BOSHQARUV PERSONALI MEHNATINI TASHKIL ETISH

Yuklangan vaqt

2024-06-21

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

566,8 KB


BOSHQARUV PERSONALI MEHNATINI TASHKIL ETISH 1. Boshqaruv personali msqiatini tashkil etishning mohiyati, maqsadlari va vazifalari Rahbar va mutaxassis ishining maqsadlari va mazmuni umuman xodimning o‘zini ham tashkil etish nuqtai nazaridan olib qaralishi kerak. Rahbarning, mutaxassisning samarali faoliyatiga tayyorligi shaxsning bilimlari, malakalari, ko‘nikmalari va shaxsiy fazilatlari bilan belgilanadi. Aqliy mehnatni okilona tashkil etish, uning samaradorligini oshirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish vazifalari hozirgi vaqtda alohida muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday sohadagi aqliy mehnat fikrlash mehnatidan tashqari sof tashkiliy, texnik elementlarni ham o‘z ichiga oladi, ularning muayyan qismi ko‘pgina kasblar uchun umumiy hisoblanadi. Demak xodimning shaxsiy mehnatini tashkil etish muammolarini ishni tashkil etish, foydalanilgan usullar, prinsiplar nuqtai nazaridan o‘rganish mumkin. Shaxs mehnatini tashkil etishning ikkinchi tomoni kundalik ish tajribasida boshqaruv personali tadbiq etadigan shaxsning ish texnikasi, texnikaviy vositalaridir. Xodimning shaxsiy mehnatini fan va shggor tajriba yutuqlaridan foydalanishga, texnikaviy vositalarni tadbiq etishga asoslangan holda tashkil etishni, lavozim vazifalarini bajarish jarayonida xodim bilan foydalaniladigan texnika vositalari o‘rtasida o‘zaro ta’sir ko‘rsatish eng yaxshi tarzda o‘rnatish imkonini beradigan bilim sohalari personal menejmenti deyiladi. Personal menejmentiiing ilmiy asosini boshqaruv faoliyati tajribasida hamda boshqaruv personali mehnat faoliyatini tashkil etish tamoyillari, usullari tarzida taqdim etilgan shaxsiy mehnatni tashkil etish to‘g‘risidagi butun bilimlar majmui tashkil etadi. Personal menejmenti fan sifatida rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xizmatchilar samarali mehnatining omillari va shartlarini namoyon qaladi. Ana shu asosda nazariya ishlab chiqiladi, uning mazmuni boshqarish jarayonida kishilar oqilona faoliyatining tamoyillari, shakllari va usullari hisoblanadi. BOSHQARUV PERSONALI MEHNATINI TASHKIL ETISH 1. Boshqaruv personali msqiatini tashkil etishning mohiyati, maqsadlari va vazifalari Rahbar va mutaxassis ishining maqsadlari va mazmuni umuman xodimning o‘zini ham tashkil etish nuqtai nazaridan olib qaralishi kerak. Rahbarning, mutaxassisning samarali faoliyatiga tayyorligi shaxsning bilimlari, malakalari, ko‘nikmalari va shaxsiy fazilatlari bilan belgilanadi. Aqliy mehnatni okilona tashkil etish, uning samaradorligini oshirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish vazifalari hozirgi vaqtda alohida muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday sohadagi aqliy mehnat fikrlash mehnatidan tashqari sof tashkiliy, texnik elementlarni ham o‘z ichiga oladi, ularning muayyan qismi ko‘pgina kasblar uchun umumiy hisoblanadi. Demak xodimning shaxsiy mehnatini tashkil etish muammolarini ishni tashkil etish, foydalanilgan usullar, prinsiplar nuqtai nazaridan o‘rganish mumkin. Shaxs mehnatini tashkil etishning ikkinchi tomoni kundalik ish tajribasida boshqaruv personali tadbiq etadigan shaxsning ish texnikasi, texnikaviy vositalaridir. Xodimning shaxsiy mehnatini fan va shggor tajriba yutuqlaridan foydalanishga, texnikaviy vositalarni tadbiq etishga asoslangan holda tashkil etishni, lavozim vazifalarini bajarish jarayonida xodim bilan foydalaniladigan texnika vositalari o‘rtasida o‘zaro ta’sir ko‘rsatish eng yaxshi tarzda o‘rnatish imkonini beradigan bilim sohalari personal menejmenti deyiladi. Personal menejmentiiing ilmiy asosini boshqaruv faoliyati tajribasida hamda boshqaruv personali mehnat faoliyatini tashkil etish tamoyillari, usullari tarzida taqdim etilgan shaxsiy mehnatni tashkil etish to‘g‘risidagi butun bilimlar majmui tashkil etadi. Personal menejmenti fan sifatida rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xizmatchilar samarali mehnatining omillari va shartlarini namoyon qaladi. Ana shu asosda nazariya ishlab chiqiladi, uning mazmuni boshqarish jarayonida kishilar oqilona faoliyatining tamoyillari, shakllari va usullari hisoblanadi.
