BOSHLANG‘ICH TA'LIMDA O‘QUVCHILARINING BILIM, KO‘NIKMA
VA MALAKALARINI TASHXIS ETISH.
REJA:
1.Boshlang‘ich ta'limda ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati.
2. Ta’lim jarayonida nazorat va hisobga olish, ularning vazifalari.
3. Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari.
4.O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari.
5.O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma, malakalari va kompetensiyalarini baholash
mezonlari.
6.Xalqaro baholash dasturlarini va ularning ahamiyati.
7. PISA, PIRLS, TIMSS vа TALIS xalqaro dasturlari haqida ma’lumot.
Tayanch tushunchalar: Ta'lim sifati, baho, baholash, tekshiruv, boshlang'ich ta'lim
sifatini baholash, yangi yondashuvlar, boshlang'ich ta'lim sifatini boshqarishda,
Xalqaro baholash,dastur, tadqiqot, savodxonlik, baholash, PISA, TIMSS, PIRLS.
1. Bilim, ko’nikma va malakalarni shakllatirish. Bilim – kishilarning tabiat va
jamiyat hodisalari haqida hosil qilgan maʼlumotlari, voqelikning inson tafakkurida
aks etishi.Voqelik haqidagi bilgan maʼlumotlarimiz
Bilim darajasiga koʻtarilishi uchun quyidagi shartlarni qanoatlantirishi lozim:
birinchidan, bu maʼlumotlarning voqelikka mutanosibligi;
ikkinchidan, yetarli darajada ishonarli boʻlishi;
uchinchidan, bu maʼlumotlar dalillar bilan asoslangan boʻlishi lozim.
Uchala shart birgalikda mavjud maʼlumotlarni Bilim darajasiga olib chiqadi.
Ko’nikma – mashq qilish natijasida yuzaga kelgan xatti – harkatlarning
avtomatlashgan usuli.
Malaka–oldinga qo’yilgan maqsad va xatti–harakat sharoitidan kelib chiqadigan
muvaffaqiyatli harakatlar usulidir.
Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati. Tashxis – bu didaktik jarayon
kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demakdir.
Tashxissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal
natijalarga erishish mumkin emas.
Didaktik tashxislashning maqsadi o’quv jarayonida kechadigan barcha jihatlarni
uning mahsuli bilan bog’liq holda, o’z vaqtida aniqlash, baholash va tahlil qilishdan
iborat.
O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish, baholash
tashxislashning zaruriy tarkibiy qismlari sanaladi.
Ta’lim jarayonida nazorat va hisobga olish, ularning vazifalari. Ta’lim
jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri – nazorat va hisobga olishdir. Bu
tushunchalar o’ziga xos mohiyat va xususiyatlarga ega. O’qituvchi nazorat va
hisobga olishni to’g’ri tashkil etsa, ta’lim jarayonining samaradorligi ortadi.
Buning uchun o’qituvchi o’quvchining o’quv materiallarini o’zlashtirish darajasini
aniqlab borishi lozim.
Tekshirish – nazoratning tarkibiy qismi bo’lib, uning asosiy didaktik vazifasi
o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida aks aloqani ta’minlash, pedagog tomonidan
o’quv materialini o’zlashtirish haqida obyektiv axborot olinishi hamda bilimlardagi
Tashxislash nazorat, tekshirish, baholash, statistik ma’lumotlar to‘plash,
ularni tahlil qilish, dinamika, tendensiyalarni aniqlash, voqealarning keyingi
rivojini taxminlashni o‘z ichiga oladi.
Nazorat (ta’lim jarayonida) ta’lim oluvchining bilim, ko‘nikma va
malakalari darajasini aniqlash, o‘lchash va baholash jarayonini anglatadi.
Aniqlash va o‘lchash esa tekshirish deb ataladi.
kamchilik va nuqsonlarni o’z vaqtida aniqlashdir. Tekshirishning maqsadi nafaqat
o’quvchining bilim darajasi, sifati, balki uning o’quv mehnati hajmini ham
aniqlashdan iborat.
O’quvchilarning bilim va malakalarini tekshirish quyida ko’rsatilgan mantiqiy
ketma-ketlikda olib borilishi kerak:
Tekshirish tizimidagi birinchi bo’g’in ta’lim oluvchilarning bilim darajasini
oldindan aniqlash hisoblanadi. Odatda, u o’quv yili boshida o’quvchilar
tomonidan avvalgi o’quv yilida o’zlashtirilgan bilimlari darajasini aniqlash
maqsadida o’tkaziladi. Bu kabi tekshirish, shuningdek, o’quv yilining o’rtasida
yangi bo’lim (kurs)ni o’rganishga kirishilganda ham o’tkazilishi mumkin va o’rinli
bo’ladi.
