Boshlang’ich ta’lim muhiti va uni loyihalashtirish

Yuklangan vaqt

2024-04-11

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

36,5 KB


2-mavzu. Boshlang’ich ta’limiy muhit. 1. Boshlang’ich ta’lim muhiti va uni loyihalashtirish. 2. Axborot muhiti. 3. Ta’lim jarayonini loyihalashtirish. 4. Interaktiv yondoshuvni amaliyotga joriy qilish. 5. Ta’limning o’quv metodik ta’minoti. 1. Boshlang’ich ta’lim muhiti va uni loyihalashtirish. O'zbekiston Respublikasining “Ta'lim to'g'risida“ gi qonunda yangi chuqur bilimlar talab etuvchi texnologiyalarning rivojlanishi sharoitlarida mustaqil ravishda yangi bilimlarni egallash, kasbiy mahorat chо‘qqilarini egallashga qodir va kasbiy moslashuvchanlik xislatlariga ega bо‘lgan chuqur bilimli, yuqori malakali mutaxassislarini tayyorlash zarurligiga alohida e’tibor qaratilgan. Bu esa о‘z navbatida о‘quv jarayonini ilm- fanning zamonaviy yutuqlariga tayangan holda tashkil etish, fan, madaniyat, iqtisodiyot, texnika va texnologiyalardagi yangiliklarni о‘zida aks ettiradigan ta’limni har tomonlama uzluksiz ravishda yangilab borish, fan, ta’lim va ishlab chiqarish sohalarining integratsiyasini, ta’lim dasturlarining variativligini ta’minlashni talab etadi. Qо‘yilgan vazifalar oliy ta’lim muassasasida ta’lim olish davrining barcha bosqichlarida hal etib borilishi kerak. Bu vazifalarni amalga oshirishga faqatgina mustahkam nazariy tayyorgarlikka, keng dunyoqarashga, chuqur bilimlarga, amaliy kо‘nikma va malakalarga ega bо‘lgan yuqori malakali mutaxassislargina qodir bо‘ladilar. Respublikamizda mashinasozlik sohasining tez rivojlanishi yuqori malakali ishchi va texnik xodimlarga bо‘lgan ehtiyojni kuchaytiradi, buning asosiy negizi esa о‘z navbatida umumta’lim maktablarida texnologiya fanlaridan dars beradigan texnologiya fani о‘qituvchisi kasbini egallagan mutaxassislarga bо‘lgan talabni oshiradi. Texnologiya fani yо‘nalishi bо‘lajak о‘qituvchisi tabiiy, texnik va texnologik bilimlarga ega bо‘lishi zarur. U faqat bilimlarni о‘quvchilarga yetkazish bilan bir qatorda ta’lim jarayonini tashkil etish, boshqarish, loyihalash, konstruksiyalash hamda kasbiy pedagogik madaniyatga ega bо‘lishi kerak. Olib borilgan tajribalar shuni kо‘rsatadiki, о‘sib kelayotgan yosh avlodni konstruktorlik- 2-mavzu. Boshlang’ich ta’limiy muhit. 1. Boshlang’ich ta’lim muhiti va uni loyihalashtirish. 2. Axborot muhiti. 3. Ta’lim jarayonini loyihalashtirish. 4. Interaktiv yondoshuvni amaliyotga joriy qilish. 5. Ta’limning o’quv metodik ta’minoti. 1. Boshlang’ich ta’lim muhiti va uni loyihalashtirish. O'zbekiston Respublikasining “Ta'lim to'g'risida“ gi qonunda yangi chuqur bilimlar talab etuvchi texnologiyalarning rivojlanishi sharoitlarida mustaqil ravishda yangi bilimlarni egallash, kasbiy mahorat chо‘qqilarini egallashga qodir va kasbiy moslashuvchanlik xislatlariga ega bо‘lgan chuqur bilimli, yuqori malakali mutaxassislarini tayyorlash zarurligiga alohida e’tibor qaratilgan. Bu esa о‘z navbatida о‘quv jarayonini ilm- fanning zamonaviy yutuqlariga tayangan holda tashkil etish, fan, madaniyat, iqtisodiyot, texnika va texnologiyalardagi yangiliklarni о‘zida aks ettiradigan ta’limni har tomonlama uzluksiz ravishda yangilab borish, fan, ta’lim va ishlab chiqarish sohalarining integratsiyasini, ta’lim dasturlarining variativligini ta’minlashni talab etadi. Qо‘yilgan vazifalar oliy ta’lim muassasasida ta’lim olish davrining barcha bosqichlarida hal etib borilishi kerak. Bu vazifalarni amalga oshirishga faqatgina mustahkam nazariy tayyorgarlikka, keng dunyoqarashga, chuqur bilimlarga, amaliy kо‘nikma va malakalarga ega bо‘lgan yuqori malakali mutaxassislargina qodir bо‘ladilar. Respublikamizda mashinasozlik sohasining tez rivojlanishi yuqori malakali ishchi va texnik xodimlarga bо‘lgan ehtiyojni kuchaytiradi, buning asosiy negizi esa о‘z navbatida umumta’lim maktablarida texnologiya fanlaridan dars beradigan texnologiya fani о‘qituvchisi kasbini egallagan mutaxassislarga bо‘lgan talabni oshiradi. Texnologiya fani yо‘nalishi bо‘lajak о‘qituvchisi tabiiy, texnik va texnologik bilimlarga ega bо‘lishi zarur. U faqat bilimlarni о‘quvchilarga yetkazish bilan bir qatorda ta’lim jarayonini tashkil etish, boshqarish, loyihalash, konstruksiyalash hamda kasbiy pedagogik madaniyatga ega bо‘lishi kerak. Olib borilgan tajribalar shuni kо‘rsatadiki, о‘sib kelayotgan yosh avlodni konstruktorlik-
texnologik tayyorgarligini oshirish va ijodiy qobiliyatini rivojlantirish uchun har xil axborotlar va faoliyat turlarini о‘quv grafik faoliyat mazmuni orqali integratsiyalashgan holatda yetkazish asosiy sharti hisoblanadi. Chizmachilik faniga nafaqat axborotlarni yetkazish, balki konstruksiyalarni chuqurroq anglab uning yangi variantini tavsiya qilish orqali о‘quvchilarning fikrlash faoliyatini rivojlantirish mumkin. B. B. Ma’murov tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda “Darsning muvaffaqiyati nafaqat о‘qituvchining unga astoydil tayyorlanishi, balki о‘quvchilarning darsga tayyorgarliklari hamda dars loyihasining muvaffaqiyatli tuzilganligiga bog‘liq” ekanligi kо‘rsatib о‘tilgan1. Texnologiya fani yо‘nalishi bо‘yicha yuqori malakali kadrlarni tayyorlash jarayonida umumkasbiy va pedagogik turkum fanlari mazmunini loyihalashtirish muhim ahamiyatga ega. Endilikda asosiy e’tibor mehnat ta’limining о‘ziga xos xususiyatlarini aks ettirgan, fundamental hamda umumkasbiy va pedagogik turkum fanlar mazmunini loyihalashtirishga qaratilmoqda. Ta’lim tizimida mazmun didaktik jarayonning ijtimoiy maqsadlariga erishishini ta’minlaydigan asosiy elementi hisoblanadi. Ta’lim mazmunini quyidagilar tashkil etadi: – samarali pedagogik faoliyat tajribalari, ya’ni mehnat faoliyati, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va boshqa sohalardagi vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish; – umumiy maqsadlarga erishish jarayonida ijtimoiy jihatdan о‘zaro ta’sir eta bilish tajribalari; – insonlar hamjamiyatining axloq, huquq va boshqa normalarda aks etgan axloqiy va etik tajribalar; – ma’naviy-madaniy tajribalar, hayotni obrazli-hissiy idrok etish, uning kо‘rinishlariga estetik munosabatlar. S. I. Arxangelskiy oliy ta’limning mazmuni haqida gapirar ekan, “Bu shunchaki ma’lumotlar, qonun-qoidalar va nizomlar yig‘indisi emas, balki mutaxassisning ilgaridan kо‘zlangan modeli mazmunidan va uning faoliyatiga qо‘yiladigan talablardan kelib chiqadigan ilmiy ma’lumotlar tizimidir” deb ta’kidlagan2. Ta’lim mazmunini pedagogik jihatdan loyihalashtirish talabalar va texnologik tayyorgarligini oshirish va ijodiy qobiliyatini rivojlantirish uchun har xil axborotlar va faoliyat turlarini о‘quv grafik faoliyat mazmuni orqali integratsiyalashgan holatda yetkazish asosiy sharti hisoblanadi. Chizmachilik faniga nafaqat axborotlarni yetkazish, balki konstruksiyalarni chuqurroq anglab uning yangi variantini tavsiya qilish orqali о‘quvchilarning fikrlash faoliyatini rivojlantirish mumkin. B. B. Ma’murov tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda “Darsning muvaffaqiyati nafaqat о‘qituvchining unga astoydil tayyorlanishi, balki о‘quvchilarning darsga tayyorgarliklari hamda dars loyihasining muvaffaqiyatli tuzilganligiga bog‘liq” ekanligi kо‘rsatib о‘tilgan1. Texnologiya fani yо‘nalishi bо‘yicha yuqori malakali kadrlarni