Kabul qilingan ta’rifdan kelib chiqib, personal menejmenti quyidagi bir-biri o‘zaro bog‘langan masalalarni ilmiy asoslangan holda hal qalishni o‘z ichiga oladi:  boshqaruv apparatidagi mehnatni tashkil etish (mehnat taqsimoti, mehnatni mazmuniga kura tartibga solish, mednatni vaqti bo‘yicha tartibga solish), tizimlar va ish usullarini tanlash;  shaxsiy mehnatni tashkil etishning o‘ziga xos muammolari (ish vaqtini rejalashtirish va taqsimlash, tashrif buyuruvchilar oqimini boshqarish, o‘ziga xos ish uslubi, yozishmalarni oqilona yuritish va h.k.)  ish o‘rinlarini tashkil etish va jixozlash;  hisoblash va tashkiliy texnika vositalaridan foydalanishni tashkil etish. Boshqaruv apparati xodimlari mehnatini tashkil etish murakkab va ko‘p kirrali jarayondir. Har qanday xodim uchun bugungi kunda eng muhim muammo ish vaqtidan okilona foydalanish hisoblanadi. Shuning uchun ham boshqaruv mehnatini ilmiy asosda tashkil etishning boshlang‘ich boskdchi boshqaruv apparati xodimlarining ish vaqtidan foydalanishni o‘rganishdir. Ish vaqtidan foydalanishni o‘rganish uning bekor sarf bo‘lishini aniqlash, uning sabablarini bilib olish, ishlarni bajarishning yangi shakllari va usullarini ishlab chiqish imkonini beradi. 2. Rahbarning ish vaqt i va undan foydalanishi Vaqt tanqisligi - bu har xil darajadagi rahbarlar va mutaxassislarni hammadan ko‘proq tashvishlantiradigan muammolardan biridir, chunki ular uchun vaqt omili odatda hal qiluvchi rol uynaydi. Vaqt shunday bir resurs hisoblanadiki, har bir rahbar unga baravar miqdorda ega bo‘ladi. Shuning uchun ham har bir rahbar va mutaxassis uchun asosiy muammo uning qancha vaqtga ega ekanligi emas, balki o‘zi ega bo‘lgan bu vaqtdan qanday foydalanishdadir.O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 115 moddasida "Xodimning ish vaqtining normal muddati haftasiga kirq soatdan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Olti kunlik ish haftasida har kungi ishning Kabul qilingan ta’rifdan kelib chiqib, personal menejmenti quyidagi bir-biri o‘zaro bog‘langan masalalarni ilmiy asoslangan holda hal qalishni o‘z ichiga oladi:  boshqaruv apparatidagi mehnatni tashkil etish (mehnat taqsimoti, mehnatni mazmuniga kura tartibga solish, mednatni vaqti bo‘yicha tartibga solish), tizimlar va ish usullarini tanlash;  shaxsiy mehnatni tashkil etishning o‘ziga xos muammolari (ish vaqtini rejalashtirish va taqsimlash, tashrif buyuruvchilar oqimini boshqarish, o‘ziga xos ish uslubi, yozishmalarni oqilona yuritish va h.k.)  ish o‘rinlarini tashkil etish va jixozlash;  hisoblash va tashkiliy texnika vositalaridan foydalanishni tashkil etish. Boshqaruv apparati xodimlari mehnatini tashkil etish murakkab va ko‘p kirrali jarayondir. Har qanday xodim uchun bugungi kunda eng muhim muammo ish vaqtidan okilona foydalanish hisoblanadi. Shuning uchun ham boshqaruv mehnatini ilmiy asosda tashkil etishning boshlang‘ich boskdchi boshqaruv apparati xodimlarining ish vaqtidan foydalanishni o‘rganishdir. Ish vaqtidan foydalanishni o‘rganish uning bekor sarf bo‘lishini aniqlash, uning sabablarini bilib olish, ishlarni bajarishning yangi shakllari va usullarini ishlab chiqish imkonini beradi. 2. Rahbarning ish vaqt i va undan foydalanishi Vaqt tanqisligi - bu har xil darajadagi rahbarlar va mutaxassislarni hammadan ko‘proq tashvishlantiradigan muammolardan biridir, chunki ular uchun vaqt omili odatda hal qiluvchi rol uynaydi. Vaqt shunday bir resurs hisoblanadiki, har bir rahbar unga baravar miqdorda ega bo‘ladi. Shuning uchun ham har bir rahbar va mutaxassis uchun asosiy muammo uning qancha vaqtga ega ekanligi emas, balki o‘zi ega bo‘lgan bu vaqtdan qanday foydalanishdadir.O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 115 moddasida "Xodimning ish vaqtining normal muddati haftasiga kirq soatdan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Olti kunlik ish haftasida har kungi ishning
