BOSHQARISH USULLARI Reja 5.1. Boshqarish usullari to’g’risida tushuncha 5.2. Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usullari 5.3. Boshqarishning iqtisodiy usullari 5.4. Boshqarishning ijtimoiy-ruhiy usullari Tayanch iboralar Usul. Boshqaruv usullari. Delfa usuli. Tashkiliy-ma’muriy usul. Tashkiliy ta’sir ko’rsatish. Farmoyish berish. Iqtisodiy usul. Ijtimoiy-ruhiy usul. Nizo. Ijtimoiy tadqiqotlar. 5.1. Boshqarish usullari to’g’risida tushuncha Usul - bu tadqiqot qilish yoki ta’sir ko’rsatish usulidir. Tadqiqot qilish nuqtai nazaridan uslub deganda boshqaruv ob’ektini o’rganish jarayonida qo’llaniladigan usullar, ya’ni: sistema (tizim)li yondoshuv; kompleks yondoshuv; tarkibiy yondoshuv; integratsion yondoshuv; modellashtirish; iqtisodiy-matematik yondoshuv; kuzatish; Eksperiment; sotsiologik kuzatuv kabi tahlilning ilmiy usullari tushuniladi. Ta’sir ko’rsatish nuqtai nazardan esa usul deganda boshqarish funktsiyalarini amalga oshirish uchun boshqaruv ob’ektiga ta’sir o’tkazish usullari tushuniladi. Bunday usullarga quyidagilar kiradi: - funktsional tizimosti ob’ektlarini boshqarish usuli; - boshqarish funktsiyalarini bajarish usullari; - boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullari. Har xil yondashuvlar, yo’sinlar, yo’llar yordamida amalga oshiriladigan turli- tuman boshqaruv ishlarining majmui - boshqaruvning aniq va o’ziga xos usullari deb yuritiladi. Boshqaruv usullari - bu xodimlarga va umuman ishlab chiqarish jamoalariga ta’sir ko’rsatish usullari bo’lib, bu usullar qo’yilgan maqsadlarga erishish jarayonida mazkur xodimlar va jamoalarning faoliyatini uyg’unlashtirishni nazarda tutadi. Boshqarish usullari ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish jarayonidagi mavjud munosabatlardan ob’ektiv tarzda kelib chiqadi. Funktsional tizim-osti ob’ektlarini boshqarish usuli boshqariladigan ob’ektning tuzilishi bilan bog’liq bo’lib, uning tarkibidagi bo’limlarni boshqarishda qo’llaniladigan o’ziga xos usullarni o’z ichiga oladi. Ularni quyidagi tizimosti bo’limlar misolida ko’rish mumkin. Tizim osti bo’limlar: 1. "Ishlab chiqarish" bo’limi mahsulotning pishiq (ishonchli) ligini tahlil qilish; mahsulot sifatini nazorat qilish; omilli tahlil; funktsional tahlil; ishchi kuchi, uskuna va materiallardan foydalanishni nazorat qilish; ishlab chiqarish operatsiyalarini o’rganish; ishlab chiqarishni programmalashtirish, rejalashtirish va nazorat qilish; harajatlarni hisob-kitob qilish va boshqalar. 2. "Marketing" bo’limi - tovarlar bozorida korxonaning mavqeini diagnostika qilish; - korxonaning bozorga chiqish imkoniyatlarini tahlil qilish; - yangi mahsulot va yangi bozorlarga chiqish bo’yicha talab va ehtiyojlarni aniqlash; - marketing kontseptsiyasini ishlab chiqish va h.k. 3. "Xodim" bo’limi ishchi kuchini rejalashtirish; xodimlar mehnatini va ish xaqini tashkil qilish; xodimlar va ularning martabalarini boshqarish; xodimlarni boshqarish tizimini shakllantirish, tahlil qilish va boshqalar. Bu usullarni qo’llash yordamida boshqariladigan ob’ekt tarkibidagi bo’limlarning maqsadlari va ularning echimi bo’yicha zarur tadbirlar aniqlab olinadi. Bu usullar boshqarish funktsiyalarini, ya’ni: rejalashtirish; tashkil qilish; nazorat qilish; muvofiqlashtirish; motivatsiya (vajlar, isbotlar keltirish) kabilarni bajarish uchun qo’llaniladigan usullardir. Masalan, rejalashtirish funktsiyasini bajarishda mutaxassislar: prognoz (oldindan aytish); ekstrapolyatsiya; regression tahlil; modellashtirish; hujum; Delfa; omilli