BOSHLANG‘ICH TAʼLIMDA INNOVATSION YONDASHUV
Tayanch tushunchalar: pedagogika, innovatsion pedagogika, boshlang‘ich ta’lim
pedagogikasi, pedagogik jarayon, innovatsion muhit, innovatsion jarayon
Reja:
1. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi.
2. Pedagogik jarayon.
3. Innovatsion muhit.
4. Innovatsion jarayonning pedagogik asoslari.
5. Innovatsion pedagogika
Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi
Pedagogika (yunoncha paidagogike bo‘lib, paida – “bola” va gogike –
“yetaklayman”) ijtimoiy tarbiyaning umumiy qonuniyatlari, muayyan jamiyatda
yagona ijtimoiy maqsadga muvofiq yosh avlodni tarbiyalash hamda unga ta’lim
berishning mohiyati va muammolarini o‘rganadigan fan. Pedagogika ijtimoiy fanlar
tizimiga kiruvchi fan sanalib, yosh avlod hamda kattalarni milliy istiqlol g‘oyalari
asosida tarbiyalash, unga ta’lim berishmuammolarini o‘rganadi.
Pedagogika - ta’lim va tarbiya jarayonini yaxlitlikda o‘rganadigan fan sohasi.
Pedagogika fani shaxsni rivojlantirishning ikki muhim jihati - uni o‘qitish va
tarbiyalashga asosiy e’tiborni qaratganligi bois didaktika (ta’ lim nazariyasi) va
tarbiya nazariyasi fanning muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi.
Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi - boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini
tarbiyalash, ularga ta’lim berish, ularning o‘ziga xos psixologik hamda fiziologik
xususiyatlarini tadqiq etish, shuningdek, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy va
jismoniy jihatdan kamolotga etkazish masalalarini o‘rganadi.Pedagogik jarayon.
Pedagogik jarayon o'z ma'nosida ta'lim va ta'lim birligini ta'minlash (uning tor
o'zgacha ma'noda) rivojlanishining yaxlit jarayoni hisoblanadi. O'quv, tarbiyaviy,
rivojlanish, pedagogik jarayoni o'quv, o'quv va rivojlanayotgan kabi funktsiyalarni
amalga oshirishni ta'minlaydi. Pedagogik jarayoni hamjamiyati ta'lim jarayoni
sifatida ( o'quv tadbiri) va o'quv jarayoni (dars) pedagogik jarayon sifatida amalga
oshiriladi.
"Pedagogik jarayoni" konsepsiyasining ma'nosi "Ta'lim berish, o'qitish,
o'qitish, o'qitishni tayyorlash" formulasi bilan ifodalanishi mumkin. Ta'lim va ta'lim
o'quv jarayonining asosi sifatida shaxsiyatni rivojlantirishni amalga oshiradi. Bu
yerdan siz pedagogik jarayonning mohiyatini belgilashingiz mumkin: bu ta'lim va
ta'lim yaxlitligi asosida shaxsiyatning rivojlanishi.
Tizim sifatida pedagogik jarayoni. Pedagogik jarayoni yaxlit dinamik tizim
sifatida hisobga olish tavsiya etiladi, ularning asosiy omili pedagogik faoliyat -
Inson taraqqiyoti. Tizimning barcha tarkibiy qismlarining umumiy sifati - o'qituvchi
va talabalarning o'zaro munosabatlarini o'rganish, ta'lim va munosabatlardagi
shaxsni o'rganish, o'qitish va rivojlantirish vazifalarini amalga oshiradi.
K.D. Ushinskiy pedagogik jarayoni g‘oyasini pedagogik, ma'rifiy faoliyatning
ma'muriy, ma'rifiy va ta'lim elementlarining birligi deb ifoda etdi. Mualliflar hisobga
olingan pedagogik jarayonning mohiyatini oshkor qiladi zamonaviy tushunchalar,
Faqat
tizim
yondoshuvi
metodologiyasiga
asoslangan
bo'lishi
mumkin.
