Boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari
Umumiy ma’lumot: O‘zbekiston ta’lim sohasi davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishi deb belgilangandi va ta’lim tizimida ulkan islohotlar boshlab yuborildi.
Ushbu yo‘nalishdagi ishlarning izchil amalga oshirilishini ,,Ta’lim to‘g‘risuda”gi
Qonun va ,,Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ta’minlab bermoqda.
Boshlang‘ich ta’lim rivojiga alohida e’tibor qaratildi. Davlat ta’lim
standartlari yaratildi. Umumiy ta’lim maktablarining moddiy texnik ba’zasi
mustahkamlandi. Darsliklarning yangi avlodini yaratish sohasida juda samarali
ishlar amalga oshirilmoqda. Zamon talablari asosida darsliklarga qo‘yilayotgan
talablar belgilandi va tender asosida eng yaxshi darsliklar tanlab olinmoqda.
Darsliklarning amaliyotdagi natijalari monitoringi asosida, amaliyotchi
o‘qituvchilar fikrlari tinimsiz o‘rganilib, darsliklarga tegishli o‘zgartishlar kiritilib
borilmoqda. Bu esa ta’lim samaradorligini oshirishga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Boshlang‘ich sinfda ta’lim- tarbiya samaradorligiga alohida e’tibor
qaratilishi zarur. Buning birinchi sharti, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining yetarli
tayyorgarlikka ega bo‘lishlari va kasb mas’uliyatining yuqori bo‘lishiga bog‘liq.
Ular tinimsiz o‘z ustilarida ishlashlari va yangiliklarni hayotga joriy qila bilishlari
zarur. O‘qituvchining mohirligi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ta’lim-
tarbiya jarayoniga qo‘llay bilishi va bu sohada tinimsiz izlanishi ta’lim-tarbiya
samaradorligini ta’minlaydi.
Ta’lim-tarbiya samaradorligining ikkinchi sharti, boshlang‘ich sinflarda
tasviriy san’at, musiqa va jismoniy madaniyat, horojiy til darslaridan tashqari
barcha o‘quv predmetlaridan bitta o‘qituvchining dars berishidir. Bu darslarni
integratsiyalashga, o‘quvchilarni bilimlarni yaxlit egallashlariga imkoniyat
yaratadi. Shuningdek, endigina oiladan kelgan o‘quvchining maktabga adaptatsiya
jarayoni oson kechadi. Bitta o‘qituvchiga oson o‘rganadi va erkin harakat qilishga,
mustaqil fikrlarini bayon qilishiga imkoniyat tug‘iladi. Bolaning yosh xususiyati
ham shuni talab qiladi. Shuning bilan birga tabiatshunoslik fanlarini o‘qish, ona tili,
matematika, mehnat fanlari bilan integratsiyalab o‘qitish imkoniyatlari mavjud.
Bunday o‘qitishda bilimlar o‘quvchilar tomonidan yaxlit o‘rganiladi, tizimlilik va
izchillikka asoslangan o‘qitishning samarasi ancha yaxshi bo‘ladi deb o‘ylayman.
Bu dovrda o‘qituvchining innovatsion faoliyati katta ahamiyatga ega .O‘qituvchilar
ta’limni tashkil etishla pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanishlari,
darslarni integrallashtirish imkoniyatlarini izlashlari muhim.
Boshlang‘ich sinfda ta’lim-tarbiya jarayoni (samaradorlikni ta’minlashning
uchinchi sharti) o‘quvchilarda yuksak ma’naviyatni tarbiyalashga qaratilishi lozim.
O‘quvchilarda Vatanga e’tiqod, unga muhabbat, tabiatga, mehnatga, insonlarga,
o‘z-o‘ziga munosabat boshlang‘ich sinflarda tarbiyalanishi zarur. Vatan uning
hayoti uchun qanday ahamiyatga egaligi, vatanda ular uchun yaratilgan
imkoniyatlar, ular vatanning ertangi kuni uchun mas’uliyatli ekanliklarini
anglashga o‘rgatish, vatandagi milliy qadriyatlar, urf-odatlarni hurmat qilish va
asrashga o‘rgatish - bularning hammasi vatanga e’tiqodni tarbiyalashga xizmat
qiladi. Bu esa ta’lim jarayoniga ham hurmat bilan qarashga, bilimlarni qunt bilan
o‘rganishga mas’uliyatni tarbiyalaydi.