Bilimlarni tekshirishning ikkinchi bo’g’ini har bir mavzuni o’zlashtirish
jarayonidagi joriy tekshirishdir. Joriy tekshirish ta’lim oluvchilar tomonidan
o’quv dasturida belgilangan ayrim alohida elementlarni o’zlashtirish darajasini
tashxislash imkonini beradi. Mazkur tekshirishning asosiy vazifasi o’rgatishdir.
Bunday tekshirishning shakl va metodlari turlicha bo’lib, ular o’quv materiali
mazmuni, murakkabligi, o’quvchilarning yoshi va tayyorgarligi, ta’lim bosqichi va
maqsadlari, muayyan pedagogik sharoitlarga bog’liq bo’ladi.
Takroriy tekshirish bilim, ko’nikma va malakalarni tekshirishning uchinchi
bo’g’ini sanalib, joriy tekshirish kabi mavzuli bo’lishi mumkin. YAngi mavzuni
o’rganish bilan birga o’quvchilar avval o’rganilganlarni takrorlaydilar. Takroriy
tekshirish bilimlarni mustahkamlashga ko’maklashadi, biroq o’quv ishlari
bosqichini tavsiflash, bilimlarni o’zlashtirish mustahkamligi darajasini tashxislash
imkonini bermaydi. Ushbu tekshirish tashxisning boshqa turlari va metodlari bilan
birga qo’llanilsagina kutilgan samarani beradi.
Tizimning to’rtinchi bo’g’ini o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini
yaxlit bo’lim yoki kursning alohida mavzusi bo’yicha davriy tekshirish
hisoblanadi. Mazkur tekshirishning maqsadi – kursning turli qismlarida
o’rganilgan o’quv materialining strukturaviy elementlari o’rtasidagi o’zaro
aloqalarni o’zlashtirish sifatini tashxislash. Davriy tekshirishning asosiy vazifasi –
tizimlashtirish va umumlashtirish.
Tekshirishni tashkil etishda beshinchi bo’g’in ta’lim oluvchilarning, ta’lim
jarayonining barcha bosqichlarida egallangan bilim, ko’nikma va malakalarini
yakuniy tekshirish va hisobga olishdir. O’zlashtirishning yakuniy hisobi har bir
chorak va o’quv yili oxirida o’tkaziladi. U olingan baholarni qo’shib, o’rtacha
arifmetik ballni mexanik tarzda chiqarishdangina iborat bo’lmasligi lozim. Bu,
avvalo, mazkur bosqichda belgilangan maqsadga muvofiq tarzda amaldagi ta’lim
olganlik darajasi (sifati)ni tashxislashdir.
Tekshirishdan tashqari nazorat o’z ichiga baholashni (jarayon sifatida) va
bahoni (natija sifatida) ham oladi.
O’zlashtirish tabellari, sinf, guruh jurnallari, reyting daftarchalari va shu
kabilarda baholar shartli belgilar, kod signallari, xotiralash belgilari va xokazolar
baho ko’rinishida qayd etiladi. O’quvchining o’zlashtirish darajasini baholash
uchun nazorat yakunlari (natijalari) asos bo’ladi. Bunda o’quvchilar ishining ham
sifat, ham miqdor ko’rsatkichlari hisobga olinadi.
O’qituvchi o’qitish bilan bir vaqtda o’quvchilarning o’rganilayotgan mavzuni
qanday qilib idrok etishini, esda saqlashga harakat qilishini va uni amalda qo’llash
malakalarini egallashini hisobga olib borishi kerak.
Hisobga olish natijasida o’qituvchi ham, o’quvchi ham o’zlarining keyingi
bajaradigan ishlarining shaklini va mazmunini belgilaydi. O’zlashtirishni hisobga
olish o’quvchilarning bilish faoliyatini rag’batlantirib, ma’lum bir harakatlarni
bajarish uchun uning irodasini tarbiyalaydi. Shuningdek, o’zlashtirishni hisobga
olish o’qituvchining faoliyatini ham tashkil etadi. O’qitish metodlari va
shakllarining tabora takomillashuvi natijasida baho o’qituvchining pedagogik
Baholash deb bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘quv dasturida ko‘rsatilgan
etalon (ko‘rstakich, qolip, o‘lchagich)lar bilan solishtirishni aytamiz. Baho deb
baholashning ball shaklida ko‘rsatilgan son jihatdan o‘lchamiga aytiladi.