tahlil; Maqsadlar shajarasi va uni echish kabi usullarni qo’llaydi. Boshqarishning nazorat funktsiyasini bajarishda qo’llaniladigan usullar tezkor, buxgalteriya hisobi va statistika holatiga bog’liq va shularga asoslanadi. Motivatsiya usullari xodimlarni mehnatga undaydigan barcha usullarni, ya’ni: ish xaqi; rag’batlantirish tizimi; foyda taqsimotida qatnashish; ma’naviy rag’batlar; yuqori lavozimlarga tayinlash, malakani oshirish kabilarni o’z ichiga oladi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish quyidagi uslublarga asoslangan holda amalga oshiriladi: muammoni qo’yish; muammoni hal qilish; qarorni tanlash; qilingan qarorlarning bajarilishini ta’minlash. Muammoni qo’yish bosqichida qo’llniladigan uslublar muammoni batafsil yoritishga, muammoga ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillarni aniqlashga, vaziyatni baxolashga va shu asosda muammoli vaziyatni ifodalashga imkon yaratadi. Bu usullar tarkibiga: - ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, ularni qayta ishlash va tahlil qilish usullari; - muhim voqealarni qayd qilish usullari; - qiyoslash usullari; - dekompozitsiya va modellashtirish usullariga muhim o’rin beriladi. Muammoni hal qilish, ya’ni echim variantlarini ishlab chiqish bosqichida ham ma’lumotlarni yig’ishda qo’llaniladigan usullardan foydalaniladi. Ammo bu usullarni qo’llashga "Nima sodir bo’ldi" va "qaysi sabablar ta’siri ostida bo’ldi" degan muammoni hal qilishiga emas, balki "Muammoni qay tarzda hal qilish, qanday boshqaruv usulini qo’llash lozim" degan savolga javob topish nuqtai nazardan yondoshiladi. Qarorni tanlash bosqichida, eng avvalo tanlash me’yor (kriteriya) larini shakllantirishga e’tibor beriladi. Bu erda so’z ko’pincha maqsimumlashtiradigan yoki minimumlashtiradigan maqsadli funktsiya to’g’risida boradi. Odatda bunday tanlovni optimallashtirish deb ataladi. Optimallashtirish kriteriyalariga quyidagilar misol bo’la oladi: foydani, daromadni, mehnat unumdorligini, samaradorlikni maksimumlashtirish; harajatni, qo’nimsizlikni, unumsiz ish vaqtlari va hokazolarni minimumlashtirish. Qabul qilingan qarorlarning bajarilishini ta’minlash bo’yicha tadbirlar qaror qabul qilinib, tasdiqlangandan so’ng tuziladi. Bu bosqichda qarorlar shajarasi tuzilib, unda maqsadga erishishning barcha yo’nalish va yo’llari ikir-chikirigacha aniqlab chiqiladi. Delfa usuli aksariyat hollarda qaror qabul qilish jarayonida qatnashuvchi a’zolarni to’plash imkoniyati bo’lmagan hollarda, ya’ni boshqaruvning markaziy apparatidan uzoqda yashaydigan, filial va bo’limlarda ishlayotgan xodimlarni yig’ish maqsadga muvofiq bo’lmagan hollarda qo’llaniladi. Bu usulga binoan echilishi lozim bo’lgan muammo bo’yicha qaror qabul qilish jarayonida qatnashuvchi guruh a’zolarining bir-biri bilan uchrashish va fikr almashishiga ruxsat etilmaydi. Delfa usulini qo’llash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshi-riladi: 1) muammo yuzasidan tuzilgan savollar javob berilishi uchun qatnashchilarga tarqatiladi; 2) har bir qatnashchi savollarga mustaqil va xufiya tarzda javob beradi; 3) javoblar markaziy apparatda yig’iladi va ulardagi takliflar asosida umumlashgan hujjat tayyorlanadi; 4) tayyorlangan hujjatning nusxasi har bir qatnashchiga jo’natiladi; 5) har bir qatnashuvchining umumlashgan hujjatga nisbatan bildirgan fikri yana markaziy apparatda to’planadi. U ko’rilayotgan muammo echimiga o’zgargirish kiritishga asos bo’lishi mumkin. SHu sababli: 6) bu ish umumiy qarorga kelinmagunga qadar takrorlanaveradi. Bu usulning o’ziga xos xususiyati shundaki, unda har bir qatnashuvchi fikrining mustaqilligi ta’minlanadi. 