O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI “GEOLOGIYA-QIDIRUV VA KON-METALLURGIYA” FAKULTETI HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI KAFEDRASI “5640100-Hayotiy faoliyat xavfsizligi” bakalavr ta’lim yo‘nalishi “Mehnat muhofazasi” fanidan Bosim ostida ishlovchi idishlarga qo’yiladigan talablarga xavfsizlik loyihalarini tadbiq etish mavzudagi kurs loyihasining hisob-tushuntirish yozuvi Bajardi: Rahbar: Toshkent-2021 1 Mundarija KIRISH…………………………………………………………………………...3 I NAZARIY QISMI .BOSIM OSTIDA ISHLAYDIGAN IDISHLARDAN FOYDALANISH QOIDALARI………………………………………………..4 1.1.Bosim ostida ishlaydigan idishlar turi va tarkibining tahlili…………………4 1.2.Bosim ostida ishlaydigan idishlarning vazifalari va umumiy xususiyatlari…11 II METODIK QISMI BOSIM OSTIDA ISHLAYDIGAN IDISHLARGA QO’YILADIGAN XAVFSIZLIK TALABLARIGA AMAL QILISH VA XAVZSIZLIK CHORALARINI OSHIRISH YO’LLARI……..……………15 2.1. Bosim ostida ishlaydigan idishlarga qo’yiladigan xavfsizlik talablariga amal qilishni nazorat qilish tizimi ……………………………………….……………16 2.2. Bosim ostida ishlaydigan idishlardan xavfsiz foydalanish choralarini oshirish ……………………………………………………………................…………...19 2.3 HISOB ISH…………….……………………………………………………23 XULOSA……………………..…………………………………………………24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………25 2 KIRISH Respublikamiz sanoatida berkiladigan (germetik) sistemalar keng qo’llaniladi. Ularning ichida suyuqliklar va siqilgan gazlar bosim ostida saqlanadi. Bu sisteamlar xavf manbai bo’lib hisoblanadi, shu sababli ularni loyihalash, tayyorlash, ishlatish va ulardan foydalanish chog’ida belgilangan qoida hamda me’yorlarga qat’iy amal qilish kerak. Sanoat korxonalarda uskunalar bilan jixozlanganligi, ularning texnologik jarayonlarida qozonxonalardan keluvchi bug’ yoki qaynoq suv keng kulamda qo’llaniladi. Bosim bilan ishlaydigan apparat va idishlarga bug’ qozonlari, bug’ qabul qilgichlar, bug’ va qaynok suv quvurlari, siqilgan hamda suyultirilgan gazlar saqlanadigan va tashiladigan balon va sisternalar kiradi. Sanoat korxonalari shunday uskunalar bilan jixozlanganki, ularning texnologik jarayonlarida qozonxonalardan keluvchi bug’ yoki qaynoq suv keng ko’lamda qo’llaniladi. Bosim bilan ishlaydigan apparat va idishlarga bug’ qozonlari, bug’ qabul qilgichlar, bug’ va qaynok suv quvurlari, siqilgan hamda suyultirilgan gazlar saqlanadigan va tashiladigan balon va sisternalar kiradi. Bizga ma’lumki yuqori bosimda ishlaydigan shunday idishlar mavjudki bunday idishlar turli shakilda turli jabxalarda kuzatishimiz mumkin demak shunga ko’ra talablar va me’yoriy hujjatlar yuritib boriladi.Misol uchun gaz bilan ishlaydiga yuqori bosimlarni oladigan idishlarni oladigan bo’lsak bunday idishlar albatda xavfli ko’lami ancha yuqori bo’lib bunday idishlar o’z talablari bor va eng kamida bir yilda birmatta ko’rikdan o’tkazilgan bo’lishi lozim va bunday idishlar uchun albatda bosim ostida bo’lgani uchun bosim o’lchaydigan asbob ya’ni manometerlar mavjud bo’lib bular o’z navbatida inson xavsizligini ta’minlab berishi ko’zlangan.Manometirni vazifasi ortiqcha bosimni aniqlab beradi.Ularni xam turlari bo’lib bulardan ishchi manometirlar ,nazorat manometirlar va navbatdagi manometirlar bor.Ishchi manometirlar ish jarayonidagi bosimni normative holatinin aniqlab boradi, xozirgi kunda namunaviy manometirlarda esa labaratoriya ishlar uchun yuritib borilmoqda. 3 I BOB. BOSIM OSTIDA ISHLAYDIGAN IDISHLARDAN FOYDALANISH QOIDALARI 1.1. Bosim ostida ishlaydigan idishlar turi va tarkibining tahlili Yengil sanoat korxonalarida bosim ostida ishlaydigan, apparat, idish va quvurlar ko’p ishlatiladi. Bular ko’pincha portlash xavfini tug’dirishi mumkin. Bunday portlashlarga zanglash natijasitda uskuna devorlarining yemirilishi va mexanik pishiqligining yuqolishi, ayrim qismlarining qizib ketishi, biror qattik jismning urilishi sabab bo’lishi mumkin. Bundan tashkari portlash va yonuvchi moddalarga uchqun ta’sir qilish natijasida xam sodir bo’lishi mumkin. Bunda yonish tezligi sekundiga yuzlab metrni tashkil qiladi. Bosim ostida ishlaydigan idishlar qayta ta’mirlanib kavsharlangan bir joydan ikkinchi joyga ko’chirilganda yoki uning xavfsiz ishlashiga javobgar shaxsning talabi bilan muddatidan ilgari texnik ko’rikdan o’tkaziladi. Gidravlik sinov esa xar sakkiz yilda bir marta o’tkaziladi. Ish xarorati 2000C gacha bo’lgan idishlarning gidravlik sinovi, ularga suv yoki zaxarsiz va portlamaydigan boshqa suyuqlik bilan qo’shimcha bosim berish orqali o’tkaziladi. Ko’shimcha bosim idishning ish bosimiga bog’lik bo’lib, quyma idishlardan tashqari barcha idishlar uchun ish bosimidan 20-25% katta bo’ladi. Shunday bosim ostida (devorlarning kalinligi 50 mm gacha bo’lgan idishlarda) 10 minut ushlab turiladi va biror sezilarli o’zgarish bo’lmasa, ya’ni choklardan ajralish, suyuqlik tomishi, tashqi devorlarning terlashi, qoldik deformatsiyalar ko’rinmasa idishlar gidravlik sinovdan o’tgan hisoblanadi. Bosim ostida ishlaydigan uskunalar normal texnologik rejimda va xavfsiz ishlashini ta’minlash uchun quyidagi nazorat o’lchash asboblari va extiyot uskunalari bilan ta’minlangan bo’lishi kerak ulardagi suyuklik yoki gazning bosimini o’lchash uchun va doimo nazorat qilib turish uchun manometr, xaroratni nazorat qilib turish uchun termometr, bosim oshib ketgan taqdirda portlashning oldini olish uchun saqlagich, idishda bir vaqtning uzida gaz va suyuqlik bo’lgan takdirda suyuqlikning ko’p yoki ozligini ko’rsatuvchi asbob, idish ichidagi 4 moddani bo’tunlay chiqarib tashlash imkonini beruvchi moslama, agar idish ichida kondensat to’plansa, uni chiqarib tashlash imkonini