Boshlang‘ich ta’limdan boshlab iqtidorli o‘quvchilar bilan alohida dastur
asosida ishlash ham eng muhim muammolardan biridir. Chunki, jamiyatimizning
kelajagi ana shu iqtidorli yoshlarga bog‘liq. Ularni boshlang‘ich sinfdan boshlab
alohida o‘qitish, ular iqtidorini rivojlanishiga ta’sir qiladi. Bunday o‘quvchilarga
e’tibor qaratilmasa ular uchun ta’lim jarayoni zerikarli bo‘ladi va asta-sekin unga
qiziqish pasayadi.
Yuqoridagilardan xulosa chiqarib boshlang‘ich ta’limning kelajakdagi
taraqqiyotini ta’minlash uchun quyidagilarga e’tibor qaratish lozim:
1. Yuksak ma’naviyatli insonni tarbiyalash uchun xizmat qiladigan ta’lim
mazmunini yaratish.
1. O‘quvchilarning intellektual imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish yo‘llari
va usullarini yaratish ustida ishlash.
2. O‘quvchilarning mustaqil, erkin, ijodiy fikrlashi uchun imkoniyat
yaratish maqsadida pedagogik va innovatsion texnologiyalardan keng foydalanish
va shunday dars loyihalari ustida ishlash.
3. O‘quvchilarni ko‘proq amaliy faoliyatga tayyorlash, egallagan bilimlarini
amaliyotga tadbiq qila olishlariga erishish, kasblarga yo‘naltirish.
4. O‘quv rejasi va dasturlarga o‘zgartishlar kiritish: dasturlar izchil va
bilimlarni tizimli egallashga imkoniyat berishi lozim. Ba’zi o‘quv predmetlari
mazmunini takomillashtirish ustida ishlash.
5. Iqtidorli bolalarni o‘qitishga alohida e’tibor qaratish, imkoni bo‘lsa
iqtidorli bolalar maktabini tashkil etish va unda o‘qitiladigan bolalarga
qo‘yiladigan talablarning aniq tizimini ishlab chiqish. Bunday maktablarda
beriladigan ta’lim mazmunini belgilash. Iqtidorlilar maktabiga qabulning haqiqiy
va real bo‘lishini ta’minlash.
6. Dunyo mamlakatlarining boshlang‘ich ta’lim sohasidagi tajribalarini
o‘rganish va ulardan milliy mentalitetimizni hisobga olgan holda foydalanish.
7. Ilg‘or o‘qituvchilarning tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish tizimini
yaratish.
8. Ta’lim muassalarida ijodiy muhit yaratish, har qanday tashabbuskorlik va
ijodiy ishlarni qo‘llab quvvatlash. O‘qituvchilarning yangiliklar ustida ishlash,
yaratuvchanlik faoliyatlarini qo‘llab - quvvatlash.
9. Boshlang‘ich ta’limning nazariy va amaliy muammolarini ishlab
chiqishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishlariga e’tibor qaratish zarur. Bu sohada
ilmiy ish olib borayotgan tadqiqotchilar bugungi kunda boshlang‘ich ta’limdagi
muammolar yechimini izlashlari muhim. Bugungi kunda o‘quvchilarda yuksak
ma’naviyatni tarbiyalash muammolari, boshlang‘ich ta’limda zamonaviy
pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, innovatsion texnologiyalardan foydalanish,
o‘quvchilarni mustaqil, ijodiy va erkin fikrlashga o‘rgatish, o‘quvchilarning
intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish, tabiatni asrab - avaylashga o‘rgatish,
mehnatga, insonlarga va o‘z-o‘ziga munosabat kabi muammolarda tadqiqotlar olib
borish boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega.
Boshlang‘ich ta’lim sohasidagi ilmiy ishlarning natijalarini amaliyotga joriy etish
tizimini tashkil etish ham bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir.
Boshlang‘ich ta’limda ilmiy-ilmiy-metodik ishlarni tashkil etish o‘quv
meyoriy hujjatlarga tayaniladi.
Har bir mutaxassislik fani o‘qituvchisi o‘quv meyoriy hujjatlarni bilishi va
ular asosida o‘ziga tegishli fan bo‘yicha o‘quv meyoriy hujjatlar tayyorlasi lozim.
Boshlang‘ich ta’limga tegishli o‘quv meyoriy hujjatlar:
Davlat ta’lim standarti.
Namunaviy o‘quv dasturi.
Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan va ijro etish uchun yuborilgan
boshqa qaror, ko‘rsatma va boshqa uslubiy materiallar.