tayyorlash jarayonida umumkasbiy va pedagogik turkum fanlari mazmunini loyihalashtirish muhim ahamiyatga ega. Endilikda asosiy e’tibor mehnat ta’limining о‘ziga xos xususiyatlarini aks ettirgan, fundamental hamda umumkasbiy va pedagogik turkum fanlar mazmunini loyihalashtirishga qaratilmoqda. Ta’lim tizimida mazmun didaktik jarayonning ijtimoiy maqsadlariga erishishini ta’minlaydigan asosiy elementi hisoblanadi. Ta’lim mazmunini quyidagilar tashkil etadi: – samarali pedagogik faoliyat tajribalari, ya’ni mehnat faoliyati, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va boshqa sohalardagi vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish; – umumiy maqsadlarga erishish jarayonida ijtimoiy jihatdan о‘zaro ta’sir eta bilish tajribalari; – insonlar hamjamiyatining axloq, huquq va boshqa normalarda aks etgan axloqiy va etik tajribalar; – ma’naviy-madaniy tajribalar, hayotni obrazli-hissiy idrok etish, uning kо‘rinishlariga estetik munosabatlar. S. I. Arxangelskiy oliy ta’limning mazmuni haqida gapirar ekan, “Bu shunchaki ma’lumotlar, qonun-qoidalar va nizomlar yig‘indisi emas, balki mutaxassisning ilgaridan kо‘zlangan modeli mazmunidan va uning faoliyatiga qо‘yiladigan talablardan kelib chiqadigan ilmiy ma’lumotlar tizimidir” deb ta’kidlagan2. Ta’lim mazmunini pedagogik jihatdan loyihalashtirish talabalar va
pedagoglar kelgusi faoliyatining asosiy qismlarini oldindan ishlab chiqiladi va uning asosiy maqsadi о‘quv jarayonining samaradorligini oshirishga qaratilgan. Mehnat ta’limi yо‘nalishida pedagogik tizimni loyihalashtirishda tizim strukturasini tashkil etuvchi asosiy elementlari sifatida ta’limning maqsadi, mazmuni, didaktik jarayonlari va ta’limni tashkil etish shakllari hisoblanadi. Pedagogik tizimni loyihalashtirish uchun dastlab, pedagogik tizim faoliyatining maqsadlari aniqlab olinadi va oliy ta’lim muassasasining bitiruvchilariga qо‘yiladigan malaka hamda umumdidaktik talablar hisobga olingan holda, ta’lim va tarbiyaning mazmuni tavsiflanadi. Ta’lim mazmuni ta’lim maqsadlariga mos ravishda tanlanadi. Keyingi bosqichda didaktik jarayonlarni tanlash va ishlab chiqish amalga oshiriladi. Loyihalashtirishning sо‘nggi bosqichida ta’limni tashkil etish shakllari aniqlanadi va ishlab chiqilgan loyiha о‘quv-metodik majmua hujjatlarida aks ettiriladi. Pedagogik obyektni loyihalashtirishning tartibi tayyorlov, loyihani ishlab chiqish, loyiha sifatini tekshirish jarayonlaridan iborat. Tayyorlov jarayonida obyektni tahlil etish, shakllarini tanlash, didaktik ta’minoti, ta’lim jarayonining joyi va vaqti, moddiy-texnika ta’minoti aniqlashtiriladi. Loyihani ishlab chiqish jarayonida uni tizimga keltiruvchi omillarni tanlash, tarkibiy qismlar orasidagi aloqalar va о‘zaro bog‘liqliklarni aniqlashtirish hamda hujjatni tayyorlashdan iborat bо‘ladi. Loyiha sifatini tekshirish uni amalga oshirish jarayonini fikran tajribadan о‘tkazish, ekspert bahosi, tahrirlash, loyihani amalga oshirish bо‘yicha qaror qabul qilish jarayonlarini о‘z ichiga oladi. V. P. Bespalko tomonidan pedagogik jarayonning loyihalashtirilishi tarkibiy qismlar sifatida maqsad, asosiy qonun- qoidalar, mazmun, metodlar, vositalar va shakllar nazarda tutiladi. Pedagogik jarayon quyidagi: maqsad, mazmun, jarayon, baholash, natija kabi tarkibiy qismlardan iborat ekanligi kо‘rsatib о‘tilgan3. Loyihalashtirishni pedagogik jarayonning tarkibiy qismlariga mos ravishda amalga oshirish maqsadga muvofiq, yani: − о‘quv jarayonning pedagogik tizim sifatida loyihalashtirilishi kerak bо‘lgan elementi ajratib olinadi; pedagoglar kelgusi faoliyatining asosiy qismlarini oldindan ishlab chiqiladi va uning asosiy maqsadi о‘quv jarayonining samaradorligini oshirishga qaratilgan. Mehnat ta’limi yо‘nalishida pedagogik tizimni loyihalashtirishda tizim strukturasini tashkil etuvchi asosiy elementlari sifatida ta’limning maqsadi, mazmuni, didaktik jarayonlari va ta’limni tashkil etish shakllari hisoblanadi. Pedagogik tizimni loyihalashtirish uchun dastlab, pedagogik tizim faoliyatining maqsadlari aniqlab olinadi va oliy ta’lim muassasasining bitiruvchilariga qо‘yiladigan malaka hamda umumdidaktik talablar hisobga olingan holda, ta’lim va tarbiyaning mazmuni tavsiflanadi. Ta’lim mazmuni ta’lim maqsadlariga mos ravishda tanlanadi. Keyingi bosqichda didaktik jarayonlarni tanlash va ishlab chiqish amalga oshiriladi. Loyihalashtirishning sо‘nggi bosqichida ta’limni tashkil etish shakllari aniqlanadi va ishlab chiqilgan loyiha о‘quv-metodik majmua hujjatlarida aks ettiriladi. Pedagogik obyektni loyihalashtirishning tartibi tayyorlov, loyihani ishlab chiqish, loyiha sifatini tekshirish jarayonlaridan iborat. Tayyorlov jarayonida obyektni tahlil etish, shakllarini tanlash, didaktik ta’minoti, ta’lim jarayonining joyi va vaqti, moddiy-texnika ta’minoti aniqlashtiriladi. Loyihani ishlab chiqish jarayonida uni tizimga keltiruvchi omillarni tanlash, tarkibiy qismlar orasidagi aloqalar va о‘zaro bog‘liqliklarni aniqlashtirish hamda hujjatni tayyorlashdan iborat bо‘ladi. Loyiha sifatini tekshirish uni amalga oshirish jarayonini fikran tajribadan о‘tkazish, ekspert bahosi, tahrirlash, loyihani amalga oshirish bо‘yicha qaror qabul qilish jarayonlarini о‘z ichiga oladi. V. P. Bespalko tomonidan pedagogik jarayonning loyihalashtirilishi tarkibiy qismlar sifatida maqsad, asosiy qonun- qoidalar, mazmun, metodlar, vositalar va shakllar nazarda tutiladi. Pedagogik jarayon quyidagi: maqsad, mazmun, jarayon, baholash, natija kabi tarkibiy qismlardan iborat ekanligi kо‘rsatib о‘tilgan3. Loyihalashtirishni pedagogik jarayonning tarkibiy qismlariga mos ravishda amalga oshirish maqsadga muvofiq, yani: − о‘quv jarayonning pedagogik tizim sifatida loyihalashtirilishi kerak bо‘lgan elementi ajratib olinadi;
− maqsad qismi loyihalanadi; − qо‘yilgan maqsadlarga asosan о‘quv materialining mazmuni tizimlashtiriladi, ya’ni ma’lum bir tizimga keltiriladi; − kompetensiyalarni rivojlantirish qonuniyatlarini va bir tizimga keltirilgan mazmunning mantig’ini hisobga olgan holda, talabalarning bilim egallashi va amalda qо‘llashni о‘rganishi bо‘yicha о‘qituvchining harakatlar dasturi tuziladi. Bundan kelib chiqadiki, ta’lim jarayonini loyihalashtirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan jarayon hisoblanadi. Ta’lim jarayonini loyihalashtirishning boshlang‘ich bosqichi – ta’lim maqsadini belgilashdan iborat. Ta’lim maqsadi didaktikaning asosiy – “nima uchun о‘qitish”ni aniqlovchi kategoriyasi bо‘lib, yо‘naltirish, boshqarish vazifalarini amalga oshiradi, pedagogik faoliyatning kutilajak natijasini belgilaydi. Maqsad tashqi va ichki rejalarni о‘z ichiga oladi. Tashqi reja jamiyat ehtiyojlarini, ishlab chiqarish talablarini, fan va texnikaning rivojlanish darajasini aks ettiradi. Ichki reja shaxsning о‘ziga xos xususiyatlarini ifodalaydi. Maqsadlar refleksiv va bosqichli bо‘lib, aniq ifodalanadi va dinamik xarakterga ega bо‘ladi. Pedagogik faoliyatning maqsadlari ichki va tashqi omillarga mos ravishda о‘zgarib turadi. V. S. Bezrukova ta’kidlaydiki: “Jamiyat va davlat ehtiyojlari, ta’lim standartlari va oliy ma’lumotli mutaxassislarga bо‘lgan talablar bozorini о‘rganish natijalari ta’lim maqsadlarini belgilashning an’anaviy metodologik asoslari hisoblanadi, lekin maqsadlarni belgilashning