beruvchi moslama. Quvurlarning ishonchliligini ta’minlash uchun ularning issiqdan uzayishini hisobga olish kerak. Buning uchun ularning burilgan joylari ravon va silliq qilib yasaladi, hamda kompensator xalqalari va shunga o’xshash elementlar karitiladi. Issiklik deformatsiyalarini bir tekis taksimlash maksadida, ularni ayrim uchastkalarga bo’lib chiqib, issikdan uzayishiga imkon qoldirib, oxirgi nuqtalarini tayanchlarga mustaxkamlanadi. Bosim ostida ishlaydigan idishlardan xavfsiz foydalanishga mustaxkamlik zaxirasi koeffitsiyenti katta bo’lgan eng maqbul konstruksiyalarni yaratish, yuqori sifatli ashyolarning ishlashi, saqlovchi uskunalar va nazorat o’lchash asboblari o’rnatish yo’li bilan erishiladi. Bunday uskunalarning ishdan chiqishi va portlashiga zanglash oqibatida mexanik mustaxkamligining yo’qolishi, bosimning chekli bosimdan oshib ketishi, berkituvchi armaturaning yukligi yoki buzilishi, belgilangan tartibotga rioya qilmaslik, tegishlicha nazoratning olib borilmasligi sabab bo’lishi mumkin. Bosim bilan ishlaydigan idishlarni o’rnatish va ulardan foydalanishda xavfsiz foydalanish qoidalariga amal qilish zarur. Bosim bilan ishlaydigan idishlar ularni quvurlardan uzib qo’yish uchun berkituvchi ventillar, jumraklar, surilma qopqoqlar bilan, saqlovchi uskunalar bilan, muxit xarorati va bosimni o’lchash uchun asboblar bilan, suyuklik mikdori ko’rsatkichi bilan ta’minlangan bo’lishi kerak. Saqlovchi klapanlar idishdagi doim meyordan oshib ketganida ortiqcha bug’, gaz yoki suyuqlikni tashqariga chiqarib yuborish uchun mo’ljallangan. Bosim keragidan oshib ketganida klapan yoriladi va gaz idishdan chiqib, portlashning oldi olinadi. Prujinali saqlovchi klapanning sxemasi ko’rsatilgan. Bosim belgilangan qiymatidan oshib ketganida, prujina yoki yukning kuchi yetarli bo’lmay qoladi, natijada klapan uyasidagi teshik ochiladi va gaz idishdan chiqadi. Saqlovchi klapanlar soni, o’lchamlari va o’tkazish imkoniyati shunday hisob bilan tanlanadiki, idishdagi bosim 300 kPa gacha bosimli idishlar uchun ish 5 bosimidan 50 kPa dan ortiq, 300-600 kPa bosimli idishlar uchun esa 15% dan ortik oshib ketmaydigan bo’lsin. Saqlovchi klapanlarning o’tkazish imkoniyati ushbu formuladan aniqlanadi: G F B P P t       159 1 2 1 , ( )   Bu yerda  - klapanning gaz sarflash koeffitsiyenti; F - klapan kesimining yuzi; V - koeffitsiyent (suyuklik uchun V=1); R1 - klapandan oldingi ortiqcha bosim; R2 - klapandan keyingi ortiqcha bosim;  - muhitning zichligi; t1 - klapandan oldingi muhitning harorati. Ortiqcha bosimni aniqlash uchun manometrlar o’rnatiladi. Ular uch xil bo’ladi ish manometrlari, nazorat manometrlari va namuna manometrlari. Ish manometrlari ish sharoitida bosimni o’lchash uchun, nazorat ish manometrlarini tekshirish uchun, namuna manometrlari esa manometrlarni laboratoriyalarda tekshirish uchun ishlatiladi. Ish manometrlarining aniqlik sinfi quyidagicha bo’ladi: 0,5; 1,0; 1,5; 2,5; 4. Idishlardagi bosimni o’lchaydigan manometr ish bosimiga moslab tanlanishi va aniqlik sinfi 2,5 dan past bo’lmasligi kerak. Manometr shkalasida idishdagi ruxsat etilgan ish bosimni ko’rsatuvchi kizil chizikcha bo’lishi lozim. Manometrda tamga bo’lmasa, manometrni tekshirish muddati o’tib ketgan bo’lsa, manometr o’chirilganda uning mili shkalaning nolinchi bo’linmasiga qaytmasa, oynasi singan bo’lsa, manometrdan foydalanish mumkin emas. Manometrlar kamida yiliga bir marta tekshirib turilishi zarur. Tekshirish chog’ida manometrlar tamg’alanadi. Korxona uzog’i bilan olti oyda bir marta manometrlarni nazorat manometri yordamida qushimcha tekshirib, tekshirish natijalarini nazorat tekshiruvlari daftariga yozib quyish kerak. Qozonxona qurilmalaridan foydalanish qoidalari. 6 Qozonxona qurilmalari korxonalarni texnologik extiyoj va isitish uchun zarur bo’lgan bug’ hamda issiq suv bilan ta’minlaydi. Bosimi 70 kPa va bundan yuqori bo’lgan bug’ qozonlari hamda suvni 1150S dan yuori xaroratgacha isitadigan qozonlar bo’ladi. Bug’ ishlab chiqaradigan bug’ qozonlari va ana shu bug’ni ishlatadigan apparatlar yopiq sistema ichida bosim bilan ishlaydi. Bunday sistema xavfsizlik tadbirlariga doir xamma choralarni qat’iy bajarishni talab qiladi. Bug’qozonlaridan extiyotsizlik bilan foydalanish og’ir falokatga qozonning portlashiga olib keladi. Portlash sodir bo’lganda qisqa vaqt ichida anchagina potensial energiya bo’shaydi. Gaz adiabatik kengayganda ro’y beradigan portlashning ishi ushbu formuladan aniqlanadi: А Р V n Р Р n n                1 2 1 1 1 1 Bu yerda V - gazning boshlangich hajmi, m3; R1 va R2 - idishdagi boshlangich hamda oxirgi bosimlar, Pa; n adiabat ko’rsatkichi. Statistik ma’lumotlarga karaganda qozon devorlarining buzilishiga olib keladigan asosiy sabablar deb quyidagilar aniqlangan: qozonda suv kamayishi natijasida devorlarning o’ta kizishi; ashyoning mos emasligi, qozonning sifatsiz tayyorlanishi; metallning uyilishi okibatida qozon devori ayrim joylarining bo’shashib qolishi, xaddan tashkari ko’p tosh hosil bo’lishi va kirlanishi natijasida qozon devorlarining ortiqcha qizishi; saqlovchi klapan buzilishi, xizmat ko’rsatuvchi kishilarning e’tiborsizligi tufayli bosimning xaddan ziyod oshib ketishi; o’txonalarda gazlarning portlashi. Mana shu sabablar o’z vaqtida bartaraf etilsa, qozonlar portlamaydi. Suv bosimi va xaroratini nazorat qilib turish uchun suv isitish qozonlarining kirish hamda chiqish joylariga manometr va termometrlar o’rnatiladi qozonlarga, bulardan tashkari, nasoslar xam o’rnatiladi, ular qozonni suv bilan ta’minlashi bilan 7 bir qatorda, undagi suvni kanalizatsiyaga xaydab chiqarishi xam mumkin. qozonxona qurilmalariga