BOSHLANG‘ICH TA’LIM PEDAGOGIKASI FANINING PREDMETI VA METODOLOGIK ASOSLARI REJA: 1.Boshlang’ich ta’lim pedagogikasi fanining maqsad, vazifalari va predmeti va ob'ekti. 2. Pedagogika tarixi taraqqiyotining qonuniyatlari. 3. Pedagogika tarixining davrlar. Tayanch tushunchalar: pedagogika, fan taraqqiyoti, kategoriya, shaxs, tarbiya, ta'lim, bilim, ko'n ikma, malaka, shakllaniish, rivojlanish, pedagogik muhi, shaxs kamolotini ta'minlas, ta'limiy konsepsiyalar. Boshlang’ich ta’limning predmeti va vazifalari Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti jarayonida har bir fan obyektiv bilimlar tizimi sifatida tarkib topgan, o‘zining rivojlanish bosqichlari mavjud. Insoniyat hayotining muhim tarkibiy qismi, pedagogik ta’limotlar taraqqiyot omili bo‘lgan, yosh avlodni ta’lim-tarbiyasi tizimini takomillashtirishga xizmat qilgan.Pedagogik g‘oyalar, tajribalar kishilik jamiyati paydo bo‘lgandan boshlab paydo bo‘lgan, hayotiy tajribalar, ilmiy tahlillar, ta’lim-tarbiya qonuniyatlari, tamoyillar, yo‘llari, usullari, shakllari, vositalari takomillashgan, tarkib topgan har bir davrda jamiyatning madaniy, iqtisodiy, ma’naviy- siyosiy rivojlanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Ana shu g‘oyalar, ta’limotlar, qonuniyatlar umumlashmasi yozma va og‘zaki, hayotiy ananalar, qadriyatlar shaklida kelajak avlodlarga o‘tib kelgan. Unga har bir davr, xalq, ning olimlari hayotiy tajribalari asosida o‘zining hissasini qo‘shganlar. Ana shu tarixiy araqqiyot tahlili pedagogika tarixining predmetidir.Professor N. SHermuhammedova: “Fan tarixini ‘rganish XX asrda boshlangan bo‘lsa-da, unga azaldan falsafaning yoki umumiy madaniyat nazariyasining bir bo‘limi sifatida qaralgan”, - deb yozadi. Bu fikr ayrim fanlargagina taalluqli bo‘lishi mumkin. Lekin IX asrdayoq Abu Nasr Forobiyning Arastu asarlarining tahlili, Abu Rayhon Beruniyning “Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar ”, “Hindiston” asarlari, Alisher Navoiy va boshqa mutafakkirlarning adabiyotshunoslik haqidagi tazkiralari, Firdavsiyning ”Shohnoma” tarixiy asarida podsholik davrida ta’lim-tarbiyani yoritilishi fanlar tarixi haqidagi tarixdir.Kishilik jamiyati paydo bo‘lganidan boshlab,ta’lim-tarbiya paydo bo‘lgani “pedagogika” tushunchasi meloddan oldin V - IV asrlarda qadimgi Yunoniston tarbiyachilik faoliyatini ifodalagani pedagogika tarixining qadimiyligidan dalolat beradi. Hayot sinovlaridan o‘tgan ta’lim – tarbiya mazmuni metodlari, shakl va vositalari pedagogika tarixining predmetidir. N. Shermuhammedova “Hozirgi davrda fanning tarixiyligini asoslovchi uchta modelni ko‘rsatadi: - fan tarixi ketma-ket progressiv jarayon natijasi; fan tarixi ilmiy inqilob natijasi; fan tarixi individial xususiy vaziyatlar majmui”. Pedagogika tarixini ketma-ketlik, uzluksizlikda tadqiq etish imkoniyati yo‘q, tarixiy manbalar yo‘qolib ketgan. Afsuski insoniyat boshidan kechirgan har xil fojialar, urushlar, tabiiy ofatlar natijasida ular qoldirgan buyuk me’rosning aytish mumkinki mingdan bir qismigina bizga yetib kelgan xolos”1,-degan edi. Yozma adabiyot ham keng rivojlanmagan fan tarixiy taraqqiyotida ketma-ketlikni IX asrdan keyingi davrda ko‘rish mumkin.Pedagogik g‘oyalar tarixiy taraqqiyotida “inqilobiy rivojlanish” jamiyat taraqiyoti bilan