Darslik va qo‘llanmalar.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ularga asoslangan holda o‘zining ishchi
dasturini tuzib chiqadi. Ishchi dasturi asosida dars ishlanmasi, o‘quvchilar bilimini
nazorat qilish uchun nazorat savollarini tuzadi. Oraliq, yakuniy nazorat savollarini
tuzadi, test savollari ishlab chiqadi.
Talabalar bilimini tekshirishdagi qator afzalliklari hisobga olinib keyingi
paytda testlardan keng foydalanilmoqda.
Testlarni tuzishda o‘qituvchilar quyidagilarga ahamiyat berishi lozim:
1.Ko‘zlangan maqsadga ko‘ra savolni aniq qo‘yish kerak.
2. Testda faqat bitta javob to‘g‘ri bo‘lishi kerak.
3.Javoblarning bir-biriga o‘xshash bo‘lgani va haqiqatga yaqin bo‘lgani
ma’qul.
4.Testda iloji boricha inkor qiluvchi fe’l va boshqalardan foydalanmaslikka
harakat qilish zarur.(masalan, yuqoridagi ko‘rsatmalardan nima imkon bermaydi?
va h.)
5.”Yuqoridagi ko‘rsatilganlarning hammasi, yoki har biri” kabi ta’riflarni
iloji boricha ishlatmaslik kerak.
6.Bir necha komponentlar (aytaylik,A va S)ni mujassamlashtirgan javoblarni
iloji boricha kam ishlatish, ishlatganda test kimlar uchun tuzilayotganiga ahamiyat
berish zarur.
7.To‘g‘ri javob hammasi bir joyda(A,B yoki C) bo‘lishi mumkin emas.
8. Savollar va javoblar grammatik jihatdan o‘zaro mos va muvofiq bo‘lishi
kerak.
Sharqdagi uyg‘onish davrida (IX-XI asrlar) arab, musulmon madaniyatining
Yaqin va Markaziy Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy madaniyati bilan
birlashishi asosida alohida sinkretik (yunoncha synkretismos -birlashish, yaxlitlik,
qo‘shilish) madaniyat birlashgan turi yuzaga kelgan. Allomalar Muhammad al-
Xorazmiy (787-850 yillar), Abu Nasr Forobiy (870-950 yillar), Al-Kindiy (800-
870 yillar), Abu Rayhon Beruniy (973-1050 yillar), Abu Ali ibn Sino (980-1037
yillar) va boshqalar uning asoschilari sifatida mashhur bo‘ldilar. Bu madaniyatning
asosiy markazlari Suriya, Eron, Markaziy Osiyo hududlarida joylashgan. Sharq
mutafakkirlari o‘z asarlarida ta’lim usullari, qoidalari, tamoyillari, metodlari va
shakllari asosida ta’lim amaliyotining mohiyatini ifoda etadilar. Biroq ta’lim
masalalari bilan ular maxsus va izchil shug‘ullanmaganliklari bois maxsus didaktik
nazariya yaratilmadi. Ta’limni ular fan sifatida emas, boshqa fanlarga o‘rgatish
san’ati, hunarmandchilik sifatida tushundilar. Sharq allomalari tomonidan ilgari
surilgan qoida, usul va tamoyillarning aksariyati zamonaviy maktablarda ham
qo‘llanilmoqda.
Quyidagi jadvaldan Sharq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr
Forobiy, Al-Kindiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muslihiddin Sa’diy,
Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar ham ta’limning ilmiyligi, ongliligi,
ko‘rgazmaliligi, tushunarliligi, ketma-ketligi, muntazamligi, moslashuvchanligi va
mustaqilligi, shuningdek, bolaning individual xususiyatlari, layoqati va
qobiliyatlarini hisobga olish, ta’limni insonparvarlashtirish kabi qoida va
tamoyillarini ifoda etib berganlari anglanadi.
XVII asrda pedagogika amaliy tabiatshunoslik sifatida biologiya
qonuniyatlariga bo‘ysunishi e’tirof etilgan. Pedagogikani tubdan to‘la qayta
qurishni chex olimi Y.A.Komenskiy va ingliz pedagogi Djon Lokk amalga
oshirdilar.
Ular pedagogik qonunlarining quyidagi uch jihatiga ko‘ra guruhlaganlar:
1.Ijtimoiy-tarixiy.
2.Tabiiy-tarixiy.
3.Psixologik.