xizmat ko’rsatadigan kishilar 18 yoshdan kam bo’lmasliklari, tibbiy qo’riqdan o’tgan, maxsus dastur bo’yicha o’qigan va malaka komissiyasi tomonidan beriladigan mutaxassislik guvoxnomasiga ega bo’lishlari shart. Qozonxona qurilmasida ishlashni boshlashdan oldin smenani qabul qilib olish va agregatning usha paytdagi axvolini, ishlatish tartibini albatta ish daftariga yozib quyish kerak. quyidagi xollarda bug qozonlarini o’chirish zarur: qozonxonadagi bosim meyordagidan 10% oshib ketganda; suvi kamayganda; ta’minlovchi uskunalari ishlamay qolganda suv miqdorini ko’rsatuvchi asboblari yoki saqlovchi klapanlari ishlamay qolganda; qozondan suv sizayotganda; gaz yo’llarida gaz portlaganda. sanoatexnazorat xodimlari qozonlarni muntazam ravishda texnik ko’rikdan o’tkazib turishadi. qozonlar kapital tamirlangandan keyin xam texnik ko’rikdan o’tkaziladi. Davriy ko’riklar turt yilda bir marta, gidravlik sinovlar esa sakkiz yilda bir marta amalga oshiriladi. Bug’ qozonlari bosimi bilan gidravlik sinovdan o’tkazish 1-jadval Tartib nomeri Qurilma, idish Ish bosimi, mPa Sinov bosimi, mPa 1 Bug qozoni va bug’ni qayta qizdirgich, gaz quvuri Ko’pi bilan 0,5 1,5 R, 0,2mPa 2 Shuning uzi 0,5 dan yuqori 1,25 R yoki R 0,3 mPa 3 Suv isitadigan qozon Istagancha 1,5 R yoki R 0,3 4 Bug’ yoki qaynoq suv quvuri Shuning uzi 1,25 R 5 Ballon 1,25 R 8 Bug’ qozonlari, bug’ni qayta qizdirgichlar, bug’ yoki qaynoq suv quvurlari va ballonlar 5 min mobaynida sinov bosimi bilan gidravlik sinalishi kerak (1- jadval) Ballonlardan foydalanish qoidalari. Katta bosim ostida siqilgan, suyo’ltirilgan yoki eritilgan gazlar bilan tuldirilgan ballonlarni ishlatayotganda extiyotkor bo’lish va Davlat texnazorat tasdiqlagan xamma qoidalarga qat’iy amal qilish talab etiladi. Ballonlarning yorilishi bilan bog’lik falokatlar shunisi bilan juda xavfliki, ko’p xollarda ballonlar yaqinida odamlar bo’ladi. Falokatlarga asosan quyidagilar sabab bo’ladi: ballonlarning tayyorlanish sifati pastligi; ballonlarni gaz bilan meyoridan ortik to’ldirish; ballonlarni tashish va saqlash vaqtida xavfsizlik qoidalarini buzish. Kislorodli ballonlarni moy bilan ifloslanishdan va ayniqsa uning ichiga moy tushishidan extiyot qilish zarur. Xar bir ballonda ventil, aniq ko’rinib turadigan tamg’a bo’lishi lozim. Tamg’ada ballonning raqami xaqiqiy og’irligi, tayyorlangan kuni (yil va oy) hamda ish bosimini navbatdagi sinash yili, gidravlik sinov bosimi, balonning sig’imi ko’rsatiladi. Ishlatilayotgan ballonlar kamida besh yilda bir marta davriy sinovdan o’tkazilishi lozim. Xlor, vodorod xlorid, serovodorod gazlar bilan to’ldirilgan ballonlar kamida ikki yilda bir marta sinovdan o’tkazib turiladi. Xizmat ko’rsatuvchi shaxs, agar davriy sinov muddati o’tib ketgan Bo’lsa, qoidalarga ko’rsatiladigan tamg’alar bo’lmasa, ventillari buzilgan yoki korpusi shikastlangan bo’lsa, ballonlarni gaz bilan to’ldirish taqiqlanishi shart. Ballonlar tik xolda saqlanishi, ularning aganab ketishi, ifloslanishi va qizishiga yo’l qo’ymaydigan qilib to’sib qo’yilishi zarur. Bosim bilan ishlaydigan idishlarni o’rnatish va xavfsiz ishlatish qoidalariga ko’ra, siqilgan gaz ballonlarining qoldik bosimi 50 kPa dan, atsetilen ballonlariniki esa 50 kPa dan past hamda 100 kPa dan ziyod bo’lmasligi lozim. Bug’ va qaynoq suv quvurlaridan foydalanish. 9 Bug’ va qaynoq suv quvurlaridan foydalanishda Davlattogtexnazorat tasdiqlagan bug’ va qaynoq suv quvurlarini o’rnatish va xavfsiz ishlatish qoidalariga amal qilish zarur. Mazkur qoidalar ish bosimi 70 kPa va xarorati 1150S dan yuqori bo’lgan suv bug’i keladigan quvurlarga ta’luqlidir. Ushbu qoidalarga muvofiq, barcha quvurlar turt toifaga ajratiladi: shartli o’tish kesimi 100 mm dan katta bo’lgan birinchi toifadagi quvurlar. Korxonalar quyidagi muddatlarda: quvurlarni bir yilda bir marta texnik ko’rikdan o’tkazishlari, ya’ni ko’zdan kechirishlari, ro’yxatga olinmaydigan quvurlarni esa ikki yilda bir marta ko’zdan kechirishlari va gidravlik sinovdan o’tkazishlari kerak. Bundan tashqari, yangi o’rnatilgan quvurlar ishga tushirilishidan oldin ko’zdan kechirilishi va gidravlik sinalishi, shuningdek, uch yilda bir marta tekshirilishi lozim. Yigilgan xoldagi quvurlar ish bosimidan 1,25 marta katta bo’lgan sinov bosimi bilan 5 min mobaynida sinalishi kerak, shundan so’ng sinov bosimi ish bosimiga qadar pasaytiriladi. 1-rasm. Bug’ qozonlari 10 1-reaktor; 2-paraform dozatori; 3-ДЭА (yoki МДЭА uchun)uchun idish 4-sovutgich; 5-manometir; 6-tempira tura qaytqiluvchi; 7, 10-nasoslar; 8-ДЭА (yoki МДЭА)o’lchagichi; 9-yakosimonaralashtirgich; 11-ДЭА (yoki МДЭА)qabul qilgichi oqimlar: I-ДЭА (МДЭА); II-paraforim; III-АВРП; IV- sotuvchi suv; V-issiq suv; VI-ДЭА (МДЭА) to’g’ridan-to’g’ri nasosgacha suv 2-rasm. Qisdirish qozoni 1.2.Bosim ostida ishlaydigan idishlarning vazifalari va umumiy xususiyatlar Mexnat sharoitlarini yaxshilash, xavfsiz texnologik jarayonlarni, xavfsiz mashina va uskunalarni yaratish, yengil sanoat korxonalarini loyihalash davridayoq hisobga olinishi kerak. Loyihalash davrida yo’l qo’yilgan xatolarni ekspluatatsiya qilish davrida tuzatib bo’lmaydi. Bosim ostida ishlaydigan idishlardan foydalanish tizimida qulayliklar yaratish, xavfsiz mexnat sharoitlarini tashkil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Qurilishda va qurilish industriyasi korxonalarida bosim ostida ishlovchi qurilmalardan keng foydalaniladi. Ularga bug‘ va suv qozonlari, kompressorlar va siqilgan gaz saqlanadigan ballonlari kiradi. 