uyg‘unlik holatini “Avesto”da komil inson ta’limoti; qadimgi Yunonistonda ta’lim tizimi va pedagogika atamasi joriy etilgani, Suqrot, Arastu, Aflotun, Demokritlarning pedagogik qarashlari; VIII- IX asrlarda fanlar tarkibida “Ta’lim”, “Tarbiya”ning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va samarali metodlari haqidagi (Al- Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibnSino Husayn Voiz Koshifiy) ixtirolar, madrasalar, maktablarni tashkil topishi; XVII-XIX asrda Yevropada pedagogik ta’limotlarni globallashuvi ta’lim-tarbiya tizimini tarkib topishi ta’lim-tarbiya mazmuni va metodlarini takomillashtirilishi (Y.A.Komenskiy, J.J.Russo, A.Disterverg, I.Pestalotssi, K.D.Ushinskiy) da ko‘rish mumkin. Pedagogika tarixini “xususiy vaziyatlar majmui” modelida o‘rganish ham muhim ahamiyatga ega. Yani, “Avesto”da zaruriyatning o‘sha davriga xalqni marifatga, yuksak ma’naviyatga, ezgulikka, oqilona hayot kechirishga yo‘llovchi inqilobiy ta’limoti uzoq davr ta’lim-tarbiyaning qomusi bo‘ldi. Hatto uning eng nodir g‘oyalaridan yunonlar bahramand bo‘lganlari tarixdan malum. Qadimgi Yunonistonda ta’lim-tarbiya tizimini, fanni jamiyat hayotining ustuvor sohasiga aylanishida Aleksandr Makedonskiyning davlat siyosati, ahamiyati katta bo‘lgan. Davlat arbobi tomonidan fan va ta’lim-tarbiyani rivojlanishiga rag‘bati bir tomondan pedagogik g‘oyalarni rivojlanishiga sabab bo‘lsa, ikkinchi tomondan mamlakatni iqtisodiy, madaniy taraqqiyotining hal qiluvchi omili bo‘lgan. Xitoyda Konfutsiy ta’limotini bir necha asr millatni, mamalakatni ma’naviy, mafkuraviy qudratiga aylangani buyuk shaxslarning fan taraqqiyotidagi hissalaridan dalolat beradi. Arab malakatlarida V-VI asrga kelib, o‘zaro ziddiyatlar ma’naviy , hatto qiz bola tug‘ilganda tiriklayin ko‘mish aqidasi bo‘lgan bir davrda Muhammad payg‘ambar s.a.v. ning ta’lim-tarbiya borasidagi g‘oyalari millatni marifatga yetakladi. Tug‘ilgandan umrining oxirigacha saboq olish, “Jannat onalarning oyog‘i ostida” kabi ta’limoti mana qariyb bir yarim ming yilga yaqin yer yuzida musulmonlarni ezgulikka yetaklovchi g‘oya aylandi.Temuriylar saltanatining jahon sivilizatsiyasida tutgan o‘rni Amir Temur uning nabiralari Ulug‘bek, Boburlarning marifatparvarlik siyosatining natijasidir.“Temur tuzuklari” dagi ta’lim-tarbiya g‘oyalari temuriylar oilasidagi ma’naviy kodeks davlat qudratining omili bo‘ldi. Temuriylar davrida pedagogik g‘oyalar davlat siyosatining tarkibiy qismi bo‘lgani Alisher Navoiy kabi buyuk mutafakkirlarning komil insonni, ta’lim-tarbiyani ahamiyatini madh etishga sharoit yaratdi. Buyuk shaxslarni Chex qardoshlar maktabining rahbari, keyingi provaslav dinining yepiskopi Yan Amos Komenskiyning “Didaktikaning oltin qoidasi”ni ishlab chiqishi pedagogika tarixida “individial vaziyatlar modeli” asosida o‘rganish zarurligini ko‘rsatadi. Pedagogika tarixi taraqqiyotining qonuniyatlari Klassik fanlar singari pedagogika tarixiy taraqqiyotining o‘ziga xos qonuniyatlari mavjud: - pedagogikaning predmeti ta’lim-tarbiyaning davr talabiga mosligi qonuniyati.Ya’ni kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyotida, har-bir xalq millat va mamlakatning rivojlanishida ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni. Shuningdek, ta’lim-tarbiya tizimi