Tizim yondashuvi pedagogik ob'ektlarni tizim sifatida ko'rib chiqmoqda. Asosiy
tarkibiy qismlarning tarkibi, tuzilishi va tashkil etilishini aniqlang, siz ularning
orasidagi etakchi aloqalarni o'rnatishingiz, ulardan tashqi aloqani aniqlang, ulardan
asosiy aloqalarni aniqlang, ulardan asosiy aloqalarni aniqlang, ulardan asosiy aloqa
va boshqa tizimlar o'rtasidagi rolni aniqlang. muntazamlik va tizimni rivojlantirishda
uning yaxlitligi yo'nalishi bo'yicha rivojlanish tendentsiyalarini o'rnating. Pedagogik
jarayoni pedagogik tizim tarkibiy qismlarining o'zaro ta'siri bilan ishlab chiqariladi,
ya'ni pedagogik jarayonning maqbul oqimini ta'minlash uchun tizim yaratilgan va
funktsiyalar mavjud.
Tizim sifatida pedagogik jarayoni quyidagi tashqi sharoitlarda ishlaydi:
tabiiy-geografik, ijtimoiy, madaniyat, madaniyat, o'rta maktab muhiti va uning
mikrositish vositalarida ishlaydi. Maktab sharoitida o'quv va materiallar, maktab
gigienik, axloqiy va psixologik va estetik sharoitlar mavjud.
Besh elementning tizimi sifatida N.V pedagogik jarayonini anglatadi.
Kuzmina:
o'rganish maqsadi (nimani o'rgatish kerak?);
tarkib ta'lim haqida ma'lumot (Nima ta'lim berish kerak?);
usullar, o'quv texnologiyalari, pedagogik aloqa vositalari (qanday o'rganish kerak?);
o'qituvchi;
talaba.
E.L. Belkin pedagogikni anglatadi Pedagogik tizim sifatida bu ijtimoiy tizimning bir
qismidir. Uning pedagogik tizimi oltita elementdan iborat bo'lib, invertir daraxtining
shaklida ifodalanadi (barcha elementlar o'zaro bog‘liq):
Ta'lim va ta'limning maqsadlari
O'quv va ta'lim texnologiyalari (usullar, metodlar, shakllar)
Tashkiliy shakllar
Talaba
Pedagogik jarayoni o'qituvchi tomonidan yaratilgan. Oqim yoki uning yaratuvchisi
bo'lishidan qat'i nazar, u har doim bir xil tuzilishga ega:
Maqsad - tamoyillar - tarkib - usullar - shakllar - shakllar.
Maqsadda o'qituvchi va talaba izlayotgan pedagogik o'zaro ta'sirning yakuniy
natijasi aks ettiradi. Bu pedpektorning tizimni shakllantiruvchi omil. Maqsad
pedagogik jihatdan ta'birli ijtimoiy tajribaga xosdir, u albatta o'qituvchilar va
o'quvchilar faoliyatida va faoliyatida mavjud.
Pedagogik jarayonning tuzilishi universaldir: u umuman o'quv jarayoniga ham,
umuman o'quv jarayoniga ham, har qanday mahalliy ta'limotlarning mahalliy
tarmog‘i.
Komponentlardan birining yo'qligi pedagogik tizimning yaxlitligini buzadi.
Innovatsion muhit.
Innovatsion muhit – bu pedagogik jamoada, umuman ta‘lim muassasasida shunday
ijodiy, samimiy, do‘stona sharoit tug‘diradiki, unda o‘qituvuchi o‘zini erkin his
qiladi, jamoada ichki intilish, moddiy, ma‘naviy qiziqish yuqori darajada bo‘ladi. U
muhitda o‘qituvchi ijodiy fikr yuritishga, ishlashga tayyor bo‘ladi.