11 “Bosim ostida ishlovchi idishlarning tuzilishi va ulardan xavfsiz foydalanish qoidalariga va boshqa me’yoriy hujjatlar ko‘rsatmalariga binoan, 0,7×105 Pa bosimdan ortiq bosimlarda ishlovchi idishlar, ishchi bosimi 0,7×105 Pa dan oshgan bug‘ qozonlar va ishchi bosimi 1150 С haroratdan ortiq bo‘lgan suv isitish qozonlari Davlat Sanoat kontexnika nazorati agentligi ro‘yxatiga olinadi va ularning doimiy nazoratida turadi, shuningdek bu tashkilot tomonidan idishlardan foydalanishga ruxsat beriladi. Hajmi 25 l gacha bo‘lgan idishlar va ballonlarni, ularning hajmi bilan ishchi bosimi ko‘paytmasi 200 Pa dan oshmasa, korxona ma’muriyati nazorati ostida saqlanadi. Qozonlarning portlashi turli xil sabablar bilan bog‘liq bo‘ladi, ulardan eng asosiylari quyidagilardir: - qozondagi suv sathining pasayishi, buning oqibatida qozon devori kritik haroratdan ham ortiqcha qiziydi, deformatsiyalanib, mustahkamligini yo‘qotadi; -qoniqarsiz suv rejimi (suvning kimyoviy ta’siri), ushbu bilan bog‘liq holda qozon devorlariga quyqa o‘tirib, devorining turli darajada qizishiga sabab bo‘ladi; -bug‘ bosimini ushbu qozonga belgilangan chegarasidan ortishi ( bu chegara monometrda qizil chiziq bilan belgilangan), bunday holda metallning juda qizib ketishi yuzaga keladi; - o‘z vaqtida kul va cho‘kindilarni tozalanmasligi, buning natijasida qozon pechida, gaz mo‘rilarida kul va cho‘kmalar to‘planadi, bu esa qozon devorlarining bir tekis qizimasligiga olib keladi va ayrim joylari deformatsiyalanadi; -qozon va idishlarni sifatsiz tayyorlanishi, yoki choklarning payvandlash va parchin mixlarini sifatsiz o‘rnatilishi, metallning termik qayta ishlashda xatoliklar, hamda konstruksiyalashdagi kamchiliklar va h.k.; -sifatsiz metalldan qozon tayyorlanishi, uning mo‘rtligi, qayishqoqligining yomonligi, qavatlarga ajraluvchanligi va h. k.; -qozonning yemirilishi va bo‘shashishi, ayniqsa zanglashi juda katta xavf tug‘diradi; 12 -noto‘g‘ri foydalanish va o‘z muddatida kuzatuv va ta’mirlashlarning olib borilmasligi. Kompressorlarning portlashiga ko‘p sabalarni keltirishimiz mumkin va ularning eng asosiylari quyidagilardir: -kompressorda belgilangan siqilgan havoning haroratini keskin oshib ketishi; -montaj qilish, yig‘ish va o‘rnatishning noto‘g‘riligi; -siqilgan havoda portlashga xavfli aralashmalarning paydo bo‘lishi; -kompressordagi yoki resiverdagi siqilgan havo bosimining belgilangan miqdoridan oshishi; -portlashga xavfli aralashmali muhitda uchqun chiqishi; -giravlik zarbalar; -kompressor qurilmasi qismlarini sifatsiz materiallardan yasalishi; -qurilmalarga noto‘g‘ri yoki e’tiborsizlik bilan texnik xizmat ko‘rsatish va saqlash. Siqilgan gaz saqlanuvchi ballonlarning portlashiga quyidagilar sabab bo‘ladi: -ballonlarni ehtiyotsizlik bilan tashish yoki ko‘chirishda tushib ketishi va qattiq predmetga zarb bilan urilishi; -quyosh nurlari va ochiq alanga ta’sirida ballon sirtlarining qizishi tufayli, gazning kengayishi; -ventil yoki ballondagi rezbalarning kamchiligi tufayli ballon bo‘g‘zidan ventilning otilib ketishi; -kislorod ballonlari bo‘g‘zining moy yoki yog‘lar bilan ifloslanishi va kislorodni ballondan chiqishida, u bilan reaksiyaga kirishishi tufayli alangalanishi va h.k. Bosim ostidagi idishlarni portlashini oldini olish uchun, ularga maxsus nazorat-o‘lchov va boshqa asboblar o‘rnatiladi qozonlarda suv sathini ko‘rsatuvchi asboblar idish ichidagi bosimni ko‘rsatuvchi manometrlar ushbu idishdagi bosim chegarasidan ortiqcha bosim o‘zgarishidagi bug‘larni chiqarish uchun avtomat 13 tarzda ochiluvchi saqlagich klapanlar havo va suv haroratini o‘lchovchi termometrlar; ta’minlovchi, tiqinli, havo purkovchi ventillar, zadvijkalar va klapanlar shular jumlasiga kiradi. Bosim ostida ishlovchi idishlardan foydalanish davrida, ularni davriy ravishda tekshirib turiladi, ayrim hollarda ular o‘rnatilgan xonalar sharoitlari ham tekshiriladi. Bosim ostida ishlovchi idishlarni ko‘rikdan o‘tkazish Davlat sanoat xavfsizlik qo’mitas tomonidan belgilangan muddatlarda olib boradilar. Texnik ko‘rik quyidagilardan iborat bug‘ qozonlari ichki tekshiruv kamida 4 yilda bir marotaba, va gidravlik sinov kamida 8 yilda bir marotaba idishlar ichki tekshiruvda kamida 4 yilda bir marta, va gidravlik sinov kamida har 8 yilda bir marta; -ballonlar (atsetilen ballonlaridan tashqari) ichki va tashqi sirtini, massasi va hajmini, va gidravlik sinovi, shuningdek ko‘rikdan o‘tkazish kamida 5 yilda bir marta, uni gaz bilan to‘ldiruvchi zavod tomonidan bajariladi. Atsetilen ballonlarini kamida har 5 yilda bir marotaba ko‘rikdan o‘tkaziladi bunda ballonning sirti tekshiriladi, g‘ovak massasini tekshiradi va plastik sinov amalga oshiriladi. Atsetilen ballondagi g‘ovak massasining holati har 12 oydan kam bo‘lmagan muddatda, hamda har bir kuzatuvda tekshirilib turiladi. Bug‘ qozonlarini va idishlarni gidravlik usulida sinab ko‘riladi. Bosimi 5×105 Pa gacha bo‘lgan qozonlarni, ishchi bosimidan 1,5 barobar katta bosimda, ammo 2×105 Pa dan kam bo‘lmagan bosimda sinaladi. Bosimi 5×105 Pa dan katta qozonlar, ishchi bosimidan 1,25 marotaba ortiq bosimda, ammo 3×105 Pa dan kam bo‘lmagan bosimda sinaladi. Suv isitish qozonlarini ham, ishchi bosimining qanday bo‘lishidan qat’iy nazar shunga o‘xshash tarzda sinaladi. Sinov paytida chegaraviy bosimni asta-sekin, uzluksiz oshirib boriladi. Chegaraviy bosim 5 daqiqa ushlab turiladi. Gidravlik sinov vaqtida barcha tugunlarda, choklarda mustahkamlik va zichlik kuzatib borilad 14 II BOB. BOSIM OSTIDA ISHLAYDIGAN IDISHLARGA QO’YILADIGAN XAVFSIZLIK TALABLARIGA AMAL QILISH VA XAVZSIZLIK CHORALARINI. OSHIRISH YO’LLARI. 