5.2. Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usullari Tashkiliy-ma’muriy usullar boshqarish usullari tizimida alohida o’rin tutadi. Bu usullarga: - boshqarish apparatining muayyan strukturasini tuzish; - har bir boshqaruv bo’g’inining funktsiyalarini belgilash; - kadrlarni to’g’ri tanlash; - buyruklar, farmoyishlar va qo’llanmalar chiqarish, ularning bajarilishini nazorat qilish; - topshiriqlar va direktiv ko’rsatmalarni bajarmayotgan bo’linma va shaxslarga nisbatan majburiy choralarni qo’llash kiradi. Tashkiliy-ma’muriy usullar yuqori organlar hokimiyatiga va quyi organlarning bo’ysunishiga asoslanadi. SHuning uchun ularni ko’pincha ma’muriy usullar deb yuritiladi. YUqori ma’muriy organlar boshqariluvchi ob’ektning bajarishi majburiy bo’lgan tartib-qoidalarni ishlab chiqadi, shuningdek bo’ysunuvchi organlarga farmoyishlar beradi. Tashkiliy usullar shu yo’l bilan boshqarish tizimida ichki ongli aloqalarning tarkib topishiga yordam beradi. Bu uslublar boshqarish funktsiyalari bajarilishining: tashkiliy barqarorligini; intizomliligini; muvofiqliligini; uzluksizligini ta’minlaydi. Tashkiliy-ma’muriy usullar boshqaruv organlarining o’zaro aloqada ishlashini, boshqaruv munosabatlarini aks ettirib, boshqariluvchi ob’ektlarga ma’muriy ta’sir ko’rsatishning butun mexanizmini ifodalaydi. SHu bilan birga, ma’muriy yoki to’g’ridan-to’g’ri boshqaruv usuli xo’jalik yurituvchi sub’ektning tanlash erkinligini cheklab qo’yadi, muayyan huquqiy chegaralarini belgilaydi. O’z mohiyatiga ko’ra ma’muriy boshqarish bozorga xos bo’lgan tartibga solish harakatiga to’sqinlik qiladi. Biroq, rivojlangan bozor sharoitida ham boshqarishning ma’muriy usullari o’z ahamiyatini saqlab qoladi va zarur bo’lganda ulardan foydalaniladi. Xususan, bozor iktisodiyoti rivojlangan hamma mamlakatlarda ma’muriy usullar vositasida monopoliyaga qarshi siyosat amalga oshiriladi. Davlat bozorning monopollashtirilishiga to’sqinlik qiladigan ma’muriy cheklovlar tizimini belgilaydi, monopol kompaniyalar faoliyatini direktiv yo’sinda boshqaradi. Ma’muriy usullardan; iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish; atrof-muhitni muhofaza qilish; xavfli texnologiyalardan foydalanish, zararli ishlab chiqarish chiqitlarini chiqarib tashlashni ta’qiqlash; odamlar sog’lig’iga zararli mahsulotni reklama qilishni ta’qiqlash kabi sohalarda faol foydalaniladi. Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usullari ikki shaklda: - tashkiliy ta’sir ko’rsatish usullari; - farmoyish berish usullari shakllarida namoyon bo’ladi. Tashkiliy usullarning bu ikkala shakli birgalikda qo’llaniladi, bir-birini to’ldiradi va rivojlantiradi. har ikkala shaklning uyg’unlashuvi ishlab chiqarish sharoitlarini hisobga olingan holda optimal bo’lishi kerak. Tashkiliy ta’sir ko’rsatish turli tashkiliy choralarni, ya’ni: - ishlab chiqarish va boshqarishning tashkiliy strukturalarini belgilash; - ichki tartib-qoidalarini o’rnatish; - boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlar o’rtasida optimallik va oqilona nisbatni o’rnatish kabilarni o’z ichiga oladi. Farmoyish berish yo’li bilan ta’sir ko’rsatish barcha boshqarish bo’limlari va organlarining (uyg’un) ishlashini joriy ta’minlab turishdan iborat bo’lib, bunga e’lon qilinadigan yozma yoki og’zaki ko’rsatmalar berish, yozma shaklda nashr etilgan yoki og’zaki buyruqlar vositasi