“Innovatsion ta’lim” deganda odatda o‘quv jarayoniga yangi (foydali) elementlar
olib kirish tushuniladi. Shuning uchun ta’lim tizimida innovatsiya o‘zgartirish bilan
bevosita bog‘liq. Bunday o‘zgartirishlar ta’lim tizimining:
maqsadiga, mazmuniga, metod, texnologiyasiga, tashkil etish shakli va boshqaruv
tizimiga;
pedagogik faoliyatdagi o‘ziga xoslik va o‘quv-bilish jarayonini tashkil etishga;
ta’lim darajalarini nazorat qilish va baholash tizimiga;
o‘quv-metodik ta’minotiga;
tarbiyaviy ishlar tizimiga;
o‘quv reja va o‘quv dasturlariga;
o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyatiga bog‘liq.
Yangilik tarixiy aspektda nisbiylik ahamiyat kasb etadi. Yangilik aniq tarixiy
xarakterga ega, ya’ni o‘z vaqtidan oldin paydo bo‘lishi mumkin, o‘z vaqtida me’yor
bo‘lishi yoki eskirishi ham mumkin. Maktab yoki oliy tizimning rivojlanish
jarayonida, ehtimol ta’lim tizimi butunicha:
absolyut yangiligi (o‘xshashi, prototipning yo‘qligi);
nisbatan yangiligi;
o‘ziga xos, ixtirochiligi ko‘rinishidagilar hisobga olinadi.
Yangilik xillari (tiplar) maktab va oliy tizimda turlicha asoslarga ko‘ra guruhlanadi:
Birinchi klassifikatsiya (guruh) - yangiliklarni kiritish, maktab va oliy tizimda sodir
bo‘ladigan pedagogik jarayonga aloqadorligi bilan asoslanadi. Ushbu jarayonni
tushunishga tayanib, quyidagi ko‘rinishdagi yangilik xillarini ajratish mumkin:
ta’lim maqsadi va mazmuniga;
pedagogik jarayon metodikasi, vazifalari, usullari, texnologiyalarga;
ta’lim va tarbiyani tashkil etish shakllari va vositalari;
rahbariyat, pedagog va o‘quvchilar faoliyatiga.
Ta’lim tizimiga ikkinchi klassifikatsiya (guruh) - yangilikni kiritish masshtabi
(hajmi) belgisiga asoslanadi. Bu erda quyidagi o‘zgarishlarni ajratish mumkin:
bir-birlari bilan bog‘liq bo‘lmagan lokal va alohida (bir tomonlamalilik);
kompleks, o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq;
butun maktab va oliy tizimni qamrab oluvchi, tizimli.
Uchinchi klassifikatsiya (guruh) - innovatsion imkoniyatlarga qarab amalga
oshiriladi. Bu holatda e’tiborga olinadi:
-ta’lim dasturlari, o‘quv rejalar, tuzilmalarni takomillashtirish, ixtirochilik, -
ko‘rinishlarni
o‘zgartirish
bilan
bog‘liq
ma’lum
va
qabul
qilinganlarni modifikatsiyalash;
-kombinatorlikka (o‘zgartirishlar) xos yangilik kiritish; radikal o‘zgartirishlar.
Ta’lim tizimida yangiliklar kiritish mazmuni va yo‘nalishlari masalasini o‘rganishga
kirishishdan oldin “Pedagogik tizim” va “Pedagogik tizimda yangiliklar kiritish”
tushunchasini aniqlab olaylik.
Pedagogik jarayon bilamizki, pedagogik tizim asosida yo‘lga qo‘yiladi. Pedagogik
tizim – bu tashkil etuvchilarning birlashtirilgan majmui bo‘lib, ular o‘zgarishlarda
ham barqarorligicha qolaveradi. Agarda o‘zgarishlar (yangilik kiritish) qandaydir
mumkin bo‘lgan chegaradan oshib ketsa, tizim buziladi, uning o‘rniga yangi boshqa
hususiyatli tizim yuzaga keladi.