takomillashuvida ijtimoiy sharoit; - pedagogikani xalq pedagogikasi asosida rivojlanishi qonuniyati. Ta’lim-tarbiya tajribalari, pedagogik g‘oyalar kishilik jamiyati paydo bo‘lgandan boshlab xalqning turmush an’analarida, og‘zaki ijodida o‘z ifodasini topgani, xalq pedagogikasi pedagogikaning buloq boshi, ekanligi, xalq pedagogikasining vorisiyligi; - komil insonni shakllantirish, insonni ezgulikka yo‘llash, o‘zligini anglashi, o‘z-o‘zini tarbiyalash predmetida pedagogika tarixini va dinlar tarixi, tasavvuf bilan uzviy bog‘liqligi. Tasavvufning ta’limiy-tarbiyaviy imkoniyatlarini umumlashtirish, pedagogik asoslarini ishlab chiqish jamiyat taraqqiyotiga, millat ravnaqiga zid har xil diniy niqobdagi g‘oyalar taraxining oqibatlarini ilmiy asoslanishi nuqtai nazaridan qaraganda muqaddas islom dinimizni pok saqlash, uni turli xil g‘arazli xuruj va hamlalardan, tuhmat va bo‘htonlardan himoya qilish, uning asl mohiyatini o‘sib kelayotgan yosh avlodimizga to‘g‘ri tushuntirish, islom madaniyatining ezgu g‘oyalarini keng targ‘ib etish vazifasi hamon dolzarb bo‘lib qolmoqda. - ta’lim-tarbiyaning mavjud shart- sharoitga bog‘liqligi qonuniyati. Zero, har bir hudud, mintaqa mamlakat, milliy maktab qanday bo‘lsa, mamlakat taraqqiyoti shunday bo‘lgan va mamlakat siyosiy tuzulishi qanday bo‘lsa, maktab ta’lim-tarbiya shunday bo‘lgani aksioma ekanligi. Jamiyat taraqqiyotida bazis va ustqurma o‘zaro bog‘liqligi falsafiy kategoriya asosida pedagogik fikrlar taraqqiyoti; - pedagogika ayrim ijtimoiy fanlar qatori falsafa tarkibida rivojlangani. Pedagogika tarixi va boshqa gumanitar fanlar tarixi bilan uzviy bog‘liqligi obyektiv olamning bir butunligi, fanlar tarixi biri ikkinchisini to‘ldirishi. - pedagogika tarixini mumtoz adabiyot bilan tarixan va mantiqan bog‘liqligi qonuniyati. Sharqda adabiyot “adab”- axloq, odob, “yot”-ko‘plik, fan, ta’limot ma’nosini anglatgani, adabiyot hayot darsligi, ta’lim-tarbiya vositasi ekanligi, mumtoz adabiyot milliy ta’lim-tarbiya tajribalari va g‘oyalarini asrlardan asrlarga yetkazuvchi, manba’ ekanligi; Badiiy obrazlar va uslublar orqali komil inson g‘oyasi, modeli ta’lim –tarbiya mazmuni, metodlari ommalashtirilgan. Keyinchalik adabiyot badiiyot o‘rnida qo‘llanilib uning adab, axloq haqidagi qimmatiga ham e’tibor berilgan. Adabiyotshunoslar badiiy asarlardagi pedagogik g‘oyalarni o‘z imkoniyatlari darajasida tanqidiy tahlil qilishdan nariga o‘taolmaydilar. Pedagoglar badiiy asar sifatida uning ilmiy va amaliy ahamiyatini yetarli hisoblamaydilar. Vaholanki, Ibn Sino ham o‘zining ta’lim – tarbiya haqidagi g‘oyalarini badiiy uslubda bayon qilgan. Firdavsiy, Sa’diy Sheroziy, Yusuf Xos Xojib, Ahmad Yugnakiy, Abdurahmon Jomiy, Devoniy asarlari pedagogika tarixining noyob durdonalaridir. Alisher Navoiy “Mahbub ul qulub ”15 asarida pedagogik g‘oyalarni ilmiy va badiiy uslubda ifodalagan. “Hamsa”26 asarining “Hayratul abror” dostonidan boshlanishi ham uning ta’lim – tarbiya maqsadiga qaratilgani emasmi? Inchunun, pedagogikaning mumtoz adabiyot bilan mantiqan va tarixan bog‘liq qonuniyati mavjud. Yevropa pedagogika tarixida ham Deni Didro, Jan Jak Russo, Iogen Pestalotssi asarlarida ta’lim – tarbiya ustuvorligi fikrimizning dalilidir. Shuni ta’kidlash lozimki, jahon pedagogikasi tarixida