muddati yetti soatdan, besh kunlik ish haftasida esa sakkiz soatdan ortib ketmasligi lozim", deb ta’kidlangan. Vaqt - bu shunday noyob resurski, uni pul singari jamgarib bo‘lmaydi. U bizning mavjudligimizning eng moslashmaydigan elementidir. Bakt omili - bu shunday bir resurski, u rahbarga qanchalik qimmatga tushsa, mazkur vaqtdan u shunchalik samarali foydalanishga harakat qiladi. Ba’zan rahbarga uning uzida bor bilim va qobiliyatdan ko‘progi talab qilinmaydi. U faqat o‘zining ishdagi malakalarini takomillashtirib borishi kamchiliklarga barham berishi va avvalo vaqtdan samarasiz foydalanishga, uning bekor sarf etilishiga barham berishi talab qilinadi. Rahbar mehnatining samaradorligi u sarflagan shaxsiy mehnat natijalari bilan boshchilik qilayotgan xizmat (bulinma) xodimlari mehnati natijalarining mos kelishi o‘lchovidir. Bunda qo‘yilgan vazifalar albatta bajarilgan bo‘lishi lozim. Amalda har bir rahbar o‘z bo‘linmasining ishi natijalarini aniq biladi. Rahbarning bu natyukalarga qanday qilib erishildi, uning hissasi qanday, u qanday shaxsiy mehnat sarflagan, degan savollarga javob berish qiyinrokdir. Siz qanday ishlayapsiz? Kuiilgan vazifalarni hal qilish uchun siz qancha vaqt sarfladingiz? Bular shunday savollarki, rahbar bularga javob olishidan oldin o‘zining mehnat ko‘nikmalarini va ish usullarini yaxshilashi lozim.Amalda barcha rahbarlar va mutaxassislar ish vaqti sarflarini hisobga olib borish zarurligini e’tirof qiladilar. Lekin tajribada kamdankam rahbarlar bu masalani o‘zlari uchun hal qiladilar, bu esa ba’zi bir salbiy oqibatlarga: ishda shoshilishga, charchashga, mehnatning kam asoslanishiga, ishdagi rejasizlikka olib keladi. Ish vaqlini sarflashning hisobga olib borilmasligi, rahbarlar ishida va mutaxassislar faoliyatida keng tadbiq etilmay kelishiga sabab shuki, bu borada hapi ko‘nikma mavjud emas. Mazkur masalaga doir maxsus adabietlarda asosiy muammo joriy ishlarni yozib borish texnikasidan iboratligi bayon qilingan. Rahbar va mutaxassisning ish vaqtini okilona tashkil etishi bajariladigan barcha ishlarni hisobga olib borishni, o‘zining ish vaqtini muntazam nazorat qilib borishni, ish vaqtini sarflash tuzilmasini o‘rganishni talab qadadi. Bu esa ish vaqtidan foydalanishni tahlil qalish, shaxsiy ishning asosli rejalarini tuzib chiqishni tahlil muddati yetti soatdan, besh kunlik ish haftasida esa sakkiz soatdan ortib ketmasligi lozim", deb ta’kidlangan. Vaqt - bu shunday noyob resurski, uni pul singari jamgarib bo‘lmaydi. U bizning mavjudligimizning eng moslashmaydigan elementidir. Bakt omili - bu shunday bir resurski, u rahbarga qanchalik qimmatga tushsa, mazkur vaqtdan u shunchalik samarali foydalanishga harakat qiladi. Ba’zan rahbarga uning uzida bor bilim va qobiliyatdan ko‘progi talab qilinmaydi. U faqat o‘zining ishdagi malakalarini takomillashtirib borishi kamchiliklarga barham berishi va avvalo vaqtdan samarasiz foydalanishga, uning bekor sarf etilishiga barham berishi talab qilinadi. Rahbar mehnatining samaradorligi u sarflagan shaxsiy mehnat natijalari bilan boshchilik qilayotgan xizmat (bulinma) xodimlari mehnati natijalarining mos kelishi o‘lchovidir. Bunda qo‘yilgan vazifalar albatta bajarilgan bo‘lishi lozim. Amalda har bir rahbar o‘z bo‘linmasining ishi natijalarini aniq biladi. Rahbarning bu natyukalarga qanday qilib erishildi, uning hissasi qanday, u qanday shaxsiy mehnat sarflagan, degan savollarga javob berish qiyinrokdir. Siz qanday ishlayapsiz? Kuiilgan vazifalarni