Hisobga olish – bu o‘qitishning muayyan bir davrida o‘quvchilar va
o‘qituvchi faoliyatini umumlashtirib xulosalash.
mahorati ko’rsatkichiga aylanmoqda va o’qituvchining o’z malakasini oshirib
borishida muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda.
Nazorat qilish vazifasi o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalari
darajasini aniqlash va baholashdan iborat. Bu o’quv materiallarini o’rganishning
keyingi bosqichiga o’tish imkoniyatlarini aniqlashtiradi hamda o’qituvchining
o’quv metodlarini va usullarini to’g’ri tanlaganini nazorat qiladi. Nazorat qilish
vazifasi o’quv materiallarini o’rganishning maqbul yo’llarini topish bilan
bog’liqdir.
O’qitish vazifasi o’quvchilarning bilimini tekshirishda aniq ko’rinadi. Yangi
mavzuni mustahkamlash jarayonida yoki uy vazifalarini tekshirishda
o’quvchilarning o’tilgan mavzuni takrorlashga, ular uchun tushunarsiz bo’lgan
ma’lumotlarni bilib olishlariga imkon tug’iladi.
Nazoratning tarbiyalash vazifasi shundan iboratki, o’quvchilar tekshirishga
tayyor bo’lish uchun darslarni o’z vaqtida tayyorlaydilar, bo’sh vaqtlaridan unumli
foydalanishga harakat qiladilar, intizomga o’rganadilar.
Agar nazoratning o’qitish va tarbiyalash vazifalari to’g’ri amalga oshirilsa,
shaxsning tafakkurini rivojlantirishga, xis-tuyg’ulari va axloqiy sifatlarini
tarbiyalashga imkon tug’iladi. Bu esa o’z-o’zidan nazoratning rivojlantiruvchi
vazifasi sanaladi.
Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari.
Pedagogikada o’quvchilarning ta’lim olganligini tashxislash va nazorat qilish
tamoyillarining tizimi ishlab chiqilgan. Ulardan eng muhimlari xolislik
(obyektivlik), tizimlilik (sistemalilik), ko’rgazmalilik (oshkoralik) sanaladi.
Xolislik (obyektivlik) tashxis testlari (topshiriqlari, savollari), tashxis jarayoni
mazmunining ilmiy asoslanganligi, pedagogning barcha ta’lim oluvchilarga
do’stona munosabati hamda bilim, malakalarni baholashning aniq ko’rinishda
belgilangan mezonlaridan iborat. Amalda tashxisning xolisligi qo’yilgan baholar
O‘zlashtirishni nazorat qilish va hisobga olish nazorat, o‘qitish, tarbiyalash
va rivojlantirish vazifalarini bajaradi.
nazorat metodlari va vositalaridan, tashxis o’tkazgan o’qituvchidan qat’iy nazar
xamma vaqt mos kelishini anglatadi.
Tizimlilik (sistemalilik) tamoyilining talabi shundan iboratki, tashxislash
nazoratini ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida – bilimlarni boshlang’ich idrok
etishdan to amalda qo’llashgacha bo’lgan bosqichlarida olib borish
kerak.Tizimlilik barcha ta’lim oluvchilar o’quv muassasida bo’lgan birinchi
kundan boshlab oxirigacha muntazam tashxisga jalb etilishini anglatadi. Ta’lim
oluvchining bilimi va egallashi lozim bo’lgan barcha jihatlarni ishonchli tekshirish
uchun ta’lim nazoratini tez-tez o’tkazish kerak. Tizimlilik tamoyili tashxis
o’tkazishga bir butun yondashuvni talab etadiki, bunda nazorat, tekshirish,
baholashning turli shakllari, metodlari, vositalari uzviy o’zaro bog’liqlikda va
birlikda qo’llaniladi, bir maqsadga xizmat qiladi. Bu kabi yondashuv tashxisning
ayrim metodlari va vositalarini mutloqlashtirishga yo’l qo’ymaydi.
Ko’rgazmalilik (oshkoralik) tamoyili avvalo barcha ta’lim oluvchilar-ni aynan
bir xil mezonlar bo’yicha ochiq sinovdan o’tkazishni anglatadi. Tashxis jarayonida
belgilanadigan har bir o’quvchi reytingi ko’rgazmali, qiyosiy xarakterga ega.
