Boshqaruvning huquqiy aktlari va ma’muriy–huquqiy shartnomalar. Ishontirish va rag‘batlantirish REJA: 1. Boshqaruvning huquqiy aktlari tushunchasi va yuridik ahamiyati. 2. Boshqaruvning huquqiy aktlarining funktsiyalari va tasnifi. Boshqaruvning huquqiy aktlariga qo‘yiladigan talablar. 3. Ma’muriy–huquqiy shartnomalar tushunchasi. 4. Ishontirish - boshqarish uslubi sifatida. Rag‘batlantirish tushunchasi va uning turlari. 5. Majburlov tushunchasi. Ma’muriy-huquqiy majburlov choralarining turlari Davlat boshqaruvi jarayonida normativ-huquqiy hujjatlar (ustavlar, nizomlar, yo‘riqnomalar) bilan o‘rnatilgan boshqaruv shakllaridan foydalaniladi. Boshqacha aytganda, boshqaruv jarayonida davlatning u yoki bu vazifasini hal etish, u yoki bu funktsiyasini amalga oshirishning ruxsat berilgan (ya’ni normativ hujjatlar bilan belgilangan) shakllaridan foydalaniladi. BOSHQARUV FAOLIYATI SHAKLLARI Huquqiy shakllar Nohuquqiy shakllar – huquq normalarini o‘rnatish (boshqaruv aktlarini qabul qilish); – huquq normalarini qo‘llash (amaldagi huquq normalari asosida yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan harakatlarni amalga oshirish). – tashkiliy tadbirlarni amalga oshirish; – moddiy-texnik operatsiyalarni amalga oshirish. Ma’muriy huquq nazariyasida boshqaruvning huquqiy akti instituti alohida ahamiyatga ega bo‘lib, uning doirasida davlat boshqaruvining eng muhim funktsiyalari amalga oshiriladi. Tegishli davlat organlari va mansabdor shaxslarning qarorlari va harakatlari qoida bo‘yicha normativ yoki normativ bo‘lmagan huquqiy aktlar shaklida rasmiylashtiriladi. Boshqaruvning huquqiy aktlari ijtimoiy boshqaruv oldida turgan maqsad va vazifalarga erishish uchun uning harakatlarini amalga oshirishning muhim huquqiy shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Boshqaruvning huquqiy aktlari hozirgi vaqtda keng normativ asosga ega, ya’ni bunday aktlarni qabul qilish va uning tartibi O‘zbekiston Konstitutsiyasi, qonunlari va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda o‘z ifodasini topgan. Boshqaruv huquqiy aktlarini qabul qilish – ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining asosiy shakllaridan biri hisoblanadi. Huquqiy aktlar orqali mazkur sub’ektlarning vazifalari, funktsiyalari va vakolatlari, ya’ni kompetentsiyasi bevosita amalga oshiriladi. Boshqaruvning huquqiy aktlari deganda, ijro etuvchi hokimiyat sub’ektlarining bir tomonlama hokimiyat ko‘rsatmalarini ifodalash, yuridik oqibatlarni vujudga keltirish va bajarilishi majburiy bo‘lgan aktlar tushuniladi. Huquqiy akt – ijro etuvchi hokimiyat sub’ektining bir tomonlama yuridik hokimiyati irodasini namoyon etib, birinchidan, davlat- boshqaruv faoliyatining hokimiyat tabiatini ifodalaydi; ikkinchidan, uning yordamida ijro etuvchi hokimiyat organlarining vazifa va funktsiyalari amalga oshiriladi. Ma’muriy-huquqiy shartnomalar tuzish - boshqaruv faoliyatini (harakatlarini) amalga oshirishning huquqiy shakllaridan biri hisoblanadi. Shartnoma munosabatlari ishtirokchilarining biri tomonidan majburiyatlar bajarilmagan yoki yetarli darajada bajarilmaganida, ijro etuvchi hokimiyat organi shartnomani bir tomonlama tartibda bekor qilishi va aybdor tomonga nisbatan mazkur shartnomada nazarda tutilgan iqtisodiy va boshqa sanktsiyalarni qo‘llash vakolatiga ega bo‘lishi kerak ijro etuvchi hokimiyat organi shartnoma munosabatlariga kirishganida, uning ijro etilishini nazorat qilish, barcha hujjatlar bilan tanishib chiqish, shartnoma sub’ektlarining faoliyatini tekshirish vakolatiga