hal qilish uchun siz qancha vaqt sarfladingiz? Bular shunday savollarki, rahbar bularga javob olishidan oldin o‘zining mehnat ko‘nikmalarini va ish usullarini yaxshilashi lozim.Amalda barcha rahbarlar va mutaxassislar ish vaqti sarflarini hisobga olib borish zarurligini e’tirof qiladilar. Lekin tajribada kamdankam rahbarlar bu masalani o‘zlari uchun hal qiladilar, bu esa ba’zi bir salbiy oqibatlarga: ishda shoshilishga, charchashga, mehnatning kam asoslanishiga, ishdagi rejasizlikka olib keladi. Ish vaqlini sarflashning hisobga olib borilmasligi, rahbarlar ishida va mutaxassislar faoliyatida keng tadbiq etilmay kelishiga sabab shuki, bu borada hapi ko‘nikma mavjud emas. Mazkur masalaga doir maxsus adabietlarda asosiy muammo joriy ishlarni yozib borish texnikasidan iboratligi bayon qilingan. Rahbar va mutaxassisning ish vaqtini okilona tashkil etishi bajariladigan barcha ishlarni hisobga olib borishni, o‘zining ish vaqtini muntazam nazorat qilib borishni, ish vaqtini sarflash tuzilmasini o‘rganishni talab qadadi. Bu esa ish vaqtidan foydalanishni tahlil qalish, shaxsiy ishning asosli rejalarini tuzib chiqishni tahlil
qilish imkonini beradi. Ish vaqtidan foydalanishni hisobga olmasdan va uni tahlil qalmasdan turib radbar va mutaxassisning tuzib chiqqan shaxsiy ish rejalari real sharoitdan ajralib qolgan bo‘ladi. Rahbarlar va mutaxassislar sarflaydigan ish vaqti tuzilishi va mehnat mazmunini o‘rganib chiqish uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin:  anketa orqali va og‘zaki savoljavoblar qilish;  ish vaqtini suratga olish; Anketa orqali va ogzaki savoljavoblar qilish mehnatni tashkil etish va ish vaqtidan foydalanishning mavjud holatini o‘rganish uchun o‘tkaziladi. Shuningdek rahbarlar va mutaxassislarning mehnat samaradorligini oshirishga va ish sharoitini yaxshilashga imkon beradigan maxsus tadbirlar o‘tkazish haqidagi mulohazalarni o‘rganish uchun amalga oshiriladi. Ish vaqtini suratga olish (IVS) mo‘ljallangan kuzatishlar davri mobaynida vaqt sarflari tuzilishini belgilash uchun tadbiq etiladi. IVS da ish vaqti sarflarini o‘rganish istisnosiz barcha vaqt sarflarini ularning haqikiy izchilligi tartibida kuzatish va ulchash yo‘li bilan amalga oshiriladi.Ish vaqtini suratga olish ikkita asosiy belgisi bilan: kuzatiladigan ob’ektlar va kuzatishlarni o‘tkazish va ishlov berish usullari bilan ajralib turadi. Birinchi belgi bo‘yicha rahbarlar va mutaxassislarning ish vaqtini suratga olish ajratib ko‘rsatiladi:  yakka tartibdagi suratga olish, bunda kuzatish ob’ekti rahbar yoki mutaxassis bo‘ladi;  guruhiy suratga olish, bir xil yoki turli ishlarni bajaruvchi rahbarlar yoki mutaxassislar guruhini kuzatish qamrab olinadi;  mustaqil suratga olish, bunda ish vaqtining sarflanishini xodimning o‘zi hisobga olib boradi. Kuzatish usullari bo‘yicha IVS quyidagicha bo‘lishi mumkin:  yoppasiga, bunda ish vaqti sarflashning yozib borilishi (qayd etilishi) joriy vaqtta qarab ularning paydo bo‘lishi bo‘yicha tanafussiz olib boriladi; qilish imkonini beradi. Ish vaqtidan foydalanishni hisobga olmasdan va uni tahlil qalmasdan turib radbar va mutaxassisning tuzib chiqqan shaxsiy ish rejalari real sharoitdan ajralib qolgan bo‘ladi. Rahbarlar va mutaxassislar sarflaydigan ish vaqti tuzilishi va mehnat mazmunini o‘rganib chiqish uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin:  anketa orqali va og‘zaki savoljavoblar qilish;  ish vaqtini suratga olish; Anketa orqali va ogzaki savoljavoblar qilish mehnatni tashkil etish va ish vaqtidan foydalanishning mavjud holatini o‘rganish uchun o‘tkaziladi. Shuningdek rahbarlar va mutaxassislarning mehnat samaradorligini oshirishga va ish sharoitini yaxshilashga