о‘ziga xos xususiyatlarini kо‘rib chiqishda ijtimoiy vazifalar bilan bir qatorda, ta’lim jarayonining xarakterini va maqsadga erishishga qaratilgan harakatlar tezligini belgilaydigan omillar hisoblanadigan shaxsning ichki intilishlarini, kasbiy qiziqishlarini, maqsadlarni amalga oshirishga tayyorlik darajasini, psixologik xususiyatlarini ham hisobga olish zarur”4. – ta’lim tizimining umumiy tuzilmasini va uning muayyan bо‘linmalarini aks ettirish; – shaxsning psixologik tuzilishini hisobga olish; – bilimlarni о‘zlashtirish darajasi bо‘yicha tuzish. − maqsad qismi loyihalanadi; − qо‘yilgan maqsadlarga asosan о‘quv materialining mazmuni tizimlashtiriladi, ya’ni ma’lum bir tizimga keltiriladi; − kompetensiyalarni rivojlantirish qonuniyatlarini va bir tizimga keltirilgan mazmunning mantig’ini hisobga olgan holda, talabalarning bilim egallashi va amalda qо‘llashni о‘rganishi bо‘yicha о‘qituvchining harakatlar dasturi tuziladi. Bundan kelib chiqadiki, ta’lim jarayonini loyihalashtirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan jarayon hisoblanadi. Ta’lim jarayonini loyihalashtirishning boshlang‘ich bosqichi – ta’lim maqsadini belgilashdan iborat. Ta’lim maqsadi didaktikaning asosiy – “nima uchun о‘qitish”ni aniqlovchi kategoriyasi bо‘lib, yо‘naltirish, boshqarish vazifalarini amalga oshiradi, pedagogik faoliyatning kutilajak natijasini belgilaydi. Maqsad tashqi va ichki rejalarni о‘z ichiga oladi. Tashqi reja jamiyat ehtiyojlarini, ishlab chiqarish talablarini, fan va texnikaning rivojlanish darajasini aks ettiradi. Ichki reja shaxsning о‘ziga xos xususiyatlarini ifodalaydi. Maqsadlar refleksiv va bosqichli bо‘lib, aniq ifodalanadi va dinamik xarakterga ega bо‘ladi. Pedagogik faoliyatning maqsadlari ichki va tashqi omillarga mos ravishda о‘zgarib turadi. V. S. Bezrukova ta’kidlaydiki: “Jamiyat va davlat ehtiyojlari, ta’lim standartlari va oliy ma’lumotli mutaxassislarga bо‘lgan talablar bozorini о‘rganish natijalari ta’lim maqsadlarini belgilashning an’anaviy metodologik asoslari hisoblanadi, lekin maqsadlarni belgilashning о‘ziga xos xususiyatlarini kо‘rib chiqishda ijtimoiy vazifalar bilan bir qatorda, ta’lim jarayonining xarakterini va maqsadga erishishga qaratilgan harakatlar tezligini belgilaydigan omillar hisoblanadigan shaxsning ichki intilishlarini, kasbiy qiziqishlarini, maqsadlarni amalga oshirishga tayyorlik darajasini, psixologik xususiyatlarini ham hisobga olish zarur”4. – ta’lim tizimining umumiy tuzilmasini va uning muayyan bо‘linmalarini aks ettirish; – shaxsning psixologik tuzilishini hisobga olish; – bilimlarni о‘zlashtirish darajasi bо‘yicha tuzish.
Ta’lim mazmuni konsepsiyasiga muvofiq, ta’lim jarayoni ijtimoiy tamoyillar asosida tashkillashtirilgan va muayyan maqsadga yо‘naltirilgan bо‘lib, har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishdir. Texnologiya fani metodikasi pedagogika fanining tarkibiy qismi sifatida asosiy e’tiborni kasbiy jihatdan muhim bо‘lgan sifatlarni shakllantirishga qaratiladi. Kasbiy jihatdan muhim bо‘lgan sifatlar – faoliyatning samaradorligi (unumdorligi, aniqligi, obyektning chiroyli va ixcham konstruksiyasi, yuqori sifatliligi, mahsuldorligi va hokazo)ni aniqlovchi shaxsning psixologik sifatlaridir. Bu sifatlar keng funksional xarakterga ega bo’lib, har bir kasb egasidan muayyan kasbiy sifatlarni talab etadi, zero, texnologiya fani yо‘nalishning asosiy maqsadi kasbiy sifatlarni tо‘la egallagan, yuqori malakali, kompetentli mutaxassisni tayyorlashdan iborat. Texnologiya ta’limi mazmunini aniqlashda ta’lim bosqichining bitiruvchisi amalga oshirishi zarur bо‘lgan vazifalarning mazmuni va murakkablik darajasidan kelib chiqiladi. Vazifalar esa о‘z navbatida uch turga bо‘linadi: о‘qish, о‘zlashtirish va amalda qо‘llash. Texnologiya ta’limi mazmunini shakllantirishda mazmunni tanlash “yuqoridan quyiga”, “oddiydan murakkabga” qoidasiga asosan amalga oshiriladi: bо‘lajak mehnat faoliyati mazmunidan yoki kelajakda о‘rganiladigan fanlarni о‘zlashtirish uchun zarur bо‘ladigan ma’lumotlardan kelib chiqqan holda, loyihalashtirilayotgan fanning mazmuni shakllantiriladi. Ta’lim jarayoniga zamonaviy texnologik yondashuvlarga kо‘ra, ta’lim mazmuni ta’lim texnologiyasining asosiy qismi bо‘lib hisoblanadi. Ta’lim mazmunini loyihalashtirishni о‘quv fani va dasturi darajasida kо‘rib chiqish mumkin. О‘quv fani mazmuni bir-biri bilan almashinib turuvchi faoliyat predmeti sifatida qator talablar asosida tuziladi: matnli axborotni shakllantirish, bilimlarni о‘zlashtirish qonuniyatlarini hisobga olish, fanning ilmiy asoslarini о‘z ichiga olishi, bо‘lajak mutaxassis kasbiy faoliyatini aks ettirishi zarur. Oliy kasbiy ta’lim jarayoni nazariy qismining tuzilmasiga ta’sir etuvchi omillar sifatida: texnologiya ta’limining maqsadlari; kasbiy faoliyatning umumiy tuzilmasi (ilmiy, loyihalash, konstruktorlik-texnologik, boshqaruv, pedagogik); о‘rganish obyekti sifatida mehnat ta’limi yо‘nalishiga mos keluvchi kasbiy faoliyati Ta’lim mazmuni konsepsiyasiga muvofiq, ta’lim jarayoni ijtimoiy tamoyillar asosida tashkillashtirilgan va muayyan maqsadga yо‘naltirilgan bо‘lib, har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishdir. Texnologiya fani metodikasi pedagogika fanining tarkibiy qismi sifatida asosiy e’tiborni kasbiy jihatdan muhim bо‘lgan sifatlarni shakllantirishga qaratiladi. Kasbiy jihatdan muhim bо‘lgan sifatlar – faoliyatning samaradorligi (unumdorligi, aniqligi, obyektning chiroyli va ixcham konstruksiyasi, yuqori sifatliligi, mahsuldorligi va hokazo)ni aniqlovchi shaxsning psixologik sifatlaridir. Bu sifatlar keng funksional xarakterga ega bo’lib, har bir kasb egasidan muayyan kasbiy sifatlarni talab etadi, zero, texnologiya fani yо‘nalishning asosiy maqsadi kasbiy sifatlarni tо‘la egallagan, yuqori malakali, kompetentli mutaxassisni tayyorlashdan iborat. Texnologiya ta’limi mazmunini aniqlashda ta’lim bosqichining bitiruvchisi amalga oshirishi zarur bо‘lgan vazifalarning mazmuni va murakkablik darajasidan kelib chiqiladi. Vazifalar esa о‘z navbatida uch turga bо‘linadi: о‘qish, о‘zlashtirish va amalda qо‘llash. Texnologiya ta’limi mazmunini shakllantirishda mazmunni tanlash “yuqoridan quyiga”, “oddiydan murakkabga” qoidasiga asosan amalga oshiriladi: bо‘lajak mehnat faoliyati mazmunidan yoki kelajakda о‘rganiladigan fanlarni о‘zlashtirish uchun zarur bо‘ladigan ma’lumotlardan kelib chiqqan holda, loyihalashtirilayotgan fanning mazmuni shakllantiriladi. Ta’lim jarayoniga zamonaviy texnologik yondashuvlarga kо‘ra, ta’lim mazmuni ta’lim texnologiyasining asosiy qismi bо‘lib hisoblanadi. Ta’lim mazmunini loyihalashtirishni о‘quv fani va dasturi darajasida kо‘rib chiqish mumkin. О‘quv fani mazmuni bir-biri bilan almashinib turuvchi faoliyat predmeti sifatida qator talablar asosida tuziladi: matnli axborotni shakllantirish, bilimlarni о‘zlashtirish qonuniyatlarini hisobga olish, fanning ilmiy asoslarini о‘z ichiga olishi, bо‘lajak mutaxassis kasbiy faoliyatini aks ettirishi zarur. Oliy kasbiy ta’lim jarayoni nazariy qismining tuzilmasiga ta’sir etuvchi omillar sifatida: texnologiya ta’limining maqsadlari; kasbiy faoliyatning umumiy tuzilmasi (ilmiy, loyihalash, konstruktorlik-texnologik, boshqaruv, pedagogik); о‘rganish obyekti sifatida mehnat ta’limi yо‘nalishiga mos keluvchi kasbiy faoliyati