Pedagogik tizim – elementlarning juda mustahkam birlashuvidir. Har qanday
pedagogik tizimning tuzilishi hozirgi davrda quyidagi elementlar yig‘indisidan
iborat bo‘lib, ular o‘zaro bog‘liq holda quyidagi ko‘rinishga ega:
o‘quvchi; tarbiyaning maqsadi;
tarbiya mazmuni;
tarbiya jarayoni; o‘qituvchilar (yoki TTV - ta’limning texnik vositalari);
tarbiyaviy ishlarning tashkiliy shakllaridan iborat bo‘ladi.
2.Bu tizimning tarkibiy qismlaridan har biri har qanday darajada elementlarga
bo‘lib, yoyib ko‘rsatilishi mumkin.
Ko‘rilgan tizimni mukammal tarkibiy tuzilish emas deb hisoblashga asoslarimiz bor.
Ko‘rsatib o‘tilganlarga qo‘shila olmaydiganlar pedagogik tizimning muhim tarkibiy
qismlari, shuningdek, “natijalar”, “o‘quv tarbiyaviy jarayonni boshqarish”,
“texnologiya”lardan iborat, deb ham hisoblashlari mumkin.
Pedagogik tizimning tashkil etuvchi tarkibiy qismi sifatida alohida omillar birligi
deb ta’kidlagan holda ularni ko‘pincha, o‘quv-tarbiya jarayonining texnologiyasi
deb ko‘rsatadilar. Bunday yondashishda pedagogik tizim ko‘zlangan maqsadga
erishishni ta’minlaydigan mustahkam tashkiliy texnologik kompleks bo‘ladi. Shuni
ta’kidlash kerakki, pedagogik tizim har doim ham texnologiyadir. Ana shu belgisi
bo‘yicha pedagogik tizimning tarkibiy qismlar ixtiyoriy “to‘plami”dan ajratib olish
osondir. Texnologiya – bu qat’iy tashkiliy mantiqqa bo‘ysunuvchi imkoniyatlarini
belgilovchi tizimning ichki sifatidir.
Innovatsion jarayonning pedagogik asoslari.
Shu bilan birga topshiriqni baholash darajasining o‘zidayoq, texnolog ma’lum
jarayonlar hamda hodisalarga tayanadi. Ma’lum jarayonlar muvaffaqiyat ifodasining
dalili sifatida foydalaniladi, ajoyib xodisalar natijalari esa yangi sabab va formula
manbalari sifatida amalga oshiriladi. O‘quv texnologiyalarni loyihalashtirish
metodik “tajribalarni umumlashtirishdan” farqli “mumkin emas” xulosasini
bermaydi. Texnolog uchun bu faqatgina vaqt va harajatlar masalasidir. Texnolog
faqatgina yaxshi ma’lum, tekshirib ko‘rilgan, asoslangan, shubha qilinmaydigan
fikrlarga asoslanadi. Texnolog tajribalar o‘tkazmay, aniq ko‘zlangan natijalar bilan
ish olib boradi. Texnologiya variantlikka yo‘l qo‘ymaydi uning asosiy vazifasi -aniq
kafolatlangan natija olishdir, u har doim ham asosiy echimida oddiydir. Asosiy
echimni tushunish qolgan hammasini, o‘zaro zarur elementlar tizimi, tartibining
mazmunini ochib beradi. Texnologiyadan hech bir qismini olib tashlab bo‘lmaydi,
u erda ortiqchasi bo‘lmaydi, bo‘lishi mumkin ham emas. Bu juda murakkab holat,
har ikkinchi o‘qituvchi izlash - tadqiqotchilik tartibida ish olib boradi va shu bilan
bolaning maktabdagi hayoti natijasining noaniqligini kuchaytiradi.