2.1. Bosim ostida ishlaydigan idishlarga qo’yiladigan xavfsizlik talablariga amal qilishni nazorat qilish tizim Qozon gidravlik sinov paytida, suv oqishi yoki terlash bo‘lmaganda, devorlar ajralishi va sezilarli deformatsiyalar aniqlanmagan holatda sinovdan o‘tgan deb hisoblanadi. Quyma idishlardan tashqari, bosim ostida ishlovchi idishlarning bosimi 5×105 Pa dan katta bo‘lmasa, ishchi bosimining 1,5 barobariga, ammo 2×105 Pa dan kam bo‘lmagan bosimda sinaladi Bosimi 5×105 Pa dan katta idishlar esa, ishchi bosimidan 1,25 barobar katta bosimda, ammo ishchi bosimiga 3×105 Pa qo‘shilgan bosimdan kam bo‘lmagan bosimda sinaladi. Barcha quyma idishlar ishchi bosimlaridan qat’iy nazar, ishchi bosimining 1,5 barobarida, ammo 3×105 Pa dan kam bo‘lmagan bosimda sinaladi. 3-rasm. Gaz ballonlari Barcha ballonlar (atsetilen ballonlaridan tashqari) gidravlik sinovdan o‘tkaziladi, bunda ishchi bosimining 1,5 barobariga sinab ko‘riladi. G’ovak massali atsetilen balonlarini, azot to‘ldirilib, 35×105 Pa bosimda sinaladi, bunda ballonni 1 m chuqurlikdagi suvga cho‘ktiriladi. Ballonlarni ushbu vaziyatlarda unda yoriqlar 15 kuzatilmasa, ko‘zga tashlanadigan deformatsiyalar bo‘lmasa, suyuqlik sizib chiqmasa, tomchi yoki terlash sezilmasa, sinovdan o‘tgan deb hisoblanadi. Atsetilen ballonlaridan boshqa ballonlar gidravlik sinovdan o‘tganidan so‘ng, pnevmatik sinovdan o‘tkaziladi, bunda ishchi bosimiga teng bosimda sinaladi. Bug‘, suv va siqilgan havoning bosimini o‘lchash manometrlar yordamida amalga oshiriladi, ularni xizmat ko‘rsatish xodimlariga bemalol ko‘rinadigan qilib o‘rnatiladi. Ularning tafsilatida eng katta yo‘l qo‘yarli bosimining miqdori qizil chiziq bilan ko‘rsatib qo‘yilgan. Manometrlarni tekshirish har 12 oyda bir marta, ularga plomba yoki nishon qo‘yish bilan amalga oshiriladi bundan tashqari korxona tomonidan qo‘shimcha tarzda, har 6 oyda kamida bir marta, ishchi manometrni nazorat manometri bilan solishtirib tekshiriladi. Qozon va kompressorlarda bosim oshishi tufayli portlash yuzaga kelmasligi uchun saqlagich moslamalari o‘rnatiladi. Bosimi 0,7×105 Pa gacha bo‘lgan bug‘ qozonlarida o‘zi otilib ketuvchi moslama o‘rnatiladi, u orqali ortiqcha bug‘ atmosferaga chiqib ketadi va qozonni portlashining oldi olinadi Bug‘ ishlab chiqarish unumdorligi 100 kg/soat dan ortiq bo‘lgan har bir qozonga ikkitadan kam bo‘lmagan pashangli saqlagich klapanlari o‘rnatiladi, bulardan biri nazorat uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Unumdorligi 100 kg/soatdan kam bug‘ qozonlarida bitta pashangli saqlgich klapan o‘rnatilishiga ruxsat beriladi. Kompressorni ham saqlagich klapani bilan jihozlaydilar. Nazorat qiluvchi xodim kuyib qolmasdan klapanning holatini ko‘ra olishiga mo‘ljallanib, klapanlar o‘rnatiladi. Har bir bug‘ qozoniga suv sathini nazorati uchun suv ko‘rsatkich asbobi va tiqinli kran o‘rnatiladi. Suv kamayganligi sezilishi bilan qozonga o‘t yoqish to‘xtatiladi, qozon soviganidan keyin devorida egilishlar, yoriqlar yoki boshqa deformatsiyalar yo‘qligiga ishonch hosil qilinadi. Qozonlar va kompressorlardagi haroratni o‘lchash uchun termometrlar ishlatiladi. 16 Havo siqilish paytida kompressor ichida bosim oshishi, portlashga xavfli aralashmalar paydo bo‘lishi va haroratning juda oshib ketishi tufayli xavf-xatarlar vujudga keladi. Kompressor ichida haroratning oshishi maqsadga muvofiq emas, buning oqibatida silindr, porshen, klapanlar qiziydi juda qizib ketgan metallning bosimga qarshiligi kamayadi va buning natijasi, silindrning yorilib ketishiga olib keladi. Yuqori harorat yog‘larning holatiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi (yog‘ erib bug‘lanadi); -yog‘lash moyining parchalanishi natijasida porshenli kompressorning devorida plyonka hosil bo‘ladi, porshen va silindrdagi ishqalanish oshadi, bu esa silindrning yeyilishiga olib keladi, oqibatda halokat ro‘y beradi. Shuning uchun ham kompressorli qurilmalarning silindrlari suv yoki havo bilan sovitiladi, silindr atrofidagi suv ko‘ylagi samarali hisoblanadi va uni hamma tomonidan sovitadi. Sovitilishi natijasida kompressor ichidagi harorat 140-1600 C gacha tushiriladi. Portlashga xavfli aralashmalarning kompressor ichida paydo bo‘lishi, sifatsiz yog‘ bilan moylash sababidan, siqilgan havoning me’yoriy haroratida ham portlash yuzaga keladi. Moylar qiziganida bug‘lanadi, uglevodorodga aylanadi va u juda portlashga xavfli hisoblanadi, ayniqsa atsetilinli ballonlar bunga misol bo‘la oladi. Shuning uchun ham kompressorlarni yog‘lari juda sifatli bo‘lishi talab etiladi. Siqilgan havoning yuqori haroratida ayrim changlar (un changi, ko‘mir changi va h.k.) porlashga moyil bo‘ladi. Shuning uchun ham kompressorga so‘riladigan havo, yerdan kamida 1,5 m balandlikdan filtr orqali tozalanib beriladi. Kompressor qurilmaning havo to‘plagichi (resiveri) portlashga o‘ta xavfli hisoblanadi. Resiverni noto‘g‘ri o‘rnatish va undan to‘g‘ri foydalanmaslik oqibatida portlab ketadi. Resiver bosim ostida ishlovchi qurilma sifatida manometr va saqlagich klapani bilan ta’minlanadi, u ishchi bosimining 10% miqdoridan oshmaydigan bosimga to‘g‘rilangan bo‘ladi. Bug‘ qozonlari, kompressorlarda o‘rnatilgan manometrlar, termometrlar va saqlagich klapanlarining holatini nazorat qilish uchun, ish joylarini yetarli darajada yoritilishi talab qilinadi. Yoritilganlik nazorat- o‘lchov asbobolarini yoritishda 50 17 lk, qozon atrofini yoritish uchun esa 20 lk bo‘lishi kerak. Qozon ichini kuzatuv va uni ichidagi ishlarni olib borish, 12 V kuchlanishli ko‘chma elektr chiroqlari bilan yoritiladi. Metallda quyqalar paydo bo‘lishi va metalning yeyilishi qozon devorining isishiga sabab bo‘ladi, hamda portlashga olib keladi. Qozonlarda quyqa hosil bo‘lmasligini oldini olish uchun, ularni maxsus filtrlanib tozalangan suvlar bilan ta’minlanadi. Tuzlarning eritmalari va boshqa zararli aralashmalar, loylar qozondan kuchli havo oqimini yuborish va yuvish orqali bartaraf qilinadi. Qozonga havoni katta bosimda havo yuborishda xavfsizlik choralari ko‘rilmasa ishchilarning jarohatlanishiga olib keladi. Portlash xavfi tug‘ilgan taqdirda, qozonga o‘t yoqish darhol to‘xtatiladi va yonib turgan yoqilg‘ini o‘txona panjarasi orqali uzoqlashtiriladi. Qoidalar ortiqcha bosim ostida ishlaydigan idishlar, tanklar, bochkalar, silindrlar, bosim loyihalash, qurish, ishlab chiqarish, rekonstruksiya qilish, sozlash, o'rnatish, ta'mirlash, texnik diagnostika qilish va ulardan foydalanishga qo'yiladigan talablarni belgilaydi. 