sohasi; integratsiyaning muayyan kasbiy faoliyatning asosiy usullari nazarda tutiladi. Texnologiya fani mazmunini loyihalashtirish quyidagi yо‘nalishlarda amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bо‘ladi: fanning mazmuni talabaning aktiv faoliyati natijasidagina о‘zlashtirilishi mumkin; ta’lim mazmuni ta’lim texnologiyasining muhim qismi bо‘lib, kо‘p jihatdan uning kechish jarayonlarini (metodlar, shakl va vositalar majmuini) belgilab beradi; о‘rganilishi kerak bо‘lgan obyektning tuzilmasi va kasbiy faoliyatning tuzilmasi oliy kasbiy ta’lim mazmuniga ta’sir etuvchi asosiy omillar hisoblanadi; о‘quv fanining mazmuni shaxsning kasbiy jihatdan ahamiyatli hisoblanadigan sifatlarini e’tiborga olgan holda, oliy ma’lumotli mutaxassisning shaxsiy sifatlarini shakllantirishni ta’minlashi kerak; ta’lim mazmunini loyihalashtirish tizimi kutiladigan natijalarni oldindan ko‘ra bilishi zarur. Ta’lim mazmuni pedagogik loyihalashtirish uchun mustaqil obyekt bо‘lib, har qanday pedagogik tizimning muhim qismi hisoblanadi. Axborot muxiti, axborot tizimining namunaviy tarkibi. Konseptual model, axborot muhiti, lingvistik ta’minot, boshqaruv tizimi, avtomatlashtirilgan axborot tizimi Axborot tizimining namunaviy tarkibi Ixtiyoriy axborot tizimida uning ishlash jarayonini quyidagi tasvirda ko`rsatamiz. Asosiy ishlar 4 ta blokdan iborat: dastlabki ma`lumotni kiritish, unga ishlov berish, natijaviy ma`lumotni iste`molchilarga yoki boshqa AT ga uzatish, teskari aloqani ta`minlash, ya`ni natijani tahlil qilib dastlabki ma`lumotlarni xodimlar yoki boshqa AT tomonidan tuzatish AATning konseptual modeli. Axborot tizimi foydalanuvchilarning talabiga muvofiq axborotlarni yig’ish, qayd etish, uzatish, saqlash, to’plash, qayta ishlash, tayyorlash va taqdim etishga mo’ljallangan. Konseptual nuqtai nazardan qaraganda, axborot tizimi – bu operasiyani sohasi; integratsiyaning muayyan kasbiy faoliyatning asosiy usullari nazarda tutiladi. Texnologiya fani mazmunini loyihalashtirish quyidagi yо‘nalishlarda amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bо‘ladi: fanning mazmuni talabaning aktiv faoliyati natijasidagina о‘zlashtirilishi mumkin; ta’lim mazmuni ta’lim texnologiyasining muhim qismi bо‘lib, kо‘p jihatdan uning kechish jarayonlarini (metodlar, shakl va vositalar majmuini) belgilab beradi; о‘rganilishi kerak bо‘lgan obyektning tuzilmasi va kasbiy faoliyatning tuzilmasi oliy kasbiy ta’lim mazmuniga ta’sir etuvchi asosiy omillar hisoblanadi; о‘quv fanining mazmuni shaxsning kasbiy jihatdan ahamiyatli hisoblanadigan sifatlarini e’tiborga olgan holda, oliy ma’lumotli mutaxassisning shaxsiy sifatlarini shakllantirishni ta’minlashi kerak; ta’lim mazmunini loyihalashtirish tizimi kutiladigan natijalarni oldindan ko‘ra bilishi zarur. Ta’lim mazmuni pedagogik loyihalashtirish uchun mustaqil obyekt bо‘lib, har qanday pedagogik tizimning muhim qismi hisoblanadi. Axborot muxiti, axborot tizimining namunaviy tarkibi. Konseptual model, axborot muhiti, lingvistik ta’minot, boshqaruv tizimi, avtomatlashtirilgan axborot tizimi Axborot tizimining namunaviy tarkibi Ixtiyoriy axborot tizimida uning ishlash jarayonini quyidagi tasvirda ko`rsatamiz. Asosiy ishlar 4 ta blokdan iborat: dastlabki ma`lumotni kiritish, unga ishlov berish, natijaviy ma`lumotni iste`molchilarga yoki boshqa AT ga uzatish, teskari aloqani ta`minlash, ya`ni natijani tahlil qilib dastlabki ma`lumotlarni xodimlar yoki boshqa AT tomonidan tuzatish AATning konseptual modeli. Axborot tizimi foydalanuvchilarning talabiga muvofiq axborotlarni yig’ish, qayd etish, uzatish, saqlash, to’plash, qayta ishlash, tayyorlash va taqdim etishga mo’ljallangan. Konseptual nuqtai nazardan qaraganda, axborot tizimi – bu operasiyani
bajaruvchi tizim va boshqaruvchi tizim o’rtasidagi vositachi sanaladi. Lingivinistik ta`minot - axborot tizimlari xodimlari va texnik, dasturiy va axborot ta`minoti xodimlarining muloqat tili majmui (til vositasi), shuningdek, axborot tizimlarida foydalaniladigan atamalar majmui kiradi. Axborot muhiti o`zaro bog`langan uchta tarkibiy qismni o`z ichiga oladi. Bular: foydalanuvchining axborot tuzilmasi, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, boshqaruvning ishtirok etuvchi ob`yektlari.Avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT) - axborotlar, axborotlarni ishlab chiqishda qo`llaniladigan iqtisodiy-matematik usullar va modellar hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishga mo`ljallangan texnik, dasturiy, texnologik vositalar va mutaxassislarning majmuidir. Boshqaruv tizimi to‘g‘risida tushuncha Boshqaruv – ko'p ma'noli tushuncha. U ob'ektga mustaxkamligini saqlash yoki tizimning bir holatdan ikkinchi holatga o'tkazishda ta'sir etish uchun kerak bo'lgan joyda qo'llaniladi. Shu bois ―boshqaruv‖ tushunchasi boshqaruvchi ta'sirga ta'rif berish uchun qo'llaniladi. Boshqaruv tizimining turlarini ajratib ko'rsatash mumkin: masalan- ishlab chiqarishning uzluksiz bajaruvchilari bo'lgan insonlar alohida mashinalar, mexanizmlar, tizimlar, ishlab chiqarishdagi texnologak jarayonlar, aniqrog‘i, ishlab chiqarish jarayonlaridagi alohida elementlarni boshqaradi. Boshqaruvning bu sohasi ijtimoiy fanlar tomonidan fanning qator tabiiy va ilmiy sohalarini jalb etgan holda o'rganiladi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimi. U ko’rsatkichlarni, ma'lumotnomalarni axborotni tasniflovchi hujjatlarning unifikatsiyalashgan tizimini, tashuvchi vositalardagi axborotlarni o’z ichiga oladi. Tеxnik ta'minot. Tеxnik ta'minot – axborot tizimi ishi uchun mo’ljallangan tеxnik vositalar komplеksi, shuningdеk, ushbu vositalar va tеxnologik jarayonlarga tеgishli hujjatlardir. Matеmatik ta'minot. Matеmatik ta'minot – axborot tizimida vazifalarni hal etishda foydalaniladigan axborotlarni qayta ishlash algoritmi, modеllari, matеmatik uslublari majmui. Dasturiy ta'minot – bu axborot tizimining maqsad va vazifalarini amalga oshirish uchun dasturlar majmui, shuningdеk tеxnik vositalar komplеksining mе'yorida bajaruvchi tizim va boshqaruvchi tizim o’rtasidagi vositachi sanaladi. Lingivinistik ta`minot - axborot tizimlari xodimlari va texnik, dasturiy va axborot ta`minoti xodimlarining muloqat tili majmui (til vositasi), shuningdek, axborot tizimlarida foydalaniladigan atamalar majmui kiradi. Axborot muhiti o`zaro bog`langan uchta tarkibiy qismni o`z ichiga oladi. Bular: foydalanuvchining axborot tuzilmasi, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, boshqaruvning ishtirok etuvchi ob`yektlari.Avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT) - axborotlar, axborotlarni ishlab chiqishda qo`llaniladigan iqtisodiy-matematik usullar va modellar hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishga mo`ljallangan texnik, dasturiy, texnologik vositalar va mutaxassislarning majmuidir. Boshqaruv tizimi to‘g‘risida tushuncha Boshqaruv – ko'p ma'noli tushuncha. U ob'ektga mustaxkamligini saqlash yoki tizimning bir holatdan ikkinchi holatga o'tkazishda ta'sir etish uchun kerak bo'lgan joyda qo'llaniladi. Shu bois ―boshqaruv‖ tushunchasi boshqaruvchi ta'sirga ta'rif berish uchun qo'llaniladi. Boshqaruv tizimining turlarini ajratib ko'rsatash mumkin: masalan- ishlab chiqarishning uzluksiz bajaruvchilari bo'lgan insonlar alohida mashinalar, mexanizmlar, tizimlar, ishlab chiqarishdagi texnologak jarayonlar, aniqrog‘i, ishlab chiqarish jarayonlaridagi alohida elementlarni boshqaradi. Boshqaruvning bu sohasi ijtimoiy fanlar tomonidan fanning qator tabiiy va ilmiy sohalarini jalb etgan holda o'rganiladi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimi. U ko’rsatkichlarni, ma'lumotnomalarni axborotni tasniflovchi hujjatlarning unifikatsiyalashgan tizimini, tashuvchi vositalardagi axborotlarni o’z ichiga oladi. Tеxnik ta'minot. Tеxnik ta'minot – axborot tizimi ishi uchun mo’ljallangan tеxnik vositalar komplеksi, shuningdеk, ushbu vositalar va tеxnologik jarayonlarga tеgishli hujjatlardir. Matеmatik ta'minot. Matеmatik ta'minot – axborot tizimida vazifalarni hal etishda foydalaniladigan axborotlarni qayta ishlash algoritmi, modеllari, matеmatik uslublari majmui. Dasturiy ta'minot – bu axborot tizimining maqsad va vazifalarini amalga oshirish uchun dasturlar majmui, shuningdеk tеxnik vositalar komplеksining mе'yorida