Har doim, ayniqsa “aniq” fanlar deb nomlanuvchi yo‘nalish vakillari orasida
pedagoglarni harakterlari uchun koyib turuvchilar topiladi va ular har galgidek
pedagogika tizimi modellarini reviziya qilish va moderizatsiyalashdan boshlaydilar.
Endi quyida pedagogika tizimida sodir bo‘ladigan jarayonlarniig ba’zi prinsipial
harakteristikalarida to‘xtalib o‘tamiz. Pedagogik tizimining har bir aniq
modifikatsiyasi ko‘zlangan natijaga erishishi aniq hususiyat va imkoniyatlarga ega
degan qoidadan kelib chiqamiz. Bu imkoniyatlar tizimining aniq hususiyatlari bilan
qat’iy belgilab qo‘yilgan. Bu tarzda biz ta’lim va tarbiyaviy jihatdan ko‘zlangan
daraja va sifatga erishmoqchi bo‘lsak, unda shunga mos pedagogik tizim haqida
o‘ylashimiz kerak va uning ishlashi pedagogik jarayonning kerakli yo‘nalishi va
intensivligini
ta’minlashi
zarur.
Buning
natijasi,
o‘quv-tarbiyaviy
jarayonning yanada yuqoriroq samaradorligi, har doim pedagogik tizimni
takomillashtirish oqibatidir. Bu juda murakkab muammo, ularni ishlab chiqishga
dunyoda endi kirishilmoqda. Hozirgi, umumiy ko‘rinishga juda ko‘p ko‘rinishli
ko‘rsatgich, “harajat” va “natija”larni to‘plash mumkin bo‘lmoqda va ushbu
muammoning foydaliligini aniqlash esa uni iqtisodiy nuqtai nazardan hal qilish
imkonini beradi. Intuitiv va sub’ektiv baholarni juda oson noto‘g‘ri deyish mumkin
va bu erda vaziyatdan chiqish faqatgina fikrlarni to‘plashdan iborat bo‘ladi.
Har qanday pedagogikaning maksimal umumiy samarasi 100% ko‘zlangan
maqsadga to‘la erishilgan xisoblanib, agar tarbiyachilar uchun ilgari erishilgandan
pastroq darajada bo‘lmasa mumkin bo‘ladi.
Yana biron-bir pedagogik tizim tuzilishiga nazar tashlaylik, u “yomon” va “yaxshi”
pedagogik tizim uchun ham birdir. Uning uchun o‘qituvchi ham birdir. Uni
o‘qituvchi, o‘quvchilar munosabatigacha soddalashtiramiz. Bu munosabatlar ilgari
o‘rganilgan edi va umumiy xulosa ma’lum: deyarli 50% o‘qituvchidan, 50% esa
o‘quvchiga bog‘liq. Bundan kelib chiqadiki, masalan: eng yomon pedagogik
tizimning samaradorligi, aytaylik o‘qituvchi, umuman hech qanday harakatlarni
amalga oshirmagan holda, ammo tizim ishlasa 50% dan kam bo‘lmaydi. An’anaviy
pedagogik tizimning foydali harakat koeffitsenti 60% dan oshmaydi deb
hisoblanadi. Bu esa maktab tarbiyalanuvchilarining faqatgina yarmidan ozgina
ko‘prog‘i dasturni to‘la o‘zlashtira oladi deganini bildiradi.
Yana bir muhim fikr, tizimning umumiy nazariyasidan ma’lumki tizimni baravariga
bir necha parametrlar bo‘yicha yaxshilash mumkin emas. To‘g‘ri yo‘l yangilikni
asta-sekin, uning foydaliligiga ishonch hosil qilib, har tomonlama tekshirib ko‘rib,
keyingi ishlarni o‘ylab kiritishdan iborat. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki har bir
yaratilgan yangilik oldiniga albatta ilgarigisidan ham yomon ishlaydi. Chunki bu
jarayonni o‘rganish, moslashish, sustkashlikni yengish kerak.