115°C dan yuqori haroratli suv bosimi yoki 0,07 MPa (0,7 kgf/sm2) bosimdagi qaynash nuqtasidan yuqori haroratda boshqa toksik bo'lmagan, portlovchi va yonuvchan suyuqliklar ostida ishlaydigan idishlar uchun; -0,07 MPa (0,7 kgf/sm2)dan ortiq bug', gaz yoki zaharli portlovchi va yonuvchan suyuqliklar bosimi ostida ishlaydigan idishlar uchun; -0,07 MPa (0,7 kgf/sm2)dan yuqori bosim ostida siqilgan, suyultirilgan va erigan gazlarni tashish va saqlash uchun mo'ljallangan silindrlar uchun; -500C gacha bo'lgan haroratda bug' bosimi 0,07 MPa (0,7 kgf/sm2) bosimidan oshib ketadigan siqilgan va suyultirilgan gazlarni tashish va saqlash uchun tanklar va bochkalarda; -siqilgan, suyultirilgan gazlar, suyuqliklar va quyma qattiq moddalarni tashish yoki saqlash uchun tanklar va idishlarda, ularni bo'shatish uchun vaqti-vaqti bilan 0,07 MPa (0,7 kgf / sm)dan yuqori bosim hosil bo'ladi; 18 -ilmiy va eksperimental maqsadlarda ishlatiladigan bosimdan qat'i nazar, hajmi 0,025 m(25 1) dan ortiq bo'lmagan idishlar uchun. Imkoniyatni aniqlashda astar, quvurlar va boshqa ichki qurilmalar egallagan hajm idishning umumiy sig'imidan chiqarib tashlanadi. Idishlar guruhi, shuningdek, alohida jismlardan tashkil topgan va ichki diametri 100 mm dan ortiq quvurlar bilan o'zaro bog'langan idishlar bitta idish deb hisoblanadi. 2.2. Bosim ostida ishlaydigan idishlardan xavfsiz foydalanish choralarini oshirish Ishlab chiqarish korxonalarida siqilgan havo, gaz, shuningdek, havo bosimli asbob-uskunalar keng ishlatiladi. Bunday asbob- uskunalarni ishga tushirishda yoki siqilgan havo hosil qilishda kompressorlardan foydalaniladi. Kompressorlar tuzilishi va ishlatilish xususiyatiga ko‘ra ko‘chma va ko‘chmas bo‘ladi. Bosim ostida ishlovchi kompressorlar bilan ishlovchi ishchi maxsus kiyim- bosh, poyabzal, titrashga qarshi qo‘lqop va himoya kaskasiga o‘rnatilgan shovqindan asrovchi quloqchin («naushnik») bilan ta’minlangan hamda xavfsizlik texnikasi bo‘yicha malakali o‘qitilib, yo‘riqnomalardan o‘tgan bo‘lishi lozim. Idish va apparatlarni xavfsiz ishlatish, qo‘llash maqsadida ularni tayyorlashda ishlatiladigan materialni to‘gri tanlashga alohida e’tibor beriladi. Tayyor bo‘lgan idish va apparatlar, sig‘imlar, ballonlarning payvandlangan birikmalari, tashqi tomoni tekshiriladi, pishiqligi, germetikligi turli yo‘llar bilan sinaladi. Barcha tekshirish va sinash ishlari ishlab chikarish korxonasida «Davlat texnika nazorati» inspektori ishtirokida olib boriladi. Tayyorlangan idish va apparatlarning maxsus yorilish, texnik pasporta bo‘lib, unda barcha mexanik birliklar ko‘rsatiladi. Korxonalarga keltirilgan o‘tkazilib, sinab quriladi xamda qo‘llash uchun ruxsatnoma beriladi. Ishlab chiqarishda foydalaniladigan barcha kompressorlarda manometr o‘rnatilgan bo‘lishi hamda ular «Standartlash va o‘lchov asboblari qo‘mitasi» tomonidan har li tekshirilib turilishi kerak. Kompressor detallarini yog‘lashda 19 faqatgina zavod pasportida ko‘rsatilgan yog‘lash materiallaridan foydalanish talab etiladi. Boshqa yog‘lovchi materiallarni ishlatish taqiqlanadi. Ish boshlanishidan oldin, kompressorlarning barcha yelementlarini yaxshilab ko‘zdan kechirish, bunda siqilgan havoni me’yoriy miqdordan ortib ketmasligini ta’minlab turuvchi avtomatik qurilmalar va ortiqcha havoni chiqaruvchi klapanlarning o‘z o‘rnida bo‘lishi hamda ishchi holatda ekanligiga e’tibor berish kerak. Kompressor ishlayotganda so‘riladigan havo tarkibida zaharli, yengil yonuvchi va portlovchi gazlar hamda changlar bo‘lmasligi zarur. Kompressor yopiq binolarda ishlatilsa, xonaga havoning iflosla-nishini oldini oluvchi moslamalar o‘rnatilishi kerak. Agar ish davrida klapanlar, manometr va boshqa ishchi a’zolar yaxshi ishlamayotganligi aniqlansa, kompressor darhol ishdan to‘xtatilib tegishli ta’mirlash ishlari o‘tkazilishi zarur. Kompressorning tegishli detallarida sinovdan o‘tganligi to‘g‘risida belgi yoki tamg‘alari bo‘lishi shart, aks holda, bunday kompressorlardan foydalanish taqiqlanadi. Bosim idishlariga kimyoviy va issiqlik jarayonlari uchun, shuningdek siqilgan, suyultirilgan gazlar va suyuqliklarni saqlash va tashish uchun mo'ljallangan germetik yopiq idishlar kiradi. Bosim ostida ro'yxatdan o'tkazish uchun egasining yozma arizasi bilan amalga oshiriladi: idishlar uchun pasport, yig'ilish sifati to'g'risidagi guvohnoma, kemani yoqish sxemasi (ish parametrlarini ko'rsatgan holda), taxminiy o'tkazuvchanlikni ko'rsatadigan xavfsizlik klapanining pasporti. Ro'yxatga olinadigan kemalarning ishlashini boshlash uchun ruxsatnoma nazorat inspektori tomonidan ularni ro'yxatdan o'tkazgandan va texnik ekspertizadan o'tkazilgandan so'ng beriladi. Nazorat qiluvchi organlarda ro'yxatdan o'tkazilishi shart bo'lmagan kemalarni ekspluatatsiyasini boshlash uchun ruxsatnoma, ularga texnik ko'rik natijalariga ko'ra ularni boshqarish uchun korxonaning buyrug'i bilan tayinlangan shaxs tomonidan beriladi. Ushbu ruxsatnomalar (navbatdagi texnik ko'rik o'tkazilgan sana ko'rsatilgan holda) pasportda va "Kemani ro'yxatdan o'tkazish va tekshirish kitobida" qayd etiladi. 