Oshkoralik tamoyili, shuningdek, baholarni e’lon qilish va motivatsiyalashni talab
etadi. Baho mo’ljal (orientir) bo’lib, ta’lim oluvchilar unga muvofiq o’zlariga
qo’yiladigan talablar va pedagogning xolisligi haqida fikr yuritadi. Tamoyilni
amalga oshirishning zarur sharti tashxislash natijalarini e’lon qilish, ularni
manfaatdor shaxslar ishtirokida muhokama va tahlil qilish, nuqsonlarni
tugatishning istiqbolli rejalarini tuzish hisoblanadi.
O’quvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari.
Hozirgi davr pedagogik amaliyotida o’quvchilar o’quv faoliyatini nazorat
qilishning qo’yidagi turlaridan foydalaniladi: joriy nazorat; oraliq nazorat; yakuniy
nazorat.
Joriy nazorat o’qituvchi tomonidan o’quvchilarning har bir o’quv ishini muntazam
nazorat qilishni hamda ularning o’rganilgan mavzularni o’zlashtirish bo’yicha bilim,
ko’nikma va malakalari darajasini tekshirishni o’z ichiga oladi. Bilim darajasini
tekshirish fanning har bir mavzusi bo’yicha kundalik ballar qo’yib borishni nazarda
tutadi. Joriy nazorat o’qituvchini har bir o’quvchining o’quv faoliyati bo’yicha tezkor
ma’lumotlar bilan ta’minlaydi, o’qitish jarayonini boshqarishda yaxshi natija beradi,
o’zlashtirmagan o’quvchilarni o’z vaqtida aniqlaydi, o’zlashtirmaslikni bartaraf etish
bo’yicha choralar belgilaydi.
Oraliq nazorat – bu o’quvchilar tomonidan mazkur fanning muayyan bob yoki
bo’limlarining o’zlashtirilganini tekshirish. Oraliq nazoratni o’qituvchi dars jadvali
asosida darsda o’quv materialining o’ziga xos xususiyatini hisobga olgan holda
o’tkazadi.
Oraliq nazorat o’tkazishdan oldin o’quvchilar ogohlantiriladi. Har bir oraliq
tekshirish alohida-alohida shkala asosida baholanadi.
Yakuniy nazorat – choraklik, yarim yillik, yillik va davlat attestatsiyasi
sinovlari singari turlarga bo’linadi. YAkuniy nazorat og’zaki, yozma, test hamda
amaliy topshiriqlarni bajarish metodlari asosida o’tkaziladi.
Nazoratning shakli o’quv ishini tashkil etish shakliga bog’liq bo’ladi.
O’qituvchi uni mavzudan kelib chiqib tanlaydi. Nazoratning asosiy besh shakli
mavjud:
nazoratning ommaviy (frontal) shaklida o’qituvchi o’quvchilarga
materialning ma’lum bir hajmi bo’yicha savol beradi, o’quvchilar unga qisqa javob
qaytaradi. Mazkur so’rash ko’pchilik o’quvchini nazorat qilishni ta’minlaydi va
butun guruhni faollashtiradi. Ammo bu nazoratni o’quvchilarning bilim darajasini
har tomonlama aniqlash uchun qo’llab bo’lmaydi.
nazoratning guruhli shaklida o’quvchilarning ma’lum bir qismi nazorat
qilinadi. O’qituvchi tomonidan o’quvchilar guruhiga vazifa beriladi va uni shu
guruh bajaradi. Lekin masalani hal qilishda boshqa o’quvchilar ham qatnashishi
mumkin. Guruh ishlayotgan paytda qolgan o’quvchilar bo’sh qolmaydi, ular
o’rtoqlarining bajargan ishlarini baholash uchun o’z ustilarida ishlab o’tiradi.
nazoratning individual shaklidan har bir o’quvchining bilim, ko’nikma va
malakasi bilan mukammal tanishish uchun foydalaniladi. Nazoratning bu
shaklida,odatda o’quvchilar javob berish uchun sinf taxtasi oldiga chaqiriladi.
nazoratning kombinatsiyalangan (biriktirilgan)shakli individual nazoratni
ommaviy va guruhli shakllar bilan birlashtirishni taqozo etadi. Bu nazoratni hajmi
katta mavzularni barcha o’quvchilardan so’rash kerak bo’lgan vaqtda foydalanadi.