bilan erishiladi. Tashkiliy ta’sir ko’rsatish boshqariladigan ob’ekt (korxona)ni loyihalash bosqichidan boshlanadi. So’ngra reglamentlash, normalash ishlari bajariladi. Jinoiy javobgarlik - bu mansab bilan bog’liq jinoyat sodir etilganda sud tomonidan qo’llaniladigan jazodir. SHunday qilib: Moddiy javobgarlikka - moddiy zarar etkazish, intizomiy javobgarlikka - intizomiy nojo’ya harakat, ma’muriy javobgarlikka - ma’muriy huquqbuzarlik, jinoiy javobgarlikka - jinoyat asos bo’ladi. 5.3. Boshqarishning iqtisodiy usullari Boshqarishning iqtisodiy usullari - iqtisodiy manfaatlardan foydalanishga asoslanadi. Zero, har qanday jamiyatning iqtisodiy munosabatlari, eng avvalo manfaatlarda namoyon bo’ladi. Manfaatlar uch xil bo’ladi: umumjamiyag manfaatlari; jamoa manfaatlari; shaxsiy manfaatlar. Bu manfaatlarni uyg’un sur’atda bog’lab olib borish muammosi bir qator muammolarni hal qilishga, har bir davr sharoitlariga muvofiq keladigan munosabatlarni o’rnatishni talab qiladi. Masalan, bozor iqtisodiyoti sharoitida umumjamiyag manfaatlarini ro’yobga chiqarish maqsadida quyidagi iqtisodiy boshqaruv usullariga, ya’ni: korxonalar va xo’jaliklarga faoliyat yuritishlarida erkinlik va mustaqillik berish; xo’jaliklarni pirovard natijalariga binoan moddiy rag’batlantirish, soliq imtiyozlarini berish; korxona va xo’jaliklar o’rtasidagi o’zaro shartnomalarning bajarilish intizomini mustahkamlash va ularning rolini oshirish; moliya-kredit munosabatlarini takomillashtirish; bozor munosabatlari mexanizmlari: baho, foyda, soliq, rentabellik, raqobat va hokazolarga keng e’tibor beriladi. Iqtisodiy boshqaruv usullarining asosiy vazifasi ishlab chiqariladigan mahsulot (xizmat) birligiga sarflanadigan xarajatni kamaytirishga imkon beruvchi xo’jalik mexanizmlarining yangi usullarini, shuningdek, manfaatdorlik muhitini vujudga keltirish va ulardan samarali foydalanishdir. Bu usulda kishilarning shaxsiy va guruhiy manfaatlarini yuzaga chiqarish orqali ularning samarali ishlashi ta’minlanadi. Bu maqsadga qo’shimcha ish xaqi to’lash, mukofotlar berish, bir yo’la katta pul bilan taqdirlash kabilar muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy metodlar boshqarishning barcha metodlari ichida etakchi o’rinni egallaydi. Har qanday darajadagi rahbar bu usulning mazmunini yaxshi bilishi va ularni to’gri qo’llay olishi kerak. Boshqariluvchi ob’ektga iqtisodiy usullar orqali ko’rsatiladigan ta’sir korxonalarni: jiddiy rejalar qabul qilishga: mehnat va moliya resurslaridan yanada unumliroq foydalanishga; yangi texnologiyalarni joriy qilishga; mehnat unumdorligini oshirishga; raqobatbop mahsulotlarni ishlab chiqarishga rag’batlantiruvchi va shunga da’vat etuvchi bo’lishi kerak. SHu bilan birga iqtisodiy metodlar shunday tanlanishi va qo’llanilishi kerakki, bunda jamoalar va har bir xodimning manfaatlarigagina emas, balki butun jamiyat manfaatlariga rioya qilinadigan bo’lsin. Bir korxona uchun foydali tadbir davlatga ham foydali bo’lsin. Boshqarishning iqtisodiy usullari jumlasiga: kredit va foiz stavkasi; soliq va soliq yuki; boj to’lovlari; subsidiya va sanktsiya; litsenziya; transfert to’lovlari; narx-navo va hokazolar kiradi. Boshqaruv organlari, xususan, davlat bu usullarni qo’llab, bozorni shakllantirish chog’ida ham, uning o’zini o’zi boshqarishi bosqichida ham g’oyat muhim jarayonlarni boshqaradi. Agar ma’muriy boshqarish usullari o’zini o’zi boshqaradigan bozor mexanizmlariga qarshilik ko’rsatsa, ularga to’sqinlik qilsa, iqtisodiy usullar esa