ishlab turishi dеmakdir. Dasturiy ta'limot tarkibiga umumiy tizimi va maxsus dasturli mahsulotlar, shuningdеk tеxnik hujjatlar, jumladan: opеratsion tizimlar, dasturlash, tizimi, dasturchining asbob-uskuna vositasi, tеst va tashhis dasturlari, tеlеkommunikatsiyaning dasturiy vositasi, axborotni himoyalash, funktsional dasturiy ta'minot (avtomatlashtirilgan ish joylari, ma'lumotlar bazala-rini boshqarish tizimi va hokazo). Avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT) - axborotlar, axborotlarni ishlab chiqishda qo`llaniladigan iqtisodiy-matematik usullar va modellar hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishga mo`ljallangan texnik, dasturiy, texnologik vositalar va mutaxassislarning majmuidir. Ijtimoiy taraqqiyotning turli bosqichlarida ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, uning izchilligi va uzluksizligini ta’minlashga erishish testlari etuk mutafakkirlar hamda ilg’or pedagoglarning diqqat-e’tiborlarini jalb etib kelgan. Axborotlar almashinuvining globallashuvi, shuningdek, ilm- fan, texnika va ishlab chiqarish sohalarida ro`y berayotgan ilmiy yangiliklarning son va sifat jihatidan keskin o`sib borishi o`z- o`zidan o`quvchilarga ular borasida tezkor sur’atda va batafsil ma’lumotlar berishni kun tartibiga qo`ymoqda. Ushbu talabning ijobiy ravishda qondirilishi, eng avvalo, ilmiy-nazariy hamda amaliy bilimlarni o`zlashtirishning qulay, maqbul shakli bo`lgan ta’lim jarayonida amalga oshiriladi. Ta’lim jarayonining maqsadga muvofiq, samarali tashkil etilishi o`quv manbalari (o`quv dasturi, rejasi, darslik, qo`llanmalar) saviyasi, shuningdek, pedagogning bilim darajasi va pedagogik mahoratiga bevosita bog’liqdir. Ta’lim jarayonida yangi pedagogik texnologiyalarni qo`llashda o`quv dasturi mazmunining mukammalligi, darslik hamda qo`llanmalarning zamonaviy talablar asosida yaratilganligi, o`quv rejasi mohiyatining nazariy va amaliy xususiyatlariga ko`ra yagona maqsadga erishish uchun xizmat qilishi, mashg’ulotlarni samarali tashkil etish imkonini beruvchi pedagogik shart- sharoitlarning mavjudligi, o`qituvchi hamda o`quvchilar o`rtasida ijobiy, samimiy munosabatlarning qaror topishi kabi testlar inobatga olinadi.[7,8] ishlab turishi dеmakdir. Dasturiy ta'limot tarkibiga umumiy tizimi va maxsus dasturli mahsulotlar, shuningdеk tеxnik hujjatlar, jumladan: opеratsion tizimlar, dasturlash, tizimi, dasturchining asbob-uskuna vositasi, tеst va tashhis dasturlari, tеlеkommunikatsiyaning dasturiy vositasi, axborotni himoyalash, funktsional dasturiy ta'minot (avtomatlashtirilgan ish joylari, ma'lumotlar bazala-rini boshqarish tizimi va hokazo). Avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT) - axborotlar, axborotlarni ishlab chiqishda qo`llaniladigan iqtisodiy-matematik usullar va modellar hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishga mo`ljallangan texnik, dasturiy, texnologik vositalar va mutaxassislarning majmuidir. Ijtimoiy taraqqiyotning turli bosqichlarida ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, uning izchilligi va uzluksizligini ta’minlashga erishish testlari etuk mutafakkirlar hamda ilg’or pedagoglarning diqqat-e’tiborlarini jalb etib kelgan. Axborotlar almashinuvining globallashuvi, shuningdek, ilm- fan, texnika va ishlab chiqarish sohalarida ro`y berayotgan ilmiy yangiliklarning son va sifat jihatidan keskin o`sib borishi o`z- o`zidan o`quvchilarga ular borasida tezkor sur’atda va batafsil ma’lumotlar berishni kun tartibiga qo`ymoqda. Ushbu talabning ijobiy ravishda qondirilishi, eng avvalo, ilmiy-nazariy hamda amaliy bilimlarni o`zlashtirishning qulay, maqbul shakli bo`lgan ta’lim jarayonida amalga oshiriladi. Ta’lim jarayonining maqsadga muvofiq, samarali tashkil etilishi o`quv manbalari (o`quv dasturi, rejasi, darslik, qo`llanmalar) saviyasi, shuningdek, pedagogning bilim darajasi va pedagogik mahoratiga bevosita bog’liqdir. Ta’lim jarayonida yangi pedagogik texnologiyalarni qo`llashda o`quv dasturi mazmunining mukammalligi, darslik hamda qo`llanmalarning zamonaviy talablar asosida yaratilganligi, o`quv rejasi mohiyatining nazariy va amaliy xususiyatlariga ko`ra yagona maqsadga erishish uchun xizmat qilishi, mashg’ulotlarni samarali tashkil etish imkonini beruvchi pedagogik shart- sharoitlarning mavjudligi, o`qituvchi hamda o`quvchilar o`rtasida ijobiy, samimiy munosabatlarning qaror topishi kabi testlar inobatga olinadi.[7,8]
Ta’lim jarayonida pedagogik texnologiyalarni muvaffaqiyatli qo`llashning yana bir omili - bu muayyan, yaxlit ta’limiy jarayonni oldindan loyihalash, o`quvchilar tomonidan o`zlashtiriladigan nazariy va amaliy bilimlar, ko`nikma va malakalar darajasini tashhislash hamda ta’lim maqsadining muvaffaqiyatli natijalanishini avvaldan bashoratlay olishdan iboratdir. Ayni vaqtda pedagogik yo`nalishda faoliyat olib borayotgan ilmiy tadqiqot institutlari, xalq ta’limi muassasalari va oliy o`quv yurtlari oldida o`quv jarayonini loyihalashning eng maqbul, barcha turdagi o`quv muassasalarida shakli, metod va vositalaridan qat’iy nazar tashkil etiladigan ta’lim jarayoni uchun birdek xizmat qiluvchi andozani yaratish maqsadga muvofiqdir. Bu borada muayyan muvaffaqiyatlar ham qo`lga kiritilgan, ular to`g’risidagi ma’lumotlarga biz pedagogik texnologiya va uning mohiyatini ochib beruvchi, chunonchi, B.P.Bespalko, M.V.Klarin, V.Slastenin, M.O.Ochilov, N.Saidahmedov, K.Zaripov va boshqalar tomonidan yaratilgan adabiyotlar orqali xabardor bo`lishimiz mumkin. quyida biz yuqorida nomlari keltirilgan pedagog olimlarning nazariy qarashlariga tayangan holda ta’lim jarayonini loyihalash borasidagi mulohazalarni bayon etamiz.