BOSHLANG‘ICH TA’LIM METODOLOGIYASI O‘QUV FANI SIFATIDA Reja: 1.Metodologiya o’quv fan sifatida. Metodologiya tushunchasining mazmuni, tavsifi va funksiyalari. 2.Metodologiya ilmiy bilishning tarkibiy qismi. Metodologiyaning umumfalsafiy darajasi. 3.Ilmiy tadqiqot metodlari va ularning turlari. Tayanch tushunchalar: Metodologiya, tushuncha, mazmun, tavsif. Metodologiya o’quv fan sifatida. Metodologiya tushunchasining mazmuni, tavsifi va funksiyalari. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar ma’naviy-axloqiy yo’nalishlarni ham keng rivojlantirishni taqozo etmoqda. Chunki, bu demokratik, insonparvarlik jamiyat qurishning muhim omillaridandir.Ayniqsa, boshlang’ich ta’limni yuqori darajaga ko’tarish muhim ahamiyat kasb etadi. Darhaqiqat, kelajagimizning taraqqiyoti ta’limning poydevori bo’lgan boshlang’ich maktabda ilm olayotgan bolalarning ma’naviy-axloqiy jihatdan mustahkam tarbiyalanishi, barkamol avlod bo’lib yetishishiga ko’p jihatdan bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.Mirziyoyev takidlaganlaridek, Bugungi kunda “Farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo‘lishlari shart!”degan hayotiy da’vat har birimizning, ota-onalar va keng jamoatchilikning ongi va qalbidan mustahkam o‘rin egallagan 1. 1 Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz “. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining Qo‘shma Majlisidagi nutqidan. T.: “O‘zbekiston”-2016. 13-14-bet. Maktab yoshidagi o’quvchilarni komil inson darajasiga ko’tarishga intilish, ma’naviyat sarchashmalaridan bahramand qilish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarimizga sodiq qilib tarbiyalash istiqlolning talabidir. Buning uchun o’qituvchining o’zi ham yetuk pedagogik mahoratga ega bo’lishi, yuksak insoniy fazilatlarni o’zida mujassam etmog’i lozim. Bugungi kunda, ya’ni ta’lim-tarbiyaning hozirgi zamonaviy bosqichida o’qituvchining ishlash tizimi tubdan o’zgarmoqda va pedagogik texnologiyalar, integratsiyalar va innovatsiyalar amaliyotda keng qo’llanilmoqda. O’quv jarayonida fanlararo aloqadorlik ta’minlangan sharoitda o’quvchilarning egallagan bilimlari samarali rivojlanishi bilan bir qatorda ularning idrok etish qobiliyati, faolliklari, qiziqishlari, aqliy intellektual imkoniyatlari ortishiga erishiladi. O’quv jarayonida fanlararo aloqadorkikni turli o’quv o’quv dasturlari, darsliklar mutanosibligini ta’minlovchi didaktik imkoniyat sifatida tushunish lozim. O‘zbekiston Respublikamizdagi mustaqil huquqiy, demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurish yo‘lidagi ulkan ishlar inson mohiyatini yangidan kashf qilib, uni o‘zligini anglashda imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarishga va ma’naviy intellektual, aqliy - amaliy rivojlanishi uchun yangi shart-sharoitlar yaratib beradi. Bu o‘z navbatida insoniyat yaratgan ma’naviy-ilmiy boyliklarga, insonning o‘ziga yangicha munosabat, yondashuvni yuzaga keltirdi. O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov aytganlaridek: "Fuqarolar endi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni ishtirokchisi, bajaruvchisi emas, balki bunyodkori va tashkilotchisidir". Bunday yangicha yondashishlar pedagogika fanining obyekti va predmetini kengaytirdi. Endi pedagogika fani faqat ta’lim-tarbiya jarayonini nazariy, metodik - amaliy ta’minlovchi fan emas, komil inson shakllanishini, rivojlanishini ta’minlovchi keng sohalarni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ,,Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”dagi milliy ta’lim modelida shaxsga kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti sifatida qaraladi. Ma’lumki, pedagogika fani tarbiya va ta’limning inson rivoji, shaxs kamoli va mutaxassis