ega bo‘lishi kerak. Nazoratni amalga oshirish tartibi va uslublari shartnomaning o‘zida nazarda tutilishi lozim Davlat boshqaruv faoliyatida boshqaruv ob’ektlariga ta’sir ko‘rsatishning ikki asosiy usuli: ishontirish va majburlash usullari qayd etilgan. Ishontirish – boshqaruv usuli sifatida shaxsning xulq- atvori, ongiga ta’sir etish uchun turli xil tushuntirish, tarbiyaviy va rag‘batlantirish choralaridan foydalanishni nazarda tutadi. Ushbu usul maqsadiga shaxsdan o‘rnatilgan tartib-qoidalarga ixtiyoriy ravishda rioya etishni talab etgan holda uning xulqiga axloqiy ta’sir etish orqali erishiladi. Ishontirish usulining tushuntirish, tarbiyaviy hamda rag‘batlantirish choralarini qo‘llash natijasida maqsadga erishilmagan taqdirda boshqaruvning maqsad va vazifalari majburlash choralari bilan ta’minlanishi mumkin. Majburlash choralari intizomiy, moddiy, ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik choralari sifatida namoyon bo‘ladi. Majburlash choralari muayyan shaxsning huquqqa xilof xatti-harakati uchun ta’sir chorasini qo‘llashni nazarda tutishi yoki ayrim hollarda huquqiy-tartibot, jamoat tartibi va xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Boshqaruv usullari ma’muriy va iqtisodiy usullarga ham bo‘linadi. Ma’muriy usullar boshqaruv sub’ektining ob’ektga (fuqarolar, yuridik shaxslar, davlat xizmatchilari) bir tomonlama davlat hokimiyat ta’siri ko‘rsatish orqali ifodalanadi. Bunda ushbu usulni qo‘llayotgan boshqaruv sub’ekti tegishli boshqariluvchilar uchun majburiy bo‘lgan va yuridik oqibatlarni keltirib chiqaradigan huquqiy aktlarni qabul qiladi. Iqtisodiy usullarga mehnat jamoalarini ham, alohida xodimlarni ham moddiy rag‘batlantirishda foydalaniladigan usullarning barchasi kiradi. Iqtisodiy usullar tizimi foyda, ish haqi, mukofotlar, kredit, baho kabilarni o‘z ichiga oladi. Birlamchi davlat yoki mahalliy ishlab chiqarish tashkiloti (korxona, birlashma) darajasida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda iqtisodiy rag‘batlantirish, xo‘jalik mustaqilligi, soliqqa tortish siyosati kabilar alohida o‘rin tutadi. Iqtisodiy rag‘batlantirish boshqaruv usuli sifatida rejali ravishda ishlab chiqiladigan va amalga oshiriladigan hamda mehnat jamoalari va har bir xodimning ishlab chiqarishni yanada rivojlantirish hamda uning samaradorligini oshirishdan manfaatdorligini kuchaytirishga qaratilgan tadbirlar tizimidir. Boshqaruvning iqtisodiy usullariga kredit kiradi. Kredit yordamida qo‘shimcha kapital sarflashni talab etadigan ishlab chiqarish vazifalari hal qilinadi. Kreditdan foydalanish evaziga ishlab chiqarish va tovarlar shaklidagi fondlarning pul shaklidagi fondlarga aylanish jarayoni tezlashadi, ishlab chiqarish va muomala vaqti qisqaradi, pul mablag‘larining aylanishi tezlashadi. Kredit ishlab chiqarishni kengaytirish hamda fan-texnika taraqqiyotini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘larining yirik manbaidir. Boshqaruvning iqtisodiy usullaridan foydalanish ularning samaradorligini nazorat qilishining amaliy tizimi bo‘lishini talab etadi. Ma’lumki, moddiy mukofot, ayniqsa individual mukofot miqdorini oshirish, agar u to‘g‘ri tanlangan bo‘lsa, odatda kutilgan natijaga erishilishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, iqtisodiy usullarni noto‘g‘ri qo‘llash moddiy mukofotlashning kutilgan samarani bermasligiga olib kelishi mumkin. Masalan, asossiz ravishda moddiy mukofot berish ko‘p hollarda salbiy oqibatlarga olib keladi, moddiy rag‘batlantirishning ta’sir kuchini kamaytiradi.