XVII asrdan ta’lim- tarbiya muammolarini ilmiy – ommabop umumlashtirish, tahlil etish boshlangani e’tirof etiladi. “Didaktika ( ta’lim nazariyasi va amaliyoti )ning oltin qoidasi” ga Yan Amos Komenskiyning “Buyuk didaktika”48 (1631) “Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari” ( 1633) kabi asarlarida asos solingani fanda tan olingan. Biroq Yan Amos Komenskiyning pedagogik ta’limoti xristian dini va fanning o‘zaro bog‘liqlik metodologiyasiga asoslangan. Ma’lumki, u katolikcherkoviga qarshi chex xristian jamoasiga boshchilik qiladi, keyinchalik, yepiskop vazifasiga saylanadi. Har bir didaktik g‘oyani “ollohning irodasi” bilan amalga oshirishni ifodalaydi. Pedagogika tarixini o‘rganishni o‘ziga xos uch yo‘nalishini e’tirof etish mumkin: - birinchidan-pedagogik g‘oyalarni rivojlantirishni izchil (xronologik) va tarkiban tizimli (xalq pedagogikasi tarixi, oila pedagogikasi tarixi, makab pedagogikasi tarixi va hokazo) tartibda umumlashtirish; - ikkinchidan-ilg‘or pedagogik ilmiy g‘oya va muammolarni tadrijiy taraqqiyoti,jamiyat taraqqiyoti bilan o‘zaro bog‘liqligi; - uchinchidan-olimlarning, mutafakkirlarning ilmiy faoliyati va ijodining nazariy va amaliy ahamiyatini umumlashtirish.Pedagogika tirixini o‘rganishda ta’lim tarbiya jarayonining o‘ziga xos qonuniyatlari muhim o‘rin tutadi. Ma’lumki, qonuniyat barqaror takrorlanib turuvchi voqea va xodisalarning izchil aloqadorligi, bog‘liqligidir.Demak, pedagogika tarixi manbalarini o‘rganish metodikasining yaratilishi xalqimiz madaniy merosining nazariy va amaliy ahamiyatini aniqlash imkoniyatini beradi. Tarixiy manbalarda kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti va bu borada fanlar tarixining o‘zaro bog‘liqligi o‘z ifodasini topgan.Qadimgi bitiklar, qo‘lyozmalar, tarixiy ashyolar jamiyat taraqqiyotida ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni, yoshlarni hayotga tayyorlash tizimidan маьлумот beradi. Tarixiy manbalar jamiyat rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash, milliy taraqqiyot g‘oyasini yaratish imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham har bir bosqinchilik (yunon, arab, mo‘g‘ul, rus) siyosatida madaniy manbalarni yo‘qotishga harakat qilingan.Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plangan hayotiy tajribasi, diniy, axloqiy, ilmiy, adabiy qarashlarini ifoda etadigan bu kabi taraxiy yodgorliklar orasida bundan qariyb uch ming yil muqaddam Xorazm vohasi hududida yaratilgan, “Avesto” deb atalgan bebaho madaniy obida alohida o‘rin tutadi. Avesto”da Yunonistondagi ta’lim-tarbiya tizimidan 3-4 asr oldin didaktikaga komil inson g‘oyasiga asos solingani aniqlandi. Milliy istiqlol g‘oyasini yaratilishida “Qur’oni karim”, va “Hadislar”dan foydalanish boshlang’ich ta’lim pedagogika tarixini tasavvuf ta’limoti bilan bog‘liqligini o‘rganish fanning istiqbolini belgilab berdi. Xalq pedagogikasidan foydalanishning metodik asoslari ishlab chiqildi. Xalqning ta’lim- tarbiya borasidagi ertak, doston, rivoyatlari qayta-qayta chop etildi. “Alpomish” dostonining ming yilligi nishonlanishi, unga o‘rnatilgan haykal xalqimizning ma’naviy merosini qadrlash ramzi bo‘ldi. - Buyuk bobokalonlarimizning asarlari, dunyoning eng nufuzli kutubxonalarida ko‘z qorachig‘iday saqlanayotganligi