imkon beradigan maxsus tadbirlar o‘tkazish haqidagi mulohazalarni o‘rganish uchun amalga oshiriladi. Ish vaqtini suratga olish (IVS) mo‘ljallangan kuzatishlar davri mobaynida vaqt sarflari tuzilishini belgilash uchun tadbiq etiladi. IVS da ish vaqti sarflarini o‘rganish istisnosiz barcha vaqt sarflarini ularning haqikiy izchilligi tartibida kuzatish va ulchash yo‘li bilan amalga oshiriladi.Ish vaqtini suratga olish ikkita asosiy belgisi bilan: kuzatiladigan ob’ektlar va kuzatishlarni o‘tkazish va ishlov berish usullari bilan ajralib turadi. Birinchi belgi bo‘yicha rahbarlar va mutaxassislarning ish vaqtini suratga olish ajratib ko‘rsatiladi:  yakka tartibdagi suratga olish, bunda kuzatish ob’ekti rahbar yoki mutaxassis bo‘ladi;  guruhiy suratga olish, bir xil yoki turli ishlarni bajaruvchi rahbarlar yoki mutaxassislar guruhini kuzatish qamrab olinadi;  mustaqil suratga olish, bunda ish vaqtining sarflanishini xodimning o‘zi hisobga olib boradi. Kuzatish usullari bo‘yicha IVS quyidagicha bo‘lishi mumkin:  yoppasiga, bunda ish vaqti sarflashning yozib borilishi (qayd etilishi) joriy vaqtta qarab ularning paydo bo‘lishi bo‘yicha tanafussiz olib boriladi;
 saralash yo‘li bilan, bunda vaqtni ulchash ish vaqti sarfining ayrim turlari bo‘yicha olib boriladi (masalan, kun buyi faqat telefon bo‘yicha xizmatga doir so‘zlashuvlar qancha davom etganligi qayd etiladi);  lahzalik kuzatishlar, bunda vaqt sarflarini yozib borish tanlab olingan yoki tasodifiy vaqt lahzalarida amalga oshiriladi. Kuzatishlar natijalarining aniqligi yoki ularning real ahvolga yaqinligi darajasi mazkur holatda kuzatishlar miqdori bilan belgilanadi. Mehnat jarayonini tahlil qilish maqsadlariga qarab turli texnikaviy vositalardan foydalanish mumkin. Masalan, vizual kuzatish odatda soat mili yoki sekundlarni ulchagich ko‘rsatkichlari bo‘yicha olib boriladi. IVS maxsus asboblar vositasida o‘tkazilishi ham mumkin, bunda vaqt kuzatuvchining boshqaruvida yoki avtomat ravishda qayd qilinadi. Rahbarlar va mutaxassislar ish vaqti sarflarini tadkiq qilishning barcha usullari quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi: kuzatishga tayyorgarlik ko‘rish, uni o‘tkazish, ma’lumotlarga ishlov berish, natijalarni tahlil qilish va o‘tkazilayotgan kuzatishlarning maqsadiga muvofiq tashkiliy-texnikaviy takliflar tayyorlash. Har bir bosqich bo‘yicha ishlar mazmuni ish vaqti sarflarini tadkiq qilish usuliga bog‘liq bo‘ladi.  saralash yo‘li bilan, bunda vaqtni ulchash ish vaqti sarfining ayrim turlari bo‘yicha olib boriladi (masalan, kun buyi faqat telefon bo‘yicha xizmatga doir so‘zlashuvlar qancha davom etganligi qayd etiladi);  lahzalik kuzatishlar, bunda vaqt sarflarini yozib borish tanlab olingan yoki tasodifiy vaqt lahzalarida amalga oshiriladi. Kuzatishlar natijalarining aniqligi yoki ularning real ahvolga yaqinligi darajasi mazkur holatda kuzatishlar miqdori bilan belgilanadi. Mehnat jarayonini tahlil qilish maqsadlariga qarab turli texnikaviy vositalardan foydalanish mumkin. Masalan, vizual kuzatish odatda soat mili yoki sekundlarni ulchagich ko‘rsatkichlari bo‘yicha olib boriladi. IVS maxsus asboblar vositasida o‘tkazilishi ham mumkin, bunda vaqt kuzatuvchining boshqaruvida yoki avtomat ravishda qayd qilinadi. Rahbarlar va mutaxassislar ish vaqti sarflarini tadkiq qilishning barcha usullari quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi: kuzatishga tayyorgarlik ko‘rish, uni o‘tkazish, ma’lumotlarga ishlov berish, natijalarni tahlil qilish va o‘tkazilayotgan kuzatishlarning maqsadiga muvofiq tashkiliy-texnikaviy takliflar tayyorlash. Har bir bosqich bo‘yicha ishlar mazmuni ish vaqti sarflarini tadkiq qilish usuliga bog‘liq bo‘ladi.