Keyinchalik bir guruh ilg‘or pedagoglar umumiy tamoyillar bilan
qanoatlanmay, didaktik qonuniyatlarini ifoda etishga uringanlar. Xususan,
Y.A.Komenskiy didaktikaning tematik belgilariga ko‘ra guruhlangan quyidagi
qoidalar tizimini ilgari surdi:
1.,,Ta’lim va oson o‘qishning asosiy qoidalari” (,,Buyuk didaktika” - XVII
bob);
2.,,Tabiiy o‘qish va ta’limning asosiy qoidalari”;
3.,,Fanlarga o‘qitish san’atining to‘qqiz qoidasi” (XX bob) va boshqalar.
Disterveg tomonidan asoslangan qoidalar soni 33 ta bo‘lib, ular muayyan
loyihalarga taalluqli ekanligiga ko‘ra guruhlarga ajratadi (birinchi guruh -
o‘qituvchiga nisbatan, ikkinchisi -dars tashkil etilayotgan fanga nisbatan,
uchinchisi -o‘quvchiga nisbatan va hokazolar tarzida). Shu bilan birga Disterveg
mazkur qoidalarning ayrimlarini qonunlar ham deb ataydi.
Ta’lim tamoillari. Ta`lim o`qituvchining faoliyati va o’quvchilar tomonidan
ilmiy bilimlarni o`zlashtirilishi, tegishli ko`nikma va malakalar hosil qilishning
asosiy qonuni va yo`l-yo`riqlarni o`z ichiga oladi. Ta`lim tamoillari o`qitishning
eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy
qonuniyatlaridir. Qonuniyat bu barqarorlik, zaruriyat, u yoki bu hodisalar va
jarayonlar o`rtasidagi mutanosiblik va muhim aloqa.
Ta`lim tamoillari deb - umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini
amalga oshirishga qaratilgan o`qish va o`qitish jarayonlarining yo`nalishi,
o`quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o`zlashtirishlari, bilim, ko`nikma va
malakalar hosil qilishning asosiy qonun qoidalarining yig`indisiga aytiladi.
O`qitish prinsiplari ta’limning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy
jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy negizi hisoblanadi.
Ta`limning ilmiylik tamoillari. Maktablarda ta`limning ilmiy bo’lishi,
prinsipi ta`lim jarayonida o`quvchilarning tabiat, jamiyat va kishi tafakkuri
taraqqiyoti haqidagi qonun va qoidalarni dialektik materialistik asosda egallab
olishlarini, atrofini o`rab olgan ob`ektiv borliqdagi predmet, narsa, hodisa va
voqeyalarning bir-biriga bog`liqligi, hamisha harakatda va rivojlanishda ekanligini
ilmiy asoslarini anglab olishlarini, fakt va hodisalarni mustaqil tahlil qilish va
xulosalar chiqarish, shunindek, ularga o`zlashtirilgan ilmiy bilimlarning turmushda
bilish ko`nikma va malakalarni hosil qilish talabalarning o`z ichiga oladi.
Ta’limning ilmiy bo`lishi prinsipi ta`lim jarayonida o`quvchilarning hozirgi
fan va texnika taraqqiyot darajasiga muvofiq keladigan ilmiy bilimlar bilan
qurollashtirishni hamda maktab ta`limi davomida yoshlarni ilmiy bilimlar bilan
tanishtirib borishni ta`minlashga qaratilgan.
Didaktikaning ilmiylik prinsipi maktab ta`limining mazmunigagina aloqador
bo`lib qolmay, o`qitish meto`dlariga ham aloqadordir.
U maktab ta`limi jarayonida fan-texnika yutuqlaridan foydala olishga
qaratilgan o`qitish meto`dlarini ham takomillashtirishni talab qiladi.
Shuningdek, o`quvchilarning umumiy tayyorgarligi, saviyasi va yosh
xususiyatlariga mos keladigan eng sodda shakldagi ilmiy tadqiqot meto`dlari bilan
tanishtirishni ham talab qiladi. Ayniqsa o`quvchilarni, atrofni, narsa, voqea va
hodisalarni mustaqil suratda kuzatish, eksperiment o`tkazish, dastlabki ilmiy
tadqiqot meto`dlari bilan tanishtirishni talab qiladi.
Didaktikaning ilmiylik prinsipi o`quvchilar ilmiy materialistik
dunyoqarashlarni shakllantirishga, atrofni o`rab olgan ob`ektiv borliqni o`rganish,
bilishga bo`lgan qiziqishlarni o`stirish, shuningdek ularning mustaqil ravishda o`z
ma’lumotlarini oshirishga mustaqil ilmiy ishlar olib borishga bo`lgan moyilliklarini
rivojlantirish ham zarur bo`lgan ko`nikma va malakalar hosil qilishga olib keladi.