Har bir o’quvchiga alohida topshiriq beriladi va bir vaqtda birnecha o’quvchini
tekshirish mumkin bo’ladi.
o’z-o’zini nazorat qilish shakli ta’lim jarayonida ichki aks aloqaning bo’lishini
ta’minlaydi. Nazoratning bu shakli psixologik mezonlarga asoslanadi. Uning
samaradorligi o’qituvchining kasbiy mahoratiga bog’liq bo’ladi.
Og’zaki tekshirish. Bu metod bilimlarni nazorat qilish va baholashning ancha
keng tarqalgan an’anaviy usullaridan biridir.
Og’zaki tekshirishning mohiyati shunda ko’rinadiki, o’qituvchi o’quvchilarga
o’rganilgan mavzuning mazmunidan kelib chiqib, savollar beradi va ularni javob
berishga undaydi. Ana shu tarzda ularning o’zlashtirish darajasini aniqlaydi. Og’zaki
tekshirish o’quvchilarning bilimlarini tekshirishni savol-javob usuli asosida amalga
oshiriladi. Ushbu usul ayrim hollarda suhbat usuli deb ham ataladi. Og’zaki tekshirishda
o’qituvchi o’rganilayotgan mavzuni alohida qismlarga ajratadi va ularni har biridan
o’quvchilarga savollar beradi. Biroq o’quvchilarning nutqini o’stirish hamda ularning
chuqur va mustahkam bilimga ega bo’lishlari uchun ulardan shu yoki oldingi mavzuni
butunlay esga tushirishni talab qilish mumkin.
Yozma tekshirish – o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish
va baholashning eng samarali usullaridan biri bo’lib, ularning ijodiy qobiliyatlarini
baholash imkonini beradi. Mazkur usulning mohiyati shundaki, o’qituvchi alohida
mavzu yoki o’quv dasturining ma’lum bo’limini o’tib bo’lganidan so’ng oz vaqtning
ichida barcha o’quvchilarni tekshirishi mumkin. YOzma tekshirish nazorat ishi, insho,
bayon, diktant va b. yordamida olib boriladi. Ammo o’qituvi va o’quvchi o’rtasida
bevosita aloqaning yo’qligi sababli uning fikrlashini kuzatish imkoni bo’lmaydi.
Amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish. Bajarilayotgan amaliy
harakatlar (sport, mehnat harakatlari)ning to’g’riligini kuzatish yoki olingan natijalarga
tayanishdan iborat bo’lishi mumkin. Amaliy tekshirish tabiiy-matematik sikldagi
O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish metodlari quyidagilar:
og‘zaki tekshirish, yozma tekshirish, amaliy topshiriqlarni bajarishga
asoslangan tekshirish, uy vazifalarini tekshirish.
fanlardan o’quvchilarning o’zlashtirishini hisobga olishda keng foydalaniladi. Bu usul
yordamida o’quvchilarning olgan bilimlarini amaliyotda qo’llay olish malakasi
aniqlanadi.
Uy vazifalarini tekshirish. O’quvchilarning o’zlashtirishini nazorat qilish uchun
ularning uyga berilgan vazifalarni bajarishini tekshirish katta ahamiyatga ega. Uy
vazifalarini tekshirish o’qituvchiga o’quvchilarning o’quv ishiga bo’lgan munosabatini,
o’rganilgan materialni qanchalik egallaganligini, uy vazifalarini bajarishdagi mustaqillik
darajasini aniqlashga imkon beradi.
O’quvchilarning bilim, ko’nikma, malakalari va kompetensiyalarini baholash
mezonlari. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari
hamma vaqt bahstalab mavzu bo’lib kelgan. Chunki u turli adabiyotlarda turlicha
yoritilgan. Biroq mavjud qarashlarni umumlashtirib aytish mumkinki, o’quvchilarning
bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari har bir fanning maqsad va
vazifalariga, shuningdek, sinf (guruh)dagi o’quvchilarning o’zlashtirish darajasiga
tayangan holda belgilanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib shunday xulosa chiqarish mumkin:
«5» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi dasturdagi materialni to’liq o’zlashtirib
olgan bo’lsa; b) o’rganilgan mavzu bo’yicha asosiy fikrlarni ochib bera olsa; v)
egallangan bilimlarni amalda erkin qo’llay olsa; g) o’rganilgan mavzuni bayon
qilishda, yozma ishlarda xatolarga yo’l qo’ymasdan, ma’lumotlarni tushuntirib bera
olsa.