20 ETCda ro'yxatdan o'tkazilishi kerak bo'lgan kemalarning texnik ekspertizasi korxonaning texnik xizmati vakillari ishtirokida Mehnatni muhofaza qilish davlat nazoratining vakillari tomonidan amalga oshiriladi. Korxonada ularning texnik va xavfsiz holati uchun javobgar shaxs tomonidan Davlat mehnatni muhofaza qilish agentligida ro'yxatdan o'tkazilishi shart bo'lmagan kemalar. Texnik ekspertiza kemaning pasportiga binoan tashqi va ichki tekshiruv va bosim sinovlarini o'z ichiga oladi. Bosim kema yangi joyga ko'chirilganda yoki boshqa egasiga o'tkazilganda, shuningdek uning ishlash sxemasi o'zgartirilganda, kema majburiy ravishda qayta ro'yxatdan o'tkazilishi kerak. Bosim kemalariga xizmat ko'rsatish uchun 18 yoshga to'lgan, tibbiy ko'rikdan o'tgan, tasdiqlangan dastur bo'yicha o'qitilgan, ish bajarish huquqi to'g'risidagi guvohnoma berish bilan tasdiqlangan shaxslar qabul qilinishi mumkin. GOST 12.1.007 ga muvofiq 1, 2, 3 va 4 xavfli sinflar zararli moddalar bosimi ostida kemalar bilan ishlaydigan xodimlarni sertifikatlashtirish komissiyasi tomonidan Mehnatni muhofaza qilish davlat nazorati vakili majburiy ishtirokida amalga oshiriladi ( boshqa hollarda, mehnatni muhofaza qilish davlat nazorati vakilining komissiyada ishtirok etishi ixtiyoriy). Bosim kemalariga xizmat ko'rsatuvchi xodimlarning bilimlari yiliga kamida bir marta tekshiriladi. Kadrlar bilimlarining navbatdan tashqari sinovi quyidagi hollarda amalga oshiriladi: 12 oydan ortiq ishdagi tanaffus bilan; xodimlarning ishi yoki kemaning texnik holati buzilgan taqdirda mehnatni muhofaza qilish bo'yicha Gosnadzor vakilining iltimosiga binoan; -ish joyini o'zgartirganda; -bosim idishlari turini yoki guruhini o'zgartirganda; -bosim idishini sxemasini va ish rejimini o'zgartirganda. Bosim tomirlarining yuqori potentsial xavfini hisobga olgan holda, ish joyida xavfsiz ishlash bo'yicha ko'rsatma, kirish va ishga tushirish tartibi 21 joylashtirilishi kerak. Ruxsatsiz shaxslarning bosimli idishlar bilan ish joylarida bo'lishlari taqiqlanadi. Avtoklavlar qurilish sanoatida silikat mahsulotlarini, ko'pikli va gazbetonli, qumli ohakli g'ishtlarni, yog'ochni emdirish va boshqalarni termik ishlov berish uchun ishlatiladi. Avtoklavlar bilan baxtsiz hodisalar bug'ning bosimining ruxsat etilgan qiymatdan oshib ketishi, avtoklavda 0,01 MPa (0,1 kgf / sm2) dan yuqori bosim bo'lsa, qopqoqning ochilishi, qopqoqning to'liq yopilmaganligi bilan bug’ kirishi va avtoklav ichida texnik xodimlarning mavjudligi. Xavfsiz ishlashni ta'minlash uchun avtoklavlar, shuningdek bosim ostida ishlaydigan kemalar, xavfsizlik va o'chirish vanalari bilan, asboblar bilan ta'minlanadi. Avtoklavlarning muammosiz ishlashiga ishlab chiqarish sifati, ish rejimi, o'z vaqtida texnik ko'rikdan o'tkazish va o'z vaqtida profilaktik ta'mirlash orqali erishiladi. Baxtsiz hodisalarni oldini olish uchun avtoklavlar blokirovka qiluvchi tizim bilan jihozlangan bo'lib, bug’ to'liq yopilmagan qopqoq bilan avtoklavga tushishiga to'sqinlik qiladi, shuningdek avtoklavlarda bosim mavjud bo'lganda qopqoqlarni ochadi. Avtoklavdan kondensatsiya idishi orqali bug 'bosim tugmachasi 7 ga kiradi va rezina membranani 5 egib, tayoqchani 6 harakatga keltiradi. Ikkinchisi kalit 4 ga o'rnatiladi va elektr zanjirini buzadi. elektromagnit qulf 9. Bu holda, elektromagnit qulf 10-gachasi bo'shliqni chiqaradi, u 11-chi bahor ta'sirida mahkamlagichni 12-ni yopadi. \u200b\u200bIkkinchisi gijjalar vintzali 14-ning tutqichini 13 aylanishiga imkon bermaydi va shu bilan avtoklav qopqog'i 15 yopilishida aylanmoqda. Agar avtoklavdagi bug’ bosimi olib tashlansa, 9 qulfining elektr tarmog'i 4 tugmachasi bilan yopiladi, 10 yadrosi elektromagnitga tortiladi va mandalni 12 ochadi. Bu avtoklav qopqog'ini ochish uchun dastani 13 aylantirishga imkon beradi. 22 Avtoklavga bug' etkazib berishni avtomatik ravishda to'sib qo'yish (3.3.9- rasm), agar avtoklav qopqoqlari yopilmagan bo'lsa, bug' avtoklavga tushishini istisno qiladi. Avtoklav 1 ga chegara tugmachasi 2 qo'yilgan, agar u qopqoq 3 mahkam yopilgan bo'lsa va tayoq 4, kamon 5 kuchini yengib o'tadigan bo'lsa, bu kalitga ta'sir qiladi. Sxema yopilganda, elektromagnit 6, kamonni 7 siqib, tiqinni 8 ko'taradi va 9-gachasi tirnoq g'ildiragini bo'shatadi. Shundan so'ng, ratchet g'ildiragiga ulangan volan 10 ni burab, vana 11 orqali avtoklavga bug 'yuboradi. . Avtoklavlar ishlaganda, bug’ ishlab chiqaruvchisi mahsulotni bug'lash paytida shkafni avtoklav raqami va qopqog'i raqami bilan jetonni qulflaydigan tizim qo'llaniladi. Bug'lashni tugatgandan so'ng va avtoklavdagi bosimni olib tashlaganidan so'ng, bug 'moslamasi avtoklav qopqog'ini ochish va yopish huquqiga ega bo'lgan yuk ko'taruvchiga belgi beradi. Ishni tugatgandan so'ng, avtoklavni muhokama qilayotgan kishi qopqog'ini yopadi va qabul qiluvchiga qarshi belgini paroxodga qaytaradi. Jeton tizimi avtoklavni xavfsiz saqlash qoidalarini buzmaslik va avariyalarning oldini olishga imkon beradi. Bosim idishlarini saqlashga, tibbiy ko'rikdan o'tgan, o'qitilgan, sertifikatlangan va xizmat ko'rsatuvchi kemalarga sertifikatlarga ega bo'lgan kamida 18 yoshga to'lgan shaxslarga qabul qilinishi mumkin. Xodimlarni o'z-o'ziga xizmat ko'rsatishga qabul qilish buyurtma, do'kon uchun buyurtma bilan rasmiylashtirilishi kerak. Boshqaruv buyrug'iga binoan muhandislar va texnik xodimlar tayinlanadi, belgilangan tartibda sertifikatlanadi va bosimli kemalarning to'g'ri ishlashi va xavfsiz ishlashi uchun mas'ul bo'lgan imzoga qarshi rasmiy vazifalar bilan tanishadilar. Uzoq muddatli ish safari, kasallik va ta'tilda bo'lgan taqdirda, boshqaruv buyrug'ida ularni almashtiradigan shaxslar ko'rsatilishi kerak. Muhandislar uchun bilimlarni sinash chastotasi har 3 yilda bir marta, kemalarga xizmat ko'rsatuvchi xodimlar uchun esa yiliga kamida bir marta. 