaning boshlanishini uning oxiri va boshlanishi bilan oxiri orasidagi o‘tgan vaqtga ko‘ra topishga doir masalalar. III. Berilgan hodisalar orasida o‘tgan vaqtni hisoblashga oid masalalar. Bu o‘zaro teskari masalalarni bir vaqtga kiritiladi va yechishga o‘rgatiladi. Quyida massa, sig‘im, vaqtga doir masalalarni ko‘rib chiqamiz. 1. Oshxonada salat tayyorlash uchun yashikdan oldin 4 kg pomidor olindi, keyin yana 2 kg olindi. Yashikda 15 kg pomidor qoldi. Yashikda necha kg pomidor keltirilgan edi? (2-sinf 47-bet) Yechish: 1-usul. 1) 4+2=6 2-usul. x-4-2=15 x-4=15+2 x-4=17 x=17+4 x=21 2) 15+6=21 Javob: 21 kg 2. Xivadagi yodgorliklarni ko‘rish uchun 5 soat-u 45 minut, tushlikka 35 minut, bozorga borish uchun yodgorliklarni ko‘rishdan 2 soat-u 50 minut kam vaqt rejalashtirilgan. Agar sayohatchilar mehmonxonadan 9:00 da chiqqan bo‘lsa, ular soat nechada qaytib kelishadi? (3-sinf 35-b) Yechish: 1) 5 soat 45 minut + 35 minut = 5 soat 80 minut = 6 soat 20 minut 2) 5 soat 45 minut – 2 soat 50 minut = 2 soat 55 minut 3) 6 soat 20 minut + 2 soat 55 minut = 8 soat 75 minut = 9 soat-u 15 minut Agar sayohatchilar mehmonxonadan 9:00 da chiqqan bo‘lsa, ular 9 soat-u 15 minutdan keyin, ya’ni soat 18 dan 15 minut o‘tgach qaytib kelishadi. 3. Tuyoqli hayvonlar uchun 340 kg pichan tayyorlandi, 60 kg pichan 4 ta otga teng taqsimlangan. 8 ta echki uchun 20 kg kam pichan tayyorlangan. a) Echki va otlarga berilgandan keyin qancha pichan qoladi? 84 85 b) Bitta otga nisbatan bitta echki qancha kam pichan yeydi? (4-sinf 53-b) Yechish: 1) 60 kg : 4 = 15 kg 2) 60 kg – 20 kg = 40 kg 3) 40 kg : 8 = 5 kg 4) 60 kg + 40 kg = 100 kg 5) 340 kg – 100 kg = 240 kg 6) 15 kg - 5 kg = 10 kg Javob: Echki va otlarga berilgandan keyin 240 kg pichan qoladi. Bitta otga nisbatan bitta echki 10 kg kam pichan yeydi. 4. Kecha elektr stansiyasiga 315 000 litr, bugun esa kechagidan 148 000 litr kam mazut keltirildi. Shu ikki kunda qancha mazut olib kelingan? (3-sinf 55-b) Yechish: 1) 315 000 – 148 000 = 167 000 2) 315 000 + 167 000 = 482 000 Javob: 2 kunda 482 000 litr mazut olib kelingan. 5. Tuyoqli hayvonlar uchun 1 kilogrami 32 000 so‘mdan 2 t 370 kg pichan, 18 000 so‘mdan 4 t 50 kilogramm yangi o‘t sotib olindi. Yirtqichlar uchun ozuqa 6 800 000 so‘mga tushdi. Qaysi hayvonlar yemishiga ko‘p pul sarflandi? Qancha ko‘p? (4-sinf 54-b) Yechish: 1) 2 t 370 kg x 32 000 = 75 840 000 2) 4 t 50 kg x 18 000 = 72 900 000 3) 75 840 000 + 72 900 000 = 148 740 000 4) 148 740 000 - 6 800 000 = 141 940 000 Javob: Tuyoqli hayvonlar uchun 141 940 000 so‘m k o‘p pul sarflangan. 11.3. Mavzuga doir didaktik topshiriqlar. ”Zakovat intellektual oʻyini” texnologiyasi. Bu mashg'ulotni bob yakunida takrorlash darsi sifatida tahlil qilish mumkin. Sinf 6 ta guruhga boʻlinadi va oldindan tayyorlab qoʻygan topshiriqli konvertlarni (yoki kartochkalarni) guruh a'zolari navbat bilan olishadi. Shundan soʻng guruhlar 1 daqiqa davomida oʻzlariga tushgan topshiriqlarni bajarishadi va guruh javoblarini e'lon qilish uchun savolni olgan oʻquvchini tanlashadi (yoki guruh sardori javob beradi). Har bir guruhda bir nechta savoldan iborat topshiriq bajariladi. Oʻqituvchi har bir toʻgʻri javob uchun ball qoʻyadi. Agar biror savol-topshiriqqa notoʻgʻri javob boʻlsa, boshqa guruhlar toʻgʻri javobni berishlari mumkin, bu holda, javob