«4» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzuning mohiyatini bilsa;
b) o’qituvchining savollariga qiynalmasdan javob bera olsa; v) egallangan
bilimlarni amaliyotda qo’llay olsa; g) og’zaki javob berishda jiddiy xatolarga yo’l
qo’ymasdan, o’qituvchining qo’shimcha savollari bilan xatolarini to’g’rilay olsa
hamda yozma ishda uncha jiddiy bo’lmagan xatoga yo’l qo’ysa qo’yiladi.
«3» baho yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzuni o’zlashtirgan, lekin
mustaqil tushuntirib berishda o’qituvchining aniqlashtiruvchi savollariga ehtiyoj
sezsa; b) savollarning mantiqiy tuzuilishini o’zgartirib berganda, javob berishga
qiynalsa; v) yozma ishda xatolari bor bo’lsa.
«2» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzu haqida tushunchaga
ega, biroq mavzuni o’zlashtirmagan, b) yozma ishda qo’pol xatolarga yo’l qo’ysa
qo’yiladi.
Ta’lim sifati monitoring. “Monitoring” atamasi ilk maratoba Birlashgan
Millatlar tashkilotining 1972-yil iyun oyida Stokgolm konferensiyasini tashkil etish
arafasida “nazorat” atamasiga muqobil sifatida ishlatila boshlangan.
“Monitoring – inglizcha atama bo’lib, “uzluksiz kuzatish” degan ma’nosini anglatadi.
Monitoringga ijtimoiy boshqaruv nazariyasida eng muhim, boshqaruv sohasidagi
nisbatan mustaqil bo’lim sifatida qaraladi hamda ta’lim monitoringi doirasida pedagogik
faoliyat natijalari yuzaga chiqariladi va baholanadi.
Respublikamizda umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qitish sofati monitoring
tizimi samarali yo’lga qo’yilgan.
Umumiy o’rta ta’lim sifatini nazorat qilishning turlari quyidagilardan iborat: ichki
nazorat – O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan tartib
asosida umumiy o’rta ta’lim muassasasining monitoring guruhi tomonidan amalga
oshiriladi; tashqi nazorat – ta’lim sohasidagi vakolatli davlat organlari, hududiy xalq
ta’limi boshqaruvi organlari tomonidan amalga oshiriladi; davlat-jamoatchilik nazorati –
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari va
nodavlat notijorat tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi; milliy va xalqaro darajada
baholash – Hukumatning tegishli qarori hamda xalqaro shartnomalar asosida xalq
ta’limi boshqaruvi organlari, nodavlat notijorat tashkilotlar va xalqaro tashkilotlar
hamkorligida amalga oshiriladi
O’qituvchilar yoki maktab ma’muriyati, o’quvchilarning o’zlari, ota-onalar va
jamoatchilik vakillari o’quvchilarning bilimlarini o’quv maqsadlari asosida
tekshiradilar. Mazkur yo’nalish o’ziga xos bir qator afzalliklarga ega bo’lib, baholash
bevosita o’quvchining sinfda amalga oshirilgan ishlari bilan bog’liq, bunda o’qituvchi
turli uslublardan (masalan og’zaki so’rov o’tkazish, amaliy mashq bajarish, test va h.k.)
Umumiy o‘rta ta’lim sifatini nazorat qilishning turlari quyidagilardan
iborat: ichki nazorat; tashqi nazorat; davlat-jamoatchilik nazorati; milliy va
xalqaro darajada baholash.
foydalanib, o’quvchi tomonidan bajarilgan ishlarga baho qo’yadi. Baholash jarayoni
tizimli ravishda o’quv choragi va o’quv yili davomida olib boriladi. Bunday baholashda
o’qituvchilar, maktab monitoring guruhi o’quvchilarning o’zlashtirishi sifati, o’quv
yutuqlariga asosiy me’yor bo’lgan davlat ta’lim standartlariga taqqoslagan holda
individul baho beradilar.
Baholashning ikkinchi turi hududiy xalq ta’limi boshqaruvi idoralari tomonidan
amalga oshiriladigan hududiy o’qitish sifati monitoringi hisoblanadi. Bunda o’quvchilar
tomonidan davlat ta’lim standartlarida belgilangan bilim, ko’nikma va malakalarning
o’zlashtirish dinamikasini tizimli kuzatiladi, o’quvchilar bilimidagi bo’shliqlar va
ularning kelib chiqish omillarini aniqlanadi, boshqa maktablar hamda bartaraf etish
chora-tadbirlari rejalashtiriladi.