shakllanishida ta’lim tizimini o‘z ichiga olmaydigan etnik, antropologik, genetik, tarixiylik, mustaqillik, tabiiy - ekologik, intuitiv, ruhiy-hissiy bilish, rivojlanish, komillik omillariga ham suyanadi. Bundan tashqari pedagogika fani oldiga yangicha fikrlash, yangicha tafakkur, milliy mafkuraniig keng qamrovli sifatlarini shakllantirish vazifalari qo‘yildi.2 Endi pedagogika ta’lim - tarbiyada, hayot jarayonining hamma sohalarini, jabhalarini qamrab olmasa, u o‘zining komil inson tarbiyasidagi juda katta asosiy imkoniyatlarga ega bo‘lgani asosiy ijtimoiy fan mavqyeini egallay olmagan bo‘ladi. Shuning uchun ham yangi ta’lim konsepsiyasida va mutaxassislar tayyorlash milliy dasturida ta’lim ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishi qilib belgilandi. Pedagogika fanining metodologiyasida, mazmunida, tarbiya nazariyasida, ta’lim nazariyasida, ta’limning tashkiliy shakllarida komillik darajasi sifatlarini aniqlashda katta islohiy o‘zgarishlar bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar innovatsion pedagogik texnologiyalar jarayonida o‘z asosini topishi lozim. Pedagogika haqli ravishda tabiatning oliy mahsuli - insonning ma’naviy - amaliy shakllanishi, uning shaxs sifatida rivojlanishi, komil inson shakllanish qonuniyatlarini, mutaxassislik asoslarini o‘rgatuvchi ustuvor fanlardan biriga aylandi. Insoniyat o‘zligini anglashga yangicha yondashish faqat uning o‘ziga, jamiyatga, tabiatga munosabatlarida emas, balki uning faoliyatida ilmiy-amaliy, islohiy o‘zgarishlar sodir bo‘lib, u yangicha fikrlash asoslarini egallashga qadam qo‘ydi. Bunday o‘zgarishlar pedagogik tadqiqotlar oldiga katta vazifalarni qo‘ymoqda. Ilmiy pedagogik tadqiqotlar bugungi kundagi dolzarb muammolarni yechishga qaratilmog‘i lozim. Metodologiya ilmiy bilishning tarkibiy qismi. Metodologiyaning umumfalsafiy darajasi. Metodologiya (metod va ...logiya soʻzlaridan) - tadqiqotchining nazariy va amaliy faoliyatini tashkil etish, tiklash tamoyillari va usullari tizimi hamda bunday tizim haqidagi taʼlimot. Metodologiya metodlar haqidagi taʼlimot yoki yalpi-umumiy bilish metodi, deb ham taʼriflanadi. Metodologiya metodlarga va umuman voqelikka qanday yondashish yoʻlini oʻrgatadi. Voqelikning muayyan qismini, biror jihatini, rivojlanishining ayrim holatini oʻrgatuvchi metodologiyaga metafizikani, voqelikning chiziqli rivojlanish, oʻzgarish jarayonini va uni tashkil etuvchi elementlar oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorliklarni aks ettiruvchi metodologiyaga dialektikani, voqelikda roʻy beruvchi keskin, halokatli oʻzgarishlar, nochiziqli rivojlanish jarayonlarini 2 Melaniy Nind, Aliia urtin, Katchy Hall. Research Methods for Pedogogy.UK, Blomsbury publishing 2016. 104 -b. oʻrganishda qoʻllaniladigan metodologiyaga sinergetikapni misol sifatida koʻrsatish mumkin. Metodologiyaga ilmiy bilishning, voqelikni anglash va oʻzgartirishning algoritmi sifatida ham qarash mumkin.Yunonistonda geometriya yer maydonlarini oʻlchashda normativ yoʻl-yoʻriq boʻlib xizmat qilgan va geometriya ilmini, falsafani oʻrganish uchun muhim metodologiyaga deb bilishgan. Platon maqbarasiga kiraverishdagi eshikka "kimki geometriyani bilmasa, bizning oldimizga kirmasin" deb yozib qoʻyilgan ekan. Falsafada esa olamni anglashda Geraklitning logosk metodologiya vazifasini oʻtagan. Metodologiya taraqqiyotiga Sokrat, Aristotel ulkan hissa qoʻshishgan. Ibn Sino oʻzining xotiralarida Aristotelning "Metafizika" asarini 40 marotaba oʻqib chiqsa ham hech narsa tushuna olmaganligini, bu asarning mazmuniga Forobiyning sharxlarini oʻqigandan soʻnggina tushunib yetganligini yozib qoldirgan. Metodologiya haqida F. Bekon, R.Dekart, J. Lokk, G. Galiley va boshqa yevropalik