3. Pedagogik tizimni takomillashtirishning asosiy yo‘llari ikkita: intensiv va
ekstensiv. Intensiv rivojlanish pedagogik tizimni ichki imkoniyatlar xisobiga,
ekstensiv yo‘l esa qo‘shimcha kuchlar jalb etish – ya’ni, vositalar, asbob-uskunalar,
texnologiyalar
xisobiga
takomillashtirishni
ko‘zda
tutadi.
Pedagogik
texnologiyaning, intensiv rivojlanish imkoniyatlari tugagan deb hisoblanadi:
maktabning mavjudligi ming yilliklar davomida hamma yo‘llarni sinab ko‘rib
bo‘lgan,
hozirgi
pedagoglar
nasibasi
qaytarish,
tarbiya
mazmuni
va
vazifasini, mantiqiy chuqur esga olish, uning birlamchi asoslariga chuqur tushib
borishdan iborat.
Yana bir bor qaytarib aytamiz, agarda maktab hali o‘lmagan bo‘lsa agarda u
yashayotgan, rivojlanayogan va bolalarni o‘qitayotgan bo‘lsa, bu faqatgina o‘zining
konservativ tabiati hisobigadir. Ba’zi nazariyotchilar aytadilarki, juda yaqin vaqt
ichida pedagogikada innovatsiya bir ma’noni – orqaga, o‘tmishga, o‘ylab va oqilona
tarbiyalash, ma’naviy tarbiyalovchi, yangiliklarsiz va tirishishlarsiz tinch tizimga
qaytishnigina bildiradi degan fikrni aytmoqdalar.
G‘arb maktablari ekstensiv yo‘l bilan pedagogik mahsulotni yangi informatsion
texnologiyalar, vaqtni turli xil o‘quv faoliyatlariga taqsimlash, sinfdagi
differensatsiya va individuallashtirish hisobiga oshirish bilan rivojlanib bormoqda.
Shu bilan pedagogik mahsulot sifati yaxshilanmoqdaki, bu savol aniqligicha
qolmoqda: ko‘pchilik mustaqil ekspertlar bunga ishonchsizlik bildirmoqdalar. Bu
holatdan chiqish yo‘li “O‘zaro bog‘liqlikdagi innovatsiya (yangiliklar)” deb
ataluvchi, intensiv va ekstensiv yo‘llarni birlashtirishga imkon beruvchi pedagogik
tizim rivojlanishi hisoblanadi. Bu pedagogikaning foydalanish imkoniyatlarini
chuqur tekshirishni talab qiladi, bu esa ular turli ko‘rinishdagi turli harakterli va turli
darajadagi pedagogik tizim tashkil etuvchilari uchrashgan nuqtada namoyon bo‘ladi.
Bo‘sh joylarini yangi texnologiyalar bilan mustahkamlab, pedagogik tizimning
umumiy samarasini yaxshilashga urinsa bo‘ladi. Bunday yondashishda innovatsiya
o‘ylab topilgai “tashqi” chora bo‘lib ko‘rilmaydi, balki chuqur mazmunli talab va
tizimni bilish, anglab etilgan qayta tuzish hisoblanadi.
Agar shunday nuqtai nazar bilan innovatsion chaqiriqlarga qaralsa ularda deyarli
yangi jihatlar yo‘qdek tuyuladi. Jumladan, eski muammolarni hal etish uchun yangi
“retsept”lar ham yo‘q. Umuman olganda innovatsion g‘oyalarga insoniyat taraqiyoti
jarayoni haqidagi yangi bilimlarga asoslangan, pedagogik muammolarni hal qilishga
ilgari qo‘llanilmagan nazariy yondashuvlar, aniq amaliytexnologiyalardan olingan
yuqori natijalarni kiritishga majburmiz.
Pedagogik tizimda innovatsion tuzilmalarning bosh yo‘nalishi:
yaxlit pedagogik tizim;
o‘quv yurti;
pedagogik nazariya;
o‘qituvchi;
o‘quvchilar;