Mehnat mazmunini o‘rganish usulini tanlash va ish vaqti sarflari tuzilishi tadqiqot vazifalariga va miqyosiga, ulardan u yoki bu usulni qo‘llashning maqsad ta muvofiqligi va tejamkorligiga bog‘liq (10.1-rasmga qarang). Rahbarlar va mutaxassislarning butun ish vaqtini shartli ravishda ish vaqiga va tanaffuslar vaqtiga bo‘lish mumkin. Ish vaqti sarflarini o‘rganish vaqtida ularni quyidagicha tasniflash maqsadga muvofiqdir. Tadqiqot o‘tkazish uchun davr shunday tanlanadiki, u tadqiqotchining ish vaqtidan foydalanish to‘g‘risidagi eng umumiy manzarini berishi mumkin bo‘lgan o‘rtacha hajmta eng ko‘p darajada muvofiq kelishi kerak. Tadqiqot o‘tkazish uchun ikki-uch haftadan iborat vaqt davrini tanlash tavsiya qilinadi, lekin aniq vaziyatga qarab va tadqiqot maqsad idan kelib chiqib, tanlanadigan davr birmuncha uzunroq bo‘lishi mumkin, biroq qisqaroq bo‘lmasligi zarur. Ish vaqti sarflarining rahbar va mutaxassis tomonidan shaxsan ro‘yxatga olib borilishi ko‘pincha faqat taxminiy aniqlikni ta’minlaydi. Lekin shuni esda tutish kerakki, bu yerda ortiqcha batafsillashtirishning keragi yo‘q, chunki bu zarur axborot to‘plash ishini murakkablashtirib yuboradi. Tadqiqotni 1520 daqiqagacha aniqlik bilan ro‘yxatga olish yetarli bo‘ladi. Vaqt sarfini ro‘yxatga olish vaqtida ish kunining tamom bo‘lishini kutib utirish shart emas, larhol ro‘yxatga olishdan foydalanish va xotiraga qarab ancha oldingi yozuvlarni qayd qilishdan qochish kerak. Bajariladigan ishlar xususiyati bo‘yicha rahbarning ish vaqti sarflarini quyidagicha tasniflash mumkin: xizmat aloqa ishlari, farmoyish berish, muvofiqlashtirish, nazorat - baho berish, yakka tartibdagi, ijodiy, yordamchi ishlar, dam olish va shaxsiy ehtiyojlar. Jamoaga rahbarlik vazifalari bo‘yicha ish vaqti sarflari quyidagicha guruhlanishi mumkin: rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, rag‘batlantirish va nazorat qalish. Ish shakllari bo‘yicha vaqt sarflarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:  kengashlar o‘tkazish, kengashlar va uchrashuvlarda qatnashish; Mehnat mazmunini o‘rganish usulini tanlash va ish vaqti sarflari tuzilishi tadqiqot vazifalariga va miqyosiga, ulardan u yoki bu usulni qo‘llashning maqsad ta muvofiqligi va tejamkorligiga bog‘liq (10.1-rasmga qarang). Rahbarlar va mutaxassislarning butun ish vaqtini shartli ravishda ish vaqiga va tanaffuslar vaqtiga bo‘lish mumkin. Ish vaqti sarflarini o‘rganish vaqtida ularni quyidagicha tasniflash maqsadga muvofiqdir. Tadqiqot o‘tkazish uchun davr shunday tanlanadiki, u tadqiqotchining ish vaqtidan foydalanish to‘g‘risidagi eng umumiy manzarini berishi mumkin bo‘lgan o‘rtacha hajmta eng ko‘p darajada muvofiq kelishi kerak. Tadqiqot o‘tkazish uchun ikki-uch haftadan iborat vaqt davrini tanlash tavsiya qilinadi, lekin aniq vaziyatga qarab va tadqiqot maqsad idan kelib chiqib, tanlanadigan davr birmuncha uzunroq bo‘lishi mumkin, biroq qisqaroq bo‘lmasligi zarur. Ish vaqti sarflarining rahbar va mutaxassis tomonidan shaxsan ro‘yxatga olib borilishi ko‘pincha faqat taxminiy aniqlikni ta’minlaydi. Lekin shuni esda tutish kerakki, bu yerda ortiqcha batafsillashtirishning keragi yo‘q, chunki bu zarur axborot to‘plash ishini murakkablashtirib yuboradi. Tadqiqotni 1520 daqiqagacha aniqlik bilan ro‘yxatga olish yetarli bo‘ladi. Vaqt sarfini ro‘yxatga olish vaqtida ish kunining tamom bo‘lishini kutib utirish shart emas, larhol ro‘yxatga olishdan foydalanish va xotiraga