[9] Muayyan o`quv mashg’uloti jarayonining loyihasini ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat bo`ladi: Ta’lim jarayonini loyihalashning dastlabki bosqichi o`quv predmetining mundarijasidan joy olgan mavzu yoki faoliyat mazmuniga doir manbalarni o`rganish, chunonchi, materiallarni yig’ish va ularning g’oyasi (mohiyati) bilan tanishib chiqish, ularda ilgari surilgan g’oyalarni umumlashtirish, turkumlashtirish hamda yaxlitlashdan iborat. O`quv predmetining mavzusi yoki faoliyat mazmuniga doir manbalar mohiyatini o`rganib chiqish o`qituvchi uchun o`quvchilar e’tiboriga taqdim etilayotgan mavzu (faoliyat mazmuni) xususida ularga batafsil, mukammal ma’lumotlarni bera olish, ta’limning umumiy jarayonini tasavvur etish imkonini beradi. Ikkinchi bosqich o`quv predmetining mavzusi (faoliyat mazmuni) yuzasidan yagona, umumiy maqsadni aniq belgilash, umumiy maqsad doirasida kichik bo`lim (band)lar bo`yicha hal etiluvchi xususiy maqsadlarni ham belgilash, ta’lim Ta’lim jarayonida pedagogik texnologiyalarni muvaffaqiyatli qo`llashning yana bir omili - bu muayyan, yaxlit ta’limiy jarayonni oldindan loyihalash, o`quvchilar tomonidan o`zlashtiriladigan nazariy va amaliy bilimlar, ko`nikma va malakalar darajasini tashhislash hamda ta’lim maqsadining muvaffaqiyatli natijalanishini avvaldan bashoratlay olishdan iboratdir. Ayni vaqtda pedagogik yo`nalishda faoliyat olib borayotgan ilmiy tadqiqot institutlari, xalq ta’limi muassasalari va oliy o`quv yurtlari oldida o`quv jarayonini loyihalashning eng maqbul, barcha turdagi o`quv muassasalarida shakli, metod va vositalaridan qat’iy nazar tashkil etiladigan ta’lim jarayoni uchun birdek xizmat qiluvchi andozani yaratish maqsadga muvofiqdir. Bu borada muayyan muvaffaqiyatlar ham qo`lga kiritilgan, ular to`g’risidagi ma’lumotlarga biz pedagogik texnologiya va uning mohiyatini ochib beruvchi, chunonchi, B.P.Bespalko, M.V.Klarin, V.Slastenin, M.O.Ochilov, N.Saidahmedov, K.Zaripov va boshqalar tomonidan yaratilgan adabiyotlar orqali xabardor bo`lishimiz mumkin. quyida biz yuqorida nomlari keltirilgan pedagog olimlarning nazariy qarashlariga tayangan holda ta’lim jarayonini loyihalash borasidagi mulohazalarni bayon etamiz.[9] Muayyan o`quv mashg’uloti jarayonining loyihasini ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat bo`ladi: Ta’lim jarayonini loyihalashning dastlabki bosqichi o`quv predmetining mundarijasidan joy olgan mavzu yoki faoliyat mazmuniga doir manbalarni o`rganish, chunonchi, materiallarni yig’ish va ularning g’oyasi (mohiyati) bilan tanishib chiqish, ularda ilgari surilgan g’oyalarni umumlashtirish, turkumlashtirish hamda yaxlitlashdan iborat. O`quv predmetining mavzusi yoki faoliyat mazmuniga doir manbalar mohiyatini o`rganib chiqish o`qituvchi uchun o`quvchilar e’tiboriga taqdim etilayotgan mavzu (faoliyat mazmuni) xususida ularga batafsil, mukammal ma’lumotlarni bera olish, ta’limning umumiy jarayonini tasavvur etish imkonini beradi. Ikkinchi bosqich o`quv predmetining mavzusi (faoliyat mazmuni) yuzasidan yagona, umumiy maqsadni aniq belgilash, umumiy maqsad doirasida kichik bo`lim (band)lar bo`yicha hal etiluvchi xususiy maqsadlarni ham belgilash, ta’lim
maqsadiga erishish yo`lda ijobiy hal etib borilishi lozim bo`lgan vazifalarni ishlab chiqishga yo`naltiriladi. Ta’lim maqsadi va vazifalarining aniq, puxta belgilab olinishi o`qituvchi, shuningdek, o`quvchilar faoliyatini muayyan yo`nalishga solish, ta’lim maqsadiga erishishda vaqtdan unumli foydalanish, ta’lim jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan didaktik va tarbiyaviy muammolarning oldini olish, mavjud shart- sharoitlardan oqilona foydalanishga zamin hozirlaydi. Ikkinchi bosqich natijasi o`quv predmeti (faoliyat mazmuni)ning mavzusi bo`yicha yagona, umumiy hamda xususiy maqsadlar, shuningdek, vazifalarni qayd etish bilan tavsiflanadi. Ta’lim jarayonini loyihalashning uchinchi bosqichi ta’lim maqsadi va vazifalariga tayanilgan holda, o`quv jarayonining mazmunini ishlab chiqishdan iboratdir. Ta’lim jarayoni o`quv materiali mazmunini yoritishga xizmat qiluvchi muayyan mavzu (faoliyat mazmuni) bo`yicha nazariy va amaliy bilimlar majmuini ifoda etish imkonini beradi. Ta’lim mazmunida, shuningdek, o`quvchilar tomonidan o`zlashtirilishi lozim bo`lgan tushuncha, ko`nikma hamda malakalarning hajmi ham o`z ifodasini topa olishi lozim. Zero, ta’lim mazmunining g’oyaviy jihatdan mukammalligi o`quvchilar tomonidan muayyan bilim, ko`nikma va malakalarning o`zlashtirilish darajasi bilan belgilanadi. Uchinchi bosqich samarasi o`quvchilar tomonidan ma’lum tushunchalarning o`zlashtirilishi, ko`nikma va malakalarning shakllanishini ta’minlovchi shart-larining ishlab chiqilganligida namoyon bo`ladi. Ta’lim jarayonini loyihalashning eng muhim bosqichi sanalgan, to`rtinchi bosqichda mashg’ulotning shakli, metod va vositalarini tanlash kabi harakatlar amalga oshiriladi. Mazkur bosqichning muhimligi shundaki, aynan mashg’ulot shakli, metod va vositalari ta’lim jarayonining muvaffaqiyatini ta’minlanishiga olib keladi. Ular yordami bilangina o`quv predmetining mavzusi (faoliyat mazmuni) borasidagi nazariy bilimlar o`quvchilarga uzatiladi, o`quvchilar tomonidan esa ushbu bilimlar qabul qilib olinadi. Muayyan mashg’ulot uchun eng maqbul deb topilgan shakl, metod va vositalarning belgilanishi ta’lim jarayonining qariyib 90 foizlik muvaffaqiyatini kafolatlaydi. Yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarning maqsadiga erishish yo`lda ijobiy hal etib borilishi lozim bo`lgan vazifalarni ishlab chiqishga yo`naltiriladi. Ta’lim maqsadi va vazifalarining aniq, puxta belgilab olinishi o`qituvchi, shuningdek, o`quvchilar faoliyatini muayyan yo`nalishga solish, ta’lim maqsadiga erishishda vaqtdan unumli foydalanish, ta’lim jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan didaktik va tarbiyaviy muammolarning oldini olish, mavjud shart- sharoitlardan oqilona foydalanishga zamin hozirlaydi. Ikkinchi bosqich natijasi o`quv predmeti (faoliyat mazmuni)ning mavzusi bo`yicha yagona, umumiy hamda xususiy maqsadlar, shuningdek, vazifalarni qayd etish bilan tavsiflanadi. Ta’lim jarayonini loyihalashning uchinchi bosqichi ta’lim maqsadi va vazifalariga tayanilgan holda, o`quv jarayonining mazmunini ishlab chiqishdan iboratdir. Ta’lim jarayoni o`quv materiali mazmunini yoritishga xizmat qiluvchi muayyan mavzu (faoliyat mazmuni) bo`yicha nazariy va amaliy bilimlar majmuini ifoda etish imkonini beradi. Ta’lim mazmunida, shuningdek, o`quvchilar tomonidan o`zlashtirilishi lozim bo`lgan tushuncha, ko`nikma hamda malakalarning hajmi ham o`z ifodasini topa olishi lozim. Zero, ta’lim mazmunining g’oyaviy jihatdan mukammalligi o`quvchilar tomonidan muayyan bilim, ko`nikma va malakalarning o`zlashtirilish darajasi bilan belgilanadi. Uchinchi bosqich samarasi o`quvchilar tomonidan ma’lum tushunchalarning o`zlashtirilishi, ko`nikma va malakalarning shakllanishini ta’minlovchi shart-larining ishlab chiqilganligida namoyon bo`ladi. Ta’lim jarayonini loyihalashning eng muhim bosqichi sanalgan, to`rtinchi bosqichda mashg’ulotning shakli, metod va vositalarini tanlash kabi harakatlar amalga oshiriladi. Mazkur bosqichning muhimligi shundaki, aynan mashg’ulot shakli, metod va vositalari ta’lim jarayonining muvaffaqiyatini ta’minlanishiga olib keladi. Ular yordami bilangina o`quv predmetining mavzusi (faoliyat mazmuni) borasidagi nazariy bilimlar o`quvchilarga uzatiladi, o`quvchilar tomonidan esa ushbu bilimlar qabul qilib olinadi. Muayyan mashg’ulot uchun eng maqbul deb topilgan shakl, metod va vositalarning belgilanishi ta’lim jarayonining qariyib 90 foizlik muvaffaqiyatini kafolatlaydi. Yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarning
asosiy mohiyati aynan mana shu bosqichda ochib beriladi. O`quvchilarni ijodiy izlanish, faollik, erkin fikr yuritishga yo`naltiruvchi ta’lim shakli, metod va vositalarining to`g’ri tanlanishi mashg’ulotlarning qiziqarli, bahs-munozaralarga boy bo`lishi, ijodiy tortishuvlarning yuzaga kelishiga turki beradi. Mana shu holatdagina o`quvchilar tashabbusni o`z qo`llariga oladilar, o`qituvchining zimmasida esa ularning faoliyatini ma’lum yo`nalishga solib yuborish, umumiy faoliyatni nazorat qilish, murakkab vaziyatlarda yo`l-yo`riq ko`rsatish, maslahatlar berish hamda ular faoliyatini baholash kabi vazifalar qoladi. Navbatdagi (beshinchi) bosqichda o`quvchilar tomonidan bilim, ko`nikma va malakalarning o`zlashtirilishi uchun etarli deya belgilangan vaqt hajmi, ya’ni, muayyan mavzu (faoliyat mazmuni) yuzasidan ma’lum tushuncha, ko`nikma va malakalarning o`quvchilar tomonidan qancha vaqt oralig’ida o`zlashtirilishi mumkinligi aniqlanadi. 6-bosqich. Oltinchi bosqichda mashq (topshiriq)lar tizimi ishlab chiqiladi. Bosqich natijasi sifatida ishlab chiqilgan mashq (topshiriq)lar tizimining samaradorligiga alohida ahamiyat berish talabi mazkur bosqichning asosiy sharti hisoblanadi. Mazkur bosqichda ishlab chiqilgan mashqlar tizimining quyidagi guruhlarga bo`lish maqsadga muvofiqdir: a) mashg’ulot jarayonida o`quvchilar tomonidan echilishi (hal etilishi) lozim bo`lgan mashqlar; b) darsdan tashqari sharoitlarda bajarilishi ko`zda tutilgan mashqlar (uy vazifalari). [8,9] O`quvchilar e’tiboriga havola etilayotgan mashqlar bir-birini to`ldirishi, o`zaro aloqadorlik, bog’liqlik va eng muhimi evolyustion xususiyat kasb eta olishi lozim. 7-bosqich. Ta’lim jarayonini loyihalashtirishning ettinchi bosqichida o`quvchilarning umumiy faoliyatlarini nazorat qilish va test tizimini ishlab chiqish kabi vazifalar amalga oshiriladi. asosiy mohiyati aynan mana shu bosqichda ochib beriladi. O`quvchilarni ijodiy izlanish, faollik, erkin fikr yuritishga yo`naltiruvchi ta’lim shakli, metod va vositalarining to`g’ri tanlanishi mashg’ulotlarning qiziqarli, bahs-munozaralarga boy bo`lishi, ijodiy tortishuvlarning yuzaga kelishiga turki beradi. Mana shu holatdagina o`quvchilar tashabbusni o`z qo`llariga oladilar, o`qituvchining zimmasida esa ularning faoliyatini ma’lum yo`nalishga solib yuborish, umumiy faoliyatni nazorat qilish, murakkab vaziyatlarda yo`l-yo`riq ko`rsatish, maslahatlar berish hamda ular faoliyatini baholash kabi vazifalar qoladi. Navbatdagi (beshinchi) bosqichda o`quvchilar tomonidan bilim, ko`nikma va malakalarning o`zlashtirilishi uchun etarli deya belgilangan vaqt hajmi, ya’ni, muayyan mavzu (faoliyat mazmuni) yuzasidan ma’lum tushuncha, ko`nikma va malakalarning o`quvchilar tomonidan qancha vaqt oralig’ida o`zlashtirilishi mumkinligi aniqlanadi. 6-bosqich. Oltinchi bosqichda mashq (topshiriq)lar tizimi ishlab chiqiladi. Bosqich natijasi sifatida ishlab chiqilgan mashq (topshiriq)lar tizimining samaradorligiga alohida ahamiyat berish talabi mazkur bosqichning asosiy sharti hisoblanadi. Mazkur bosqichda ishlab chiqilgan mashqlar tizimining quyidagi guruhlarga bo`lish maqsadga muvofiqdir: a) mashg’ulot jarayonida o`quvchilar tomonidan echilishi (hal etilishi) lozim bo`lgan mashqlar; b) darsdan tashqari sharoitlarda bajarilishi ko`zda tutilgan mashqlar (uy vazifalari). [8,9] O`quvchilar e’tiboriga havola etilayotgan mashqlar bir-birini to`ldirishi, o`zaro aloqadorlik, bog’liqlik va eng muhimi evolyustion xususiyat kasb eta olishi lozim. 7-bosqich. Ta’lim jarayonini loyihalashtirishning ettinchi bosqichida o`quvchilarning umumiy faoliyatlarini nazorat qilish va test tizimini ishlab chiqish kabi vazifalar amalga oshiriladi.
Nazariy va amaliy jihatdan to`g’ri bo`lgan test tizimining ishlab chiqilishi o`quvchilarning mavzu (faoliyat mazmuni) yuzasidan muayyan tushunchalarni o`zlashtirish, shuningdek, amaliy ko`nikma va malakalarni shakllantira olganlik darajalarini aniq va xolis aniqlay olish imkonini beradi. Test zimini ishlab chiqishda testlarning izchil, uzviy hamda bir-biri bilan uyg’un bo`lishlariga ahamiyat berish maqsadga muvofiqdir. 8-bosqich. Ta’lim jarayonini loyihalashning so`nggi bosqichi yaratilgan loyiha (andoza)ni ta’lim jarayoniga tadbiq etilishi, ta’lim jarayonining yakuniy darajasi (samaradorligi)ni o`rganish bilan nihoyalanadi. Mazkur bosqichda ta’lim jarayonining umumiy ahvoli, erishilgan yutuq hamda yo`l qo`yilgan kamchiliklar, ularning yuzaga kelish sabablari tahlil etiladi, navbatdagi mashg’ulotlar jarayonida sodir bo`lgan kamchiliklarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar belgilanadi. Ta’lim jarayonini loyihalashda har bir holatning puxta bajarilishiga erishish amaliy faoliyat (o`quv jarayoni)ning muvaffaqiyatini ta’minlashga olib keladi. Uzluksiz ta’lim tizimini takomillashtirish maqsadida amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo`nalishlaridan biri ta’lim jarayonini texnologiyalashtirishdan iboratligi ta’kidlab o`tildi. Ushbu jarayonning samaradorligini ta’minlashda quyidagi shartlarning bajarilishi muhim ahamiyatga ega: 1) o`qituvchilar tomonidan zamonaviy ta’lim texnologiyalarini ta’lim amaliyotida faol qo`llanilishi; 2) rivojlangan xorijiy mamlakatlar ta’limi amaliyotida qo`llanilayotgan zamonaviy texnologiyalardan xabardor bo`lish. U quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: loyihani yaratish; o`quvchilar faoliyatini tashhislash; pedagogik jarayonni tashkil etish; pedagogik jarayonning samarali kechishini ta’minlash; o`quvchilar faoliyatini nazorat qilishni o`z ichiga oladi. Nazariy va amaliy jihatdan to`g’ri bo`lgan test tizimining ishlab chiqilishi o`quvchilarning mavzu (faoliyat mazmuni) yuzasidan muayyan tushunchalarni o`zlashtirish, shuningdek, amaliy ko`nikma va malakalarni shakllantira olganlik darajalarini aniq va xolis aniqlay olish imkonini beradi. Test zimini ishlab chiqishda testlarning izchil, uzviy hamda bir-biri bilan uyg’un bo`lishlariga ahamiyat berish maqsadga muvofiqdir. 8-bosqich. Ta’lim jarayonini loyihalashning so`nggi bosqichi yaratilgan loyiha (andoza)ni ta’lim jarayoniga tadbiq etilishi, ta’lim jarayonining yakuniy darajasi (samaradorligi)ni o`rganish bilan nihoyalanadi. Mazkur bosqichda ta’lim jarayonining umumiy ahvoli, erishilgan yutuq hamda yo`l qo`yilgan kamchiliklar, ularning yuzaga kelish sabablari tahlil etiladi, navbatdagi mashg’ulotlar jarayonida sodir bo`lgan kamchiliklarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar belgilanadi. Ta’lim jarayonini loyihalashda har bir holatning puxta bajarilishiga erishish amaliy faoliyat (o`quv jarayoni)ning muvaffaqiyatini ta’minlashga olib keladi. Uzluksiz ta’lim tizimini takomillashtirish maqsadida amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo`nalishlaridan biri ta’lim jarayonini texnologiyalashtirishdan iboratligi ta’kidlab o`tildi. Ushbu jarayonning samaradorligini ta’minlashda quyidagi shartlarning bajarilishi muhim ahamiyatga ega: 1) o`qituvchilar tomonidan zamonaviy ta’lim texnologiyalarini ta’lim amaliyotida faol qo`llanilishi; 2) rivojlangan xorijiy mamlakatlar ta’limi amaliyotida qo`llanilayotgan zamonaviy texnologiyalardan xabardor bo`lish. U quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: loyihani yaratish; o`quvchilar faoliyatini tashhislash; pedagogik jarayonni tashkil etish; pedagogik jarayonning samarali kechishini ta’minlash; o`quvchilar faoliyatini nazorat qilishni o`z ichiga oladi.