Bularning hammasi o`quvchilarning ijodiy faolliklarini oshiradi.
Ta`lim va tarbiyaning birligi. Ta`lim jarayonida o`quvchini tarbiyalash,
jamiyatda o`z o`rnini topishga yo`naltirish, ularga barkamol shaxs hislatlarini
singdirish asosiy o`rinni tutmog`i lozim. Buning uchun:
- o`zlashtirilayotgan ilmiy bilimlar orqali o`quvchilarda ilmiy materialistik
asosda dunyoqarash tarkib toptirish;
- shu jarayonda o`quvchilarga muayyan ma`naviy sifat, umuminsoniy ahloq
meyorlarini singdirish;
- o`quvchilarning aqliy kamoloti va qobiliyatlarini yanada rivojlantirib borish
nazarda tutiladi.
Ta`lim-tarbiyaning birligini taminlash, ta`lim jarayonini to`g`ri tashkil etish
va xilma-xil o`qitish meto`dlaridan unumli foydalana olishga ko`p jihatdan
bog`liqdir. Ta`lim bilan tarbiyaning birligini ta`minlamoq uchun ayniqsa:
- bayon qilinayotgan o`quv materiallarining mazmuni ham ilmiy, ham
g`oyaviy jihatda to`g`ri yo`nalishga ega bo`lishi;
- o`qitilayotgan mavzuning ilmiy va tarbiyaviy mohiyatini ochib berish;
- bayon ilmiy bilimlarning puxta va mustahkam o`zlashtirish hamda
turmushda ularga amal qilinishi;
- ta`lim jarayoni o`quvchilarning qiziqishini orttirish, faollik va
tashabuskorliklarni oshirishga qaratilgan bo`lishi;
- ta`lim jarayonida o`quvchilarning saramjonlik, uyushqoqlik, intizomlilik va
javobgarlikni sezish, jamoatchilik hamda o`zaro yordam hislarini tarbiyalashga
alohida ahamiyat bermog`i lozim.
Ta`limda nazariyaning amaliyot bilan birligi. Ta`lim nazariyasining
amaliyot bilan birligi prinsipi eng asosiy va yetakchi prinsipdir. Nazariyaning
amaliyot bilan birligi masalasi faqat didaktik prinsipgina bo`lmay qolmay, balki
o`quv tarbiya ishlarining hamma tomonini o`z ichiga oladi. Maktab ta`limi tizimida
nazariya bilan amaliyotning birligi prinsipi dastavval o`quv predmetlarning
mazmuni va harakteriga bog`liq holda o`qish jarayonida amalga oshiriladi. Ilmiy
bilimlar puxta egallash, uning bir-biriga mustahkam va uzviy bog`liq bo`lgan ikki
tomonini:
Ta`lim jarayonida nazariya bilan amaliyotning birligi prinsipi izchillik bilan
amalga oshirilishi oqibatidagina o`quvchilar o`quv materiallarining tub mohiyatini,
tabiat va jamiyat taraqqiyot qonunlarini ilmiy asosda atroflicha to`g`ri tushinib va
kelajak amaliy faoliyatlari uchun zarur bo`lgan ko`nikma va malakalar bilan
qurollanadilar.
Ta`limning muntazamlilik va izchillik. Maktab ta`lim-tarbiya jarayonining
hamma sohasida muntazamlilik va izchillik prinsipi hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Maktab o`quv predmetlarining muntazamliligi ustida gap borar ekan, uni fan va
fanni o`rganish tizimidan farq qilish lozim. Fan va uning o`rganish tizimi o`ziga
xos qirrali, chuqur va murakkab hodisalarni o`z ichiga oladi. Uni o`quv fanlari va
predmetlariga o`rganish tizimiga tadbiq etib bo`1maydi, bu mumkin emas.
Shunday bo`lishiga qaramay bu ikki tizim o`rtasida umumiylik, birlik va muayyan
ichki bog`lanishlar mavjuddir. Shunga ko`ra, maktab o`quv predmetlarini
muntazam bayon qilish bir qator didaktik qoidalarga amal qiladi, ya’ni bir
tomondan umumtalim maktablarda o`qitilayotgan fanlar ma`lum fan tizimi bilan
o`zaro mustahkam, ilmiy va mantiqiy bog`lanishlarga ega bo`lishi nazarda tutilsa,
ikkinchi tomondan, izchil muntazam o`qitilayotgan fanlar orqali o`quvchilarning