fikrimizning dalilidir.Tarix o‘zi hayotiy haqiqatdir, uni oshirib ta’riflash ham yashirib ifodalash ham mumkin emas. Har bir davrda ham insoniyat yuksaklikka intilib yashagan, ta’lim – tarbiyaning maqsadi, mazmunida o‘z davrining ideali ifodalangan.Malumki, qaysi mamlakatda ta’lim-tarbiya tizimi rivojlangan bo‘lsa, shu mamlakat har sohada ilg‘orlab ketgan. “Avesto” ta’lim-tarbiya tizimida xalqni ezgulik g‘oyasida birlashishi Qadimgi Yunonistonda ta’lim-tarbiya tizimidagi V-IV asrlardagi islohatlar mamalakatni fanlar o‘chog‘iga aylanishga sabab bo‘lgan Konfutsiy ta’limoti Xitoy fan madaniyati tarixida taraqqiyot omili bo‘lgani, VIII- XIV asrlarda O‘rta Osiyoda maktab madrasalar taraqqiyoti buyuk allomalar tomonidan fanni rivojlantirilishi, Temuriylar, Boburiylar davri madaniyatini jahon sivilizatsiyasida tutgan o‘rni, Ayniqsa, XVII-XIX asrlarda Yevropa xalqlarida pedagogikani rivojlanishiga alohida e’tibor berildi, pedagogika tarixini o‘rganishga qo‘l urildi. Masalan, rus pedagogikasining asoschilaridan biri K. D. Ushinskiy “Inson tarbiya predmeti sifatida” ikki tomlik asarida yunon, hind, xitoy, olmon olimlarining ta’lim- tarbiya haqidagi asarlarini qiyosiy tahlil qildi. Ayniqsa uning pedagogika fanining jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni, Germaniya, Fransiya, Angliya davlatlarida ta’lim-tarbiya tizimining tashkil etilishi “Pedagogik adabiyotlarning foydasi haqida” risolasi muhim tarixiy ahamiyat kasb etdi. Pedagogika tarixini o‘rganishdagi bunday qiyosiy metodologik yondashuv fanni ham nazariy, ham amaliy rivojlanishida muhim omil bo‘ldi.XVIII-XIX asrda Rossiyada pedagogik fanining rivojlanishi, ta’lim tizimidagi islohotlar mamlakatni iqtisodiy inqirozdan olib chiqdi, jahon maydonidagi mavqeini mustahkamladi. Rossiya va boshqa mamlakatlardagi ta’lim tizimidagi pedagogik tajribalar tasirida Ahmad Donish, Furqat, Abduqodir Shakuriy, Saidrasul Aziziy va jadidchilik harakatining namoyandalari Ismoilbek Gasparali, Munavvar Qori, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Isoqxon Ibrat, Qori Niyoziy, Abdulla Avloniy kabi marifatparvarlar ta’lim-tarbiya tizimini zamon talablariga mos takomillashtirish mamlakat va millat taraqqiyotining omili ekanligini targ‘ib qildilar, o‘zlari maktablar ochdilar darsliklar yaratdilar. Abdulla Avloniy “Pedagogika”, yani bola tarbiyasi demakdur. Ilmi axloqning asosi tarbiya... Har bir millatning saodati, davlatning tinch va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog‘liqdur”1 deb yozgan edi. YAni pedagogika fani va tarbiyaning ijtimoiy mohiyati haqidagi Abdulla Avloniyning ta’limoti o‘z davri va bugungi kunda muhim ahamiyatga ega. Demak, pedagogika tarixini o‘rganishni o‘ziga xos to‘rt yo‘nalishini e’tirof etish mumkin: Birinchidan - ilg‘or pedagogik ilmiy g‘oya va muammolarni tadrijiy taraqqiyoti, jamiyat taraqqiyoti bilan o‘zaro bog‘liqligi. Ikkinchidan - pedagogik g‘oyalarni rivojlantirishni izchil (xronologik) va tarkiban tizimli (xalq pedagogikasi tarixi, oila pedagogikasi tarixi, maktab pedagogikasi tarixi va hokazo tarkibda) umumlashtirish.Uchinchidan-olimlarning, mutafakkirlarning ilmiy faoliyati va ijodining nazariy va amaliy ahamiyatini umumlashtirish. To‘rtinchidan pedagogika tarixini tasavvuf tarixi bilan o‘zaro bog‘l