qarab ancha oldingi yozuvlarni qayd qilishdan qochish kerak. Bajariladigan ishlar xususiyati bo‘yicha rahbarning ish vaqti sarflarini quyidagicha tasniflash mumkin: xizmat aloqa ishlari, farmoyish berish, muvofiqlashtirish, nazorat - baho berish, yakka tartibdagi, ijodiy, yordamchi ishlar, dam olish va shaxsiy ehtiyojlar. Jamoaga rahbarlik vazifalari bo‘yicha ish vaqti sarflari quyidagicha guruhlanishi mumkin: rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, rag‘batlantirish va nazorat qalish. Ish shakllari bo‘yicha vaqt sarflarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:  kengashlar o‘tkazish, kengashlar va uchrashuvlarda qatnashish;
 lavozim vazifalarini bajarish bilan botiq bo‘lgan ishlar;  maktublar bilan ishlash;  xodimlar bilan alohida suxbatlar o‘tkazish;  telefonda so‘zlashishlar va boshqalar. Boshqaruv tadbirlarini bajarish usullariga bog‘liq ravishda quyidagicha guruhlarni ajratish mumkin: Tashkiliy-ma’muriy, analitik konstruktorlik va axborot-texnikaviy tadbirlar. Har bir rahbar yoki mutaxassis ish vaqtini sarflashni alohida tasniflashni tahlil qilish jarayonida o‘zining kundalik ishida rezervlarni kidirib topish uchun har tomonlama axborot olish imkoniga ega bo‘ladi. Masalan, turli tasniflash belgilaridan foydalanib, vaqtning haqikiy sarfini tasniflovchi jadvallarni shakllantirish tavsiya etiladi. Ma’lum statistik formulalardan foydalangan holda har bir ish turiga qancha foiz vaqt ketishini va uning umumiy natijalarga nisbatan salmogini belgilab chiqish mumkin. Boshqarishga doir turli tadbirlarni bajarish vaqtida sarf etiladigan ish vaqti 10.2-rasmda keltirilgan. Boshqarishga doir tadbirlarni bajarish vaqtida ish vaqti sarflarining nisbati boshqaruv faoliyatining xususiyati va uslubini aks ettiradi. Chunonchi, axborot- texnikaviy tadbirlarni bajarishga ish vaqtining ko‘proq sarflanishi boshqaruv tajribasida hisoblash texnikasi va tashkiliy texnika vositalaridan yetarli foydalanilmaganidan dalolat beradi. Rahbarlar va mutaxassislarning tashkiliy  lavozim vazifalarini bajarish bilan botiq bo‘lgan ishlar;  maktublar bilan ishlash;  xodimlar bilan alohida suxbatlar o‘tkazish;  telefonda so‘zlashishlar va boshqalar. Boshqaruv tadbirlarini bajarish usullariga bog‘liq ravishda quyidagicha guruhlarni ajratish mumkin: Tashkiliy-ma’muriy, analitik konstruktorlik va axborot-texnikaviy tadbirlar. Har bir rahbar yoki mutaxassis ish vaqtini sarflashni alohida tasniflashni tahlil qilish jarayonida o‘zining kundalik ishida rezervlarni kidirib topish uchun har tomonlama axborot olish imkoniga ega bo‘ladi. Masalan, turli tasniflash belgilaridan foydalanib, vaqtning haqikiy sarfini tasniflovchi jadvallarni shakllantirish tavsiya etiladi. Ma’lum statistik formulalardan foydalangan holda har bir ish turiga qancha foiz vaqt ketishini va uning umumiy natijalarga nisbatan salmogini belgilab chiqish mumkin. Boshqarishga doir turli tadbirlarni bajarish vaqtida sarf etiladigan ish vaqti 10.2-rasmda keltirilgan. Boshqarishga doir tadbirlarni bajarish vaqtida ish vaqti sarflarining nisbati boshqaruv faoliyatining xususiyati va uslubini aks ettiradi. Chunonchi, axborot- texnikaviy tadbirlarni bajarishga ish vaqtining ko‘proq sarflanishi boshqaruv tajribasida hisoblash texnikasi va tashkiliy texnika vositalaridan yetarli foydalanilmaganidan dalolat beradi. Rahbarlar va mutaxassislarning tashkiliy