Shu sababli zamonaviy shaxsga, raqobatbardosh mutaxassisga qo’yilgan talablarning
ortib borishi eng avvalo ta’lim muassasalari va hududiy xalq ta’limi boshqaruvi
idoralaridagi alohida tuzilmalar tomonidan ta’lim sifati monitoringini tizimli va maqsadli
amalga oshirishni talab etadi. Ta’lim muassasalarida monitoring – yaxlit tizimning holati
va dinamikasini kompleks kuzatish, tahlil qilish, korrektsiyalash hamda prognozlash
jarayoni hisoblanadi.
Baholashning keyingi uchinchi turi – davlat attestatsiyasi va ta’lim
muassasalarining akkreditatsiyasi hisoblanadi. Ular davlat tomonidan yoki uning
nomidan vakolatli tashkilotlar tomonidan o’tkaziladi. Ularda qatnashish huquqiga
muayyan talablarga javob beradigan barcha o’quvchilar ega. Mazkur baholash
muayyan ta’lim bosqichi yoki turi tugaganidan so’ng amalga oshiriladi. Ularning
asosiy va ijtimoiy jihatdan muhim vazifalari bitiruvchilar va ta’lim muassasalarining
davlat va jamiyatning ijtimoiy buyurtmalarni bajarish holatini tahlil qilish imkonini
beradi.
Umummilliy baholash – barcha o’quvchilarni yoki ma’lum bir guruhdagi
o’quvchilarni tanlab olish yo’li bilan muntazam ravishda o’quvchilar o’quv yutuqlari
darajasini milliy standartlarga nisbatan mosligi baholash hisoblanadi. Mazkur turdagi
baholash o’quv dasturlari asosida olinib, imtixonlardan farq qiladi. Birinchidan,
alohida olingan o’quvchilarning bilim va malakasi darajasi emas, balki tizimning
ishlash natijalari o’lchanadi. Ikkinchidan, milliy baholash natijalari muayyan
yoshdagi yoki sinfdagi o’quvchilarning umumiy o’zlashtirish darajasining “rentgen
surati” sifatida foydalaniladi va milliy standartlarning ko’p muddatda monitoringini
olib borishga xizmat qiladi. Tanlash yo’li bilan o’tkazilgan umummilliy baholash
qisqa muddatlarda va iqtisodiy jihatdan arzonroq o’tkazish imkoniyatini beradi.
Uning natijalari ma’lum o’quv fanlari bo’yicha o’quvchilar o’quv yutuqlari
to’g’risida qimmatli ma’lumotlarni berishi mumkin.
Xalqaro baholashni yaqin 15-20 yilda tashkil etish yo’lga qo’yilib, ularda bir necha
mamlakatlar o’quvchilarining o’quv yutuqlari tanlov yo’li bilan baholanadi. Bunday
keng qamrovli tadqiqotlarning asosiy maqsadi qamrab olingan muayyan yoshdagi
(masalan, 13 yoshdagi o’quvchilar) yoki sinfdagi o’quvchilarning bir yoki bir necha
o’quv fanlari bo’yicha o’quv yutuqlarini baholash va bir qator mamlakatlar kesimida
qiyoslashdan iborat. Misol tariqasida matematika va tabiiy fanlardan o’tkazib
kelinayotgan - TIMSS (Trends in International Mathematics and Science Study –
Xalqaro matematika va tabiiy fanlarning o’rganishdagi tendensiyalari)ni keltirish
mumkin. TIMSS ning birinchi xalqaro tadqiqotida 38 mamlakatning 4-, 8- va umumiy
o’rta ta’lim muassasalarining bitiruvchilari (11- va 12-sinf o’quvchilari) qamrab olingan.
Oxirgi uchinchi tadqiqotida esa 46 mamlakat o’quvchilari qatnashganlar.
Yana bir xalqaro o’quvchilar ta’limiy yutuqlarini xalqaro baholash dasturi – PISA
(Programm for International Student Assessment) tadqiqoti hisoblanadi. Bu tadqiqot
birinchi marta 2000 yilda o’tkazilib, unda 32 mamlakatning 15 yoshli o’quvchilari
qatnashgan. PISA da asosiy e’tibor o’quvchilarning o’qish, matematika va tabiiy fanlar
(fizika, ximiya, biologiya)dan olgan bilimlarini turli hayotiy vaziyatlarda qo’llay
olishlarini baholashga qaratilgan. Uchinchi xalqaro tadqiqot – PIRLS da turli
mamlakatlar boshlang’ich maktablari bitiruvchilarining matnni o’qish va uni tushunish
darajasi baholanadi.
