Boshqarish to‘g‘risida tushuncha va uning sxemalari. Oddiy avtomatik
boshqarish sistemalarining funksional sxemasi.
Jadal texnik taraqqiyot tufayli ishlab chiqarish ma’lum davrdan so‘ng eskiradi
va
yangilanishni
talab
qiladi,
shu
jumladan
amaldagi
avtomatlashtirish
texnologiyasini yanada zamonaviy hamda takomillashganlari bilan almashtirishni
talab qiladi. Texnologik jarayonlarni murakkablashuvi va jadallashuvi tufayli
zamonaviy ishlab chiqarish korxonalarini boshqarish, ularni mikroprotsessor
texnikasi va boshqaruvchi hisoblash texnikasini qo‘llab keng avtomatlashtirish
asosidagina samarali bo‘lishiga erishiladi. Avtomatlashtirish talablari texnologik
jarayonlar loyihalanayotgan bosqichdayoq hisobga olinganda avtomatlashtirish katta
samara beradi.
Ishlab
chiqarish
jarayonlarini
avtomatlashtirish
masalalariga
avtomatlashtirilgan boshqaruvni qo‘llash texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan
boshqaruv tizimlari yordamida amalga oshiriladi. Ularda texnologik jarayon va
texnologik ob’ekt xolati zamonaviy EHMlardan foydalanilgan holda taxlil qilinadi.
Shulardan ko‘rinadiki, avtomatlashtirilgan boshqaruv insonlar tomonidan amalga
oshiriladi, boshqaruv tizimining texnik vositalari, shu jumladan, EHMlar boshqaruv
yechimlarini
ishlab
chiqish
va
qo‘llashning
murakkab
jarayonida
inson
imkoniyatlarini ko‘p marta oshiruvchi qudratli vosita sanaladi. EHMlar asosidagi
zamonaviy avtomatik boshqaruv tizimi xozirgi davr ishlab chiqarishi amaliyotida
keng qo‘llanilmoqda.
Yuqori malakali kadrlar tayyorlashda «Avtomatlashtirish va boshqaruv
asoslari» fani katta ahamiyatga ega.
Boshqarish to‘g‘risida tushuncha va uning sxemalari
2
Kundalik xayotimizda biz xar xil jarayonlarni boshqarishga duch kelamiz.
Masalan, korxona faoliyatini, xarbiy operatsiyalarni, transport vositalarini va hokazo.
U yoki bu jarayonni oldiga qo‘yilgan maqsad sari yo‘naltirishga boshqarish deyiladi.
Har qanday jarayonni boshqarish quyidagi to‘rtta bosqichdan iborat. Buni
sxematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin (1.1-rasm):
1.1-rasm. Boshqarish bosqichlari.
bu yerda: BO – boshqarish ob’ekti; I – boshqarish maqsadi; II – boshqarish
to‘g‘risida axborot; III – taqqoslash, tahlil etish va qaror qabul qilish; IV – qabul
qilingan xabarni bajarish.
Quyida misol tariqasida talabalarni o‘qitish jarayonini boshqarishni ko‘ramiz.
1.2-rasm. Talabalarni o‘qitish jarayonini boshqarish.
БО
I
IV
III
II
Талаба
Мутахасислик
плани
Ўқитувчи
Деканат
Синов имтиҳон
баллари
3
Boshqarish jarayonini hamma bosqichlarini bajarilishini ta’minlaydigan texnik
vositalar to‘plamiga boshqarish sistemasi (tizimi) deyiladi.
Boshqarish jarayonini hamma bosqichlari oldam ishtirokisiz bajarilsa
avtomatik boshqarish deyiladi. Agar biror bosqich odam ishtirokida bajarilsa
avtomatlashtirilgan boshqarish deyiladi.
Boshqarish jarayonini hamma bosqichlari oldam ishtirokisiz bajarilishini
ta’minlaydigan texnik vositalar to‘plamiga avtomatik boshqarish sistemasi deyiladi.
ABSni boshqarishda quyidagi sxemalardan foydalaniladi:
1. Funksional sxema – bu sxema sistemaning qanday elementdan tashkil
topganini bildiradi. Unda xar bir elementga mos ravishda shu elementning nomi yoki
u bajaradigan funksiyasining nomi keltiriladi.
1.3-rasm. Funksional sxema.
2. Strukturaviy sxema (model) – bu sxema sistemaning matematik modelini
bildiradi. Bunda xar bir elementga mos ravishda algebraik, differensial, integral
tenglamasi yoki qandaydir uzatish funksiyasi keltiriladi.
1.4-rasm. Strukturaviy sxema.
3. Prinsipial sxema – bu sxema funksional sxemani kengaytirilgan kurinishi
bulib, bunda xar bir elementni kengaytirib kursatiladi.
Ижро этувчи
элемент
Генератор, печь
ва ќоказо
Кучайтиргич
КЭ
ИЭ
БО
( )
( )
1
2
2
y t
y t
dt
T dy
W( p)
y kx
1
4