ma’muriy tadbirlarni bajarishga ish vaqtini ko‘proq sarflaganliklari boshqariladigan va boshqaradigan tizimlarning barqaror faoliyat ko‘rsatmasligidan, boshqaruvdagi kamchiliklardan guvohaik beradi. Ish vaqtidan foydalanishni tadkiq qilish natijalarini tahlil etish jarayonida bir qancha savollarga javoblar olish mumkinki, ular quyida keltirilgan. Maxsus ajratilgan ishlarni bajarishga qancha vaqt sarf etiladi? Ish kaerda bajarilgan? Sinalayotgan kishi ishda kim bilan bog‘langan? Ish vaqti qanday shakllanadi? Ish kuni vaqt jihatidan uzoq davom etmaydigan bo‘laklardan tashkil topadimi yoki ilgaridan rejalashtirilgan funksional qismlardan iborat bo‘ladimi? Ishning bajarilishi qanday xarajatlar bilan boglik? Rahbarning, mutaxassisning vaqtini kim band qiladi? Rahbar, mutaxassis haftaning kaysi kunlari va qaysi vaqtda huyilgan maqsadga erisha olmaydi? Faoliyat turlarini batafsilroq tahlil va tadqiq qilinayotgan har bir kun mobaynidagi sarflarini bilish uchun bajarilgan ishlardan har biriga quyidagi mezonlar bo‘yicha baho berish zarur:  ishning bajarilishi zarurligi;  uni bajarishga sarflangan vaqt o‘zini oqladimi;  ishni bajarish uchun vaqt orali™ ongli ravishda aniqoanganmi. Tadkiq qadinayotgan davrdagi tegishli kun ishlaridan har biri ana shu mezonlar bo‘yicha tahlil qilinadi. Tahlil etish vaqtida mazkur ish mezonga to‘g‘ri kelishkelmasligi aniqlanadi, ana shunga qarab "xa" yoki "yo‘q" degan javob beriladi. Mezonlardan har biri bo‘yicha "yo‘q" javobi olingan ishlarning davomiyligi aniqlanadi. Agar tahlil natijasida shunday bo‘lib chiqsa, ya’ni rahbarning, mutaxassisning faoliyatida 10% dan ko‘prog‘i shart emas bo‘lsa, u holda ular o‘zlarining kundalik ishlarida muhim tomonlarni belgilashda katta muammolarga duch keladi. ma’muriy tadbirlarni bajarishga ish vaqtini ko‘proq sarflaganliklari boshqariladigan va boshqaradigan tizimlarning barqaror faoliyat ko‘rsatmasligidan, boshqaruvdagi kamchiliklardan guvohaik beradi. Ish vaqtidan foydalanishni tadkiq qilish natijalarini tahlil etish jarayonida bir qancha savollarga javoblar olish mumkinki, ular quyida keltirilgan. Maxsus ajratilgan ishlarni bajarishga qancha vaqt sarf etiladi? Ish kaerda bajarilgan? Sinalayotgan kishi ishda kim bilan bog‘langan? Ish vaqti qanday shakllanadi? Ish kuni vaqt jihatidan uzoq davom etmaydigan bo‘laklardan tashkil topadimi yoki ilgaridan rejalashtirilgan funksional qismlardan iborat bo‘ladimi? Ishning bajarilishi qanday xarajatlar bilan boglik? Rahbarning, mutaxassisning vaqtini kim band qiladi? Rahbar, mutaxassis haftaning kaysi kunlari va qaysi vaqtda huyilgan maqsadga erisha olmaydi? Faoliyat turlarini batafsilroq tahlil va tadqiq qilinayotgan har bir kun mobaynidagi sarflarini bilish uchun bajarilgan ishlardan har biriga quyidagi mezonlar bo‘yicha baho berish zarur:  ishning bajarilishi zarurligi;  uni bajarishga sarflangan vaqt o‘zini oqladimi;  ishni bajarish uchun vaqt orali™ ongli ravishda aniqoanganmi. Tadkiq qadinayotgan davrdagi tegishli kun ishlaridan har biri ana shu mezonlar bo‘yicha tahlil qilinadi. Tahlil etish vaqtida mazkur ish mezonga to‘g‘ri kelishkelmasligi aniqlanadi, ana shunga qarab "xa" yoki "yo‘q" degan javob beriladi. Mezonlardan har biri bo‘yicha "yo‘q" javobi olingan ishlarning davomiyligi aniqlanadi. Agar tahlil natijasida shunday bo‘lib chiqsa, ya’ni rahbarning, mutaxassisning faoliyatida 10% dan ko‘prog‘i shart emas bo‘lsa, u holda ular o‘zlarining kundalik ishlarida muhim tomonlarni belgilashda katta muammolarga duch keladi.