Mazkur tadqiqotlarning maqsadi – o’quvchilar yutuqlari to’g’risidagi ma’lumotlarni
jamlash va ularni xalqaro miqyosda qiyoslash bo’lib, uning natijalariga ko’ra ta’lim
siyosati masalalari hamda o’quvchilar o’zlashtirishidagi tafovutlarni yaxshiroq anglab
etishga qaratilgan xalqaro muloqot olib boriladi. Xalqaro tadqiqotlar nufuzining oshib
borishi bugungi dunyoda globallashuv jarayonlari natijasida mustaqil hayotga kirib
kelayotgan o’quvchilarga mehnat bozorida qanday bilim va ko’nikmalar kerakligi
to’g’risidagi ijtimoiy buyurtmalarni hamda raqobatbardosh mutaxassislarga qo’yilgan
talablarni kengayib borayotganligidan darak beradi.
Ta’lim sifati monitoringini olib borishdan ko’zlangan maqsad o’quvchilar tomonidan
davlat ta’lim standartlari talablarining bajarish dinamikasini tizimli kuzatish, ta’lim
sifatiga ta’sir etgan omillarni aniqlash, ta’lim muassasalari, hududiy xalq ta’limi
boshqaruvi idoralari, metodik xizmat va malaka oshirish tizining faoliyatini baholab,
rivojlantirishga oid chora-tadbirlarni belgilash, keyingi holatni bashoratlash natijasida
ta’lim sifatini oshirishdan iborat.
Xalqaro baholash tizimi.
Xalqaro baholash dasturlarining ahamiyati nimada?
So‘nggi yillarda
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida ulkan iqtisodiy o‘sish
ko‘rsatkichlariga erishilayotganligi barcha sohalarda malakali kadrlar va yetuk
mutaxassilarga bo‘lgan talabni yanada oshirmoqda. Bu o‘z-o‘zidan o‘quvchilarimizning
darslarga qiziqish xususiyatini oshirish va o‘qituvchilarning har tomonlama
ta’limtarbiyaga e’tiborini kuchaytirishni talab etadi. Yuqoridagi talablarning ta’lim tizimi
uchun juda muhim ekanligi, aksariyat xorijiy davlatlardagi kabi ta’lim va fan sohalari
rivojlanishini baholash va monitoring qilish orqali ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan
ilg‘or tajribalarni sohaga jalb qilish kerakligini anglatadi.
Ta’lim sifatini baholash xalqaro tadqiqotlarida ishtirok etish O‘zbekistonga nima
beradi? Milliy ta’lim tizimini isloh qilish, ta’lim mazmunini, pеdagog kadrlar
tayyorlash va ularning malakasini oshirish dasturlarini takomillashtirish hamda
mutaxassislar tomonidan darsliklarning yangi avlodini yaratishda qo‘llaniladi.
Tadqiqotlarda olingan natijalar mamlakatdagi ta’lim sifati va uning xalqaro
standartlarni hisobga olgan holda egallagan o‘rni to‘g‘risida xulosalar chiqarish
imkonini bеradi. Xalqaro tadqiqotlar ta’lim sohasidagi milliy tadqiqotlarni sifatli
o‘tkazishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Xalqaro standartlar darajasida yuqori iqtisodiy
samaraga asoslangan milliy baholash tizimini yaratish imkonini bеradi.
O‘zbеkistonda turli tashkilotlarning yеtakchi mutaxassislarini jalb qilgan holda xalqaro
tadqiqotlarda ishtirok etish orqali mahalliy mutaxassislarimizda monitoring
tadqiqotlarini o‘tkazish madaniyati rivojlanadi, ta’lim sifatini baholashning xalqaro
standartlarga moslashuviga olib kеladi.
Milliy ta’lim sifatini baholashdagi nazorat matеriallarini xalqaro tadqiqotlarda
qo‘llaniladigan nazorat matеriallari sifati darajasida ishlab chiqish imkonini bеradi.
PISA – o‘quvchilarni ta’limiy yutuqlarini baholash xalqaro dasturi PIRLS – matnni