Pedagogik vazifaning hal etilishiga o`qituvchi va o`quvchi faoliyatlarining mazmuni, vositalarini loyihalash orqali erishadi. Zamonaviy sharoitda ta’lim jarayonini texnologiyalashtirish uni loyihalashga nisbatan yangicha yondashuv, ya’ni, ta’lim jarayonini texnologik strukturasiga muvofiq yoritish zaruratini taqozo etadi. O`qituvchi kasbiy faoliyatini tashkil etishda ta’lim jarayonini loyihalash alohida ahamiyatga ega. Har bir o`quv kursini o`rganish alohida mavzu va bo`limlarni loyihalash asosida amalga oshiriladi. Ta’lim jarayonini loyihalashning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: 1. Markazlashtirish tamoyili texnologik jarayonda o`quvchilar faoliyati modelini loyihalashning bosh elementi sifatida ifodalanadi. Ta’lim jarayoni tuzilmasida asosiy tizimlashtiriluvchi ta’lim mazmuni va o`quvchi faoliyati texnologik jarayon hisoblanib, uning mazmunini o`quvchilarning ijtimoiy tajriba asoslarini o`zlashtirib olishga yo`naltirilgan o`quv faoliyati tashkil etadi. Har bir o`quv fani bo`yicha ta’lim mazmuni umumiy ta’lim maqsadi va vazifalariga muvofiq belgilanadi. Faoliyatli yondashuv nuqtai nazaridan umumiy o`rta ta’lim mazmunini tashkil etuvchi har bir unsur (element) sub’ekt faoliyatining turlaridan biriga muvofiq kelishi kerak. Sub’ekt faoliyatining turlari, o`z navbatida, aniq modellar yig’indisi sifatida umumlashgan faoliyat modellari orqali ifodalanishi zarur. O`quvchilar faoliyati modeli tizimlashtiriluvchi element bo`lib, o`quvchining yaxlit faoliyati mazmunini aniqlashga xizmat qiladi. Markazlashtirish tamoyili loyihalashni quyidagi tartibda amalga oshirishni talab etadi: faoliyat modellarini maqsadga muvofiq yaratish, shuningdek, ularni o`quvchilar tomonidan o`zlashtirish usullari, vositalarini tanlash (texnologik operastiyalar), o`quv faoliyatini boshqarish usullari (o`qituvchi faoliyati)ni asoslash. 2. Refleksivlik tamoyili sub’ektning o`ziga, shaxsiy faoliyatiga va bilimiga baho berishi, o`zgalarning u haqidagi fikrlari va ular o`rtasidagi hamkorlik faoliyatiga oid munosabatlarni tavsiflaydi. Loyihalash jarayonida o`qituvchiga doimo ta’lim jarayoni, uning aniq va ideal sharoitlari, o`quvchilarning bilishga bo`lgan ehtiyojlari, ularni to`ldirish imkoniyatlari, shaxsiy sifat va qobiliyatlari, Pedagogik vazifaning hal etilishiga o`qituvchi va o`quvchi faoliyatlarining mazmuni, vositalarini loyihalash orqali erishadi. Zamonaviy sharoitda ta’lim jarayonini texnologiyalashtirish uni loyihalashga nisbatan yangicha yondashuv, ya’ni, ta’lim jarayonini texnologik strukturasiga muvofiq yoritish zaruratini taqozo etadi. O`qituvchi kasbiy faoliyatini tashkil etishda ta’lim jarayonini loyihalash alohida ahamiyatga ega. Har bir o`quv kursini o`rganish alohida mavzu va bo`limlarni loyihalash asosida amalga oshiriladi. Ta’lim jarayonini loyihalashning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: 1. Markazlashtirish tamoyili texnologik jarayonda o`quvchilar faoliyati modelini loyihalashning bosh elementi sifatida ifodalanadi. Ta’lim jarayoni tuzilmasida asosiy tizimlashtiriluvchi ta’lim mazmuni va o`quvchi faoliyati texnologik jarayon hisoblanib, uning mazmunini o`quvchilarning ijtimoiy tajriba asoslarini o`zlashtirib olishga yo`naltirilgan o`quv faoliyati tashkil etadi. Har bir o`quv fani bo`yicha ta’lim mazmuni umumiy ta’lim maqsadi va vazifalariga muvofiq belgilanadi. Faoliyatli yondashuv nuqtai nazaridan umumiy o`rta ta’lim mazmunini tashkil etuvchi har bir unsur (element) sub’ekt faoliyatining turlaridan biriga muvofiq kelishi kerak. Sub’ekt faoliyatining turlari, o`z navbatida, aniq modellar yig’indisi sifatida umumlashgan faoliyat modellari orqali ifodalanishi zarur. O`quvchilar faoliyati modeli tizimlashtiriluvchi element bo`lib, o`quvchining yaxlit faoliyati mazmunini aniqlashga xizmat qiladi. Markazlashtirish tamoyili loyihalashni quyidagi tartibda amalga oshirishni talab etadi: faoliyat modellarini maqsadga muvofiq yaratish, shuningdek, ularni o`quvchilar tomonidan o`zlashtirish usullari, vositalarini tanlash (texnologik operastiyalar), o`quv faoliyatini boshqarish usullari (o`qituvchi faoliyati)ni asoslash. 2. Refleksivlik tamoyili sub’ektning o`ziga, shaxsiy faoliyatiga va bilimiga baho berishi, o`zgalarning u haqidagi fikrlari va ular o`rtasidagi hamkorlik faoliyatiga oid munosabatlarni tavsiflaydi. Loyihalash jarayonida o`qituvchiga doimo ta’lim jarayoni, uning aniq va ideal sharoitlari, o`quvchilarning bilishga bo`lgan ehtiyojlari, ularni to`ldirish imkoniyatlari, shaxsiy sifat va qobiliyatlari,
pedagogik faoliyatni samarali tashkil etish imkoniyatlarini inobatga olish maqsadga muvofiq. Refleksivlik tamoyili yaratiladigan ta’lim jarayonining loyihasini ta’lim jarayoni ishtirokchisi – sub’ektning ehtiyojlari va imkoniyatlarini tahlil qilish asosida uzluksiz tuzatib, to`ldirib borishni talab etadi. 3. Natijaviylik tamoyili – pedagogik shart-sharoitlarning qulayligi, oz vaqt va kuch sarflash evaziga samarali natijalarga erishishni tavsiflaydi. Natijaviylik- ijtimoiy tajriba faoliyat modellari mazmuni, texnologik operastiyalar, ularni o`zlashtirish, boshqarish uslublarini tanlash, o`quv faoliyatining muvofiqligi, ta’lim- tarbiya vositalari, texnologik jarayonda sub’ektning qisqa vaqt va kuch sarflashi vositasida belgilangan maqsadga erishishni nazarda tutishi lozim. 4. Ko`p omillilik tamoyili. Har bir ta’lim jarayoni bir qator ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida amalga oshadi. Ular sirasiga o`qituvchi va o`quvchilarning ijtimoiy–iqtisodiy hayot sharoitlari, ta’lim muassasalari atrofidagi ijtimoiy ishlab chiqarish va tabiiy iqlim muhiti, o`quv muassasasining o`quv-moddiy bazasi, o`qituvchilarning kasbiy malaka darajasi, ta’lim muassasasi yoki ma’lum sinfdagi ma’naviy–psixologik muhit, o`quvchilarning o`quv imkoniyatlari, sinfning intellektual salohiyati, jamoaning shaxslararo munosabatlari kiradi. Ta’lim jarayonini loyihalashda o`qituvchi ana shu omillarni hisobga olishi zarur. 5. O`quvchi shaxsini ta’lim jarayoniga moslashtirish tamoyili. Bola maktab ostonasiga qadam qo`yganidan boshlab uning faoliyat ko`lami (o`z-o`ziga xizmat, mehnat, dam olish tarzida) kengayadi. Bu kabi faoliyat ko`nikmalarini egallashi natijasida ijtimoiy tajribaga ega bo`lib boradi. Shuning uchun ta’lim jarayonining samarali bo`lishi, uni loyihalashda ta’lim mazmuni va boshqa faoliyat modellari hisobga olinishi, ularni o`quvchilar kundalik hayot faoliyatida egallab borishi ta’minlanishi zarur. Ayni vaqtda umumiy ta’lim muassasalarida shaxsni rivojlantirish va uni ijtimoiy hayotga moslashtirish muayyan qonuniyatlarga muvofiq psixolog va sostiologlarning ishtiroklari (psixopedagogik tashhis xulosasi) asosida amalga oshiriladi. pedagogik faoliyatni samarali tashkil etish imkoniyatlarini inobatga olish maqsadga muvofiq. Refleksivlik tamoyili yaratiladigan ta’lim jarayonining loyihasini ta’lim jarayoni ishtirokchisi – sub’ektning ehtiyojlari va imkoniyatlarini tahlil qilish asosida uzluksiz tuzatib, to`ldirib borishni talab etadi. 3. Natijaviylik tamoyili – pedagogik shart-sharoitlarning qulayligi, oz vaqt va kuch sarflash evaziga samarali natijalarga erishishni tavsiflaydi. Natijaviylik- ijtimoiy tajriba faoliyat modellari mazmuni, texnologik operastiyalar, ularni o`zlashtirish, boshqarish uslublarini tanlash, o`quv faoliyatining muvofiqligi, ta’lim- tarbiya vositalari, texnologik jarayonda sub’ektning qisqa vaqt va kuch sarflashi vositasida belgilangan maqsadga erishishni nazarda tutishi lozim. 4. Ko`p omillilik tamoyili. Har bir ta’lim jarayoni bir qator ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida amalga oshadi. Ular sirasiga o`qituvchi va o`quvchilarning ijtimoiy–iqtisodiy hayot sharoitlari, ta’lim muassasalari atrofidagi ijtimoiy ishlab chiqarish va tabiiy iqlim muhiti, o`quv muassasasining o`quv-moddiy bazasi, o`qituvchilarning kasbiy malaka darajasi, ta’lim muassasasi yoki ma’lum sinfdagi ma’naviy–psixologik muhit, o`quvchilarning o`quv imkoniyatlari, sinfning intellektual salohiyati, jamoaning shaxslararo munosabatlari kiradi. Ta’lim jarayonini loyihalashda o`qituvchi ana shu omillarni hisobga olishi zarur. 5. O`quvchi shaxsini ta’lim jarayoniga moslashtirish tamoyili. Bola maktab ostonasiga qadam qo`yganidan boshlab uning faoliyat ko`lami (o`z-o`ziga xizmat, mehnat, dam olish tarzida) kengayadi. Bu kabi faoliyat ko`nikmalarini egallashi natijasida ijtimoiy tajribaga ega bo`lib boradi. Shuning uchun ta’lim jarayonining samarali bo`lishi, uni loyihalashda ta’lim mazmuni va boshqa faoliyat modellari hisobga olinishi, ularni o`quvchilar kundalik hayot faoliyatida egallab borishi ta’minlanishi zarur. Ayni vaqtda umumiy ta’lim muassasalarida shaxsni rivojlantirish va uni ijtimoiy hayotga moslashtirish muayyan qonuniyatlarga muvofiq psixolog va sostiologlarning ishtiroklari (psixopedagogik tashhis xulosasi) asosida amalga oshiriladi.