olimlar maxsus kitoblar yozishgan. Shuningdek, metodologiya rivojiga Kant, Fixte, Shelling, Geggel jiddiy hissa qoʻshishgan. Gegel dialektik metodologiyaning asoslarini ishlab chiqdi. XX asrda sinergetik, strukturalistik va germenevtik metodologiyalar falsafada eng obroʻli falsafiy metodologiyalar sifatida nom qozondi, sistemaviy va kompleks yondashish metodologiyalari esa insonning barcha hayotiy jarayonlarida keng qoʻllanilmoqda. Bugungi kunda sinergetika metodologiyasi olamning chigal muammolarini tadqiq etishda, halokatli portlashlar, nochiziqli oʻzgarish jarayonlarining mohiyatini tushunib yetishda, olamning vujudga kelishini ilmiy asoslashda kuchli evristik bilish quroli vazifasini oʻtamoqda. Metod (yun. metodos - bilish yoki tadqiqot yoʻli, nazariya, taʼlimot) - voqelikni amaliy va nazariy egallash, oʻzlashtirish, oʻrganish, bilish uchun yoʻl- yoʻriqlar, usullar majmuasi, falsafiy bilimlarni yaratish va asoslash usuli. Metodning kelib chiqish tarixi kishilarning amaliy faoliyatiga borib taqaladi. Biror ishni bajarish metodni egallagan kishi shu ishni boshqalarga nisbatan oson, tez va soz bajara oladi. metodni egallamagan inson esa bu ishni bajarish uchun koʻp vaqt va kuch sarflaydi. Metodi oʻz mazmuni jihatidan amaliy yoki nazariy shaklda boʻlishi mumkin. Insonning amaliy faoliyatiga oid metodlar ham voqelikka xos boʻlgan qonuniyatlarni anglab yetish, bilib olishga borib taqaladi. metodlar haqidagi taʼlimot fanda metodologiya deb ataladi. Inson dastlab atrofdagi narsa va hodisalarni kuzatish, ularni bir-biriga taqqoslash, oʻxshatish, farq qilish asosida voqelik haqida bilimlarini toʻplab borgan. Voqelik haqidagi fanlar rivojlanishi bilan fanlarda qoʻllaniladigan yoʻl-yoʻriqlar, metodlar ham takomillashib borgan. Fanning amaliy (empirik) va nazariy metodlari vujudga keldi. Fan metodlarining asosiy mazmunini amaliyotda sinalgan ilmiy nazariyalar tashkil etadi. Har qanday ilmiy nazariya mohiyati jihatidan metod funksiyasiga egadir. Metod oʻz navbatida, yangi ilmiy nazariyalar va qonuniyatlarning ochilishiga vosita boʻladi. Shu nuqtai nazardan metod bilan ilmiy nazariya funksiyasiga koʻra, bir-biridan farq qiluvchi ilmiy amal hisoblanadi. Falsafa va fanlar tarixida ilmiy metodning mohiyatini tadqiq etish, yangi- yangi metodlarni kashf etish alohida ahamiyatga egadir. Har qanday ilmiy kashfiyotlarga nisbatan olimning biror yangilikni kashf qilishda qoʻllagan ilmiy metodi koʻproq ahamiyatga egadir, chunki, boshqa kashfiyotchilar ham shu olim qoʻllagan ilmiy metodga tayanib koʻplab kashfiyotlarni ochishi mumkin. Bilish metodlari voqelikni qamrab olishi jihatidan 3 turga boʻlinadi: yalpi umumiy bilish metodlari - hamma fanlarda va bilishning barcha bosqichlarida ham qoʻllaniladigan umumiy va universal metodlar - metodologiya; umumiy bilish metodlari - bir qancha yoki barcha fanlarda qoʻllaniladigan va bilishning muayyan bosqichi (empirik, nazariy yoki empirik bosqichdan nazariy bosqichga oʻtish chegarasi)da qoʻllaniladigan bilish metodlari; xususiy yoki maxsus metodlar - ayrim fan doirasida qoʻllaniladigan bilish metodlari. Oʻrta Osiyo olimlaridan al-Forobiy, al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino va boshqalar fan metodlarini rivojlantirganlar. Xorazmiy olimlarni uchga boʻlib, ularning bir qismi ilmiy kashfiyotlarni ochishda qo`llaniladigan yoʻl-yoʻriq va usullarni ishlab chiqib boshqa olimlarning ilmiy izlanishlarini osonlashtiradi, deb yozganida, aynan shu metodlarni ishlab chiquvchi olimlarni nazarda tutgan. Yaqin davrda Yevropa faylasuf olimlari ham metod taraqqiyotiga salmoqli hissa qoʻshishdi. F. Bekon, G. Galiley, R. Dekart, G. Leybnits singari faylasuflar metodlar haqida maxsus asarlar ham yozishdi.