2.3.Rezervuar ustyopmasidagi rigelni hisoblash 23 Rezervuarning ustyopma rigelini uzluksiz to‘sin deb qaraymiz. To‘sin o‘qlari orasidagi masofa hisobiy oraliq deb hisoblanadi, ya’ni l=6300 mm . Tayanchlar orasidagi masofa 6,3 m bo‘lganda rigelning 1 m uzunligi qabul qiladigan yuklama: -ustyopmadan qpok=10,156,3=64 kN/m -rigelning xususiy og’irligidan qsv=0,30,63251,10,95=4,94 kN/m -to‘la yuklama q=qpok+qsv=64+4,94=68,94 kN/m Rigel kesimlaridagi eguvchi moment va qirquvchi kuchlar qiymatini aniqlash Rigelning V va S oraliq tayanch ustidagi va boshqa o‘rta tayanchlardagi eguvchi momentning qiymati elastik holatda ishlaydigan konstruksiyalar uchun quyidagicha topiladi. (αβ=-0,105; αs=-0,080; MB= αβ ql2=-0,10568,946,32=-287,3 kNm Ms= αs ql2=-0,08068,946,32=-218,9 kNm Statik noaniq temirbeton konstruksiyalarda ichki momentlarning qayta taqsimlanishiga yo‘l qo‘yiladi. Rigelning yig‘ma elementlari choklarini unifikatsiyalash uchun tayanch momentlarini tenglashtiramiz. Tenglashtirilgan momentlar qiymati c выр b M М  =-218,9kNm. Tenglashtirilgan eguvchi momentlarni hisobga olib, ko‘ndalang kuchlarni hisoblaymiz: 3,6 9, 218 2 3,6 ,94 68 2      l M ql Q выр b A =182,4 kN; 3,6 9, 218 2 3,6 ,94 68 2        l M ql Q выр b лев B =-251,91 kN; 2 3,6 ,94 68 2      ql Q Q лев c пр B =217,16 kN; Oraliq eguvchi momentlari M1, M2, M3 larning katta qiymatlarini hisoblaymiz. CHetki oraliqlardagi M1 eguvchi momentning maksimal qiymati ,2 65 ,94 68 4, 182 0    q Q Х A m. masofada joylashgan, u holda 24 2 ,2 65 68,94 ,2 65 182 4, 2 2 2 0 1        qx X Q M A =241,3 kNm; Oraliqdagi moment   2189, 8 3,6 ,94 68 8 2 2 3 2       выр Mb ql М М =123,13 kNm; Ustunning ko‘ndalang kesim o‘lchamlarini 40x40 sm deb qabul qilamiz. U holda: 2,0     пр B выр b пр в Q M M =-218,9+217,160,2=-175,47 kNm l l Qпр В 5,0 2,0 5,0    217,16 3,6 5,0 2,0 3,6 5,0     пр  QВ =203,37 kN; CHetki oraliqdagi eng kata ko‘ndalang kuchning qiymati: кн x l x l Q Q лев В пр В 238,11 ,2 65 3,6 2,0 ,2 65) ,91( 3,6 251 2,0 ) ( 0 0 0 0            Rigelni birinchi guruh chegaraviy holatlar bo‘yicha hisoblash Rigelning ko‘ndalang kesim o‘lchamlarini aniqlaymiz. Rigelning oldin qabul qilingan (brxhp=30 x 63 sm) ko‘ndalang kesim o‘lchamlariga aniqlik kiritamiz. Temirbeton konstruksiyalarini loyihalash tajribasiga asoslanib, to‘sinlarni hisoblashda plastik sharnirlarda darzlar hosil bo‘lishini chegaralash uchun, to‘sinning balandligini aniqlashda 35 ,0 0 h  х shart bajarilishini taьminlash lozim, u holda 35 ,0 0   h х  , m=0,289 ni aniqlaymiz. Rigelning ishchi balandligi 30 289 19 5, ,0 241300 1 0       b R M h b m =37,78 sm  38 sm; Rigel kesimining balandligi hp=50 sm, eni esa bp=0,5hp=25 sm deb qabul qilamiz. Armaturani ikki qator joylashtirilganda kesimning ishchi balandligi h0=h- a=50-6=44 sm. Rigel mustahkamligini normal kesim bo‘yicha hisoblash 25 Bo‘ylama armaturaning talab qilingan ko‘ndalang kesim yuzasini aniqlaymiz: chetki oraliqlarda M1=241,3 kNm bo‘lganda 85 ,0 ,0 256 (100) 25 44 0,1 5, 19 241300 2 2 0 2 1               b h R M b b m Bo‘ylama armatura ko‘ndalang kesimining yuzasi 85 365 44 ,0 241300 0 1       h R M A s s  =17,68 sm2 Chetki oraliqlarda 220A-III+228A-III As=6,28+12,32=18,6 sm2 bo‘lgan armaturalarni qabul qilamiz. oraliq tayanchlarda M1=M2=123,13 kNm bo‘lganda 2 0 2 2 2 0 2 2 ,8 24 93 365 44 ,0 123130 93 ,0 ,0 93 (100) 25 44 0,1 5, 19 123130 см h R M A b h R M s s b b m                       Oraliq tayanchlar uchun 212A-III+220A-III As=2,26+6,28=8,54 sm2 Ikkinchi tayanch va boshqa oraliq tayanchlarda пр МВ =175,47 kNm; 2 0 2 2 0 2 11,86 901 365 44 ,0 175470 901 ,0 ,0178 (100) 25 44 0,1 5, 19 175470 см h R M A b h R M s пр В s b b пр В m                       Qabul qilamiz: 228A-III As=12,32sm2 Unifikatsiyalash maqsadida boshqa tayanchlarda ham 228A-III armaturani qabul qilamiz. Rigel oraligьining o‘rta qismida hamda yuqori zonasida konstruktiv talablarga ko‘ra 212A-III armaturani o‘rnatamiz. Uning yuzasi As=2,26 sm2 teng. Rigelni qiya kesimlar bo‘yicha hisoblash Qirquvchi kuchning maksimal qiymati: 26 V tayanchning chegarasida o‘ngdan QVpr=203,37 kN, chapdan QVlev=1238,11 kN; S tayanchning chegarasida QSpr= QSlev=-203,37 kN. Qiya kesimning rigel bo‘ylama o‘qiga proeksiyasi «S» aniqlaymiz: V tayanchning chegarasida chapdan, f = n = 0 bo‘lganda V=b2Rbtbh02=21,325442(100)=12584000 N/sm=125,84 kN/m; bu erda koeffitsient b2=2 ogьir beton uchun. Hisobiy kesimda beton qabul qiladigan ko‘ndalang kuch QV=Qsw=Q/2 ya’ni ko‘ndalang sterjenlar qabul qiladigan kuchga teng deb hisoblab, qiya kesimning uzunligini aniqlaymiz. S=      238110 5,0 10 8, 125 5,0 5 Q В 105,7>2h0=94 sm; Shuning uchun S=94 sm. deb qabul qilamiz. U holda beton qabul qiladigan ko‘ndalang zo‘riqishlar Qb=    94 10 1258, 5 С В 133829,8 H=133,8 kN; Sterjenlar qabul qiladigan ko‘ndalang zo‘riqishlar Qsw=Q-Qb=238,11-133,8=104,3 kN; Ko‘ndalang sterjenlarga to‘g’ri keladigan rigelning birlik uzunligidagi hisobiy zo‘riqishlar qsw= 94 C  104300 Qsw =1109,6 N/sm qsw=1109,6 > 2 25 (100) 3,1 6,0 2 3       b Rbt b =975 N/sm qsw=1109,6>975 N/sm demak shart qanoatlantirildi. Ko‘ndalang sterjenlarning minimal qiymati bo‘ylama armaturalarga payvandlanish shartidan aniqlanadi. Bo‘ylama armaturaning diametri d=22 mm. Ko‘ndalang armaturalarning diametrini dsw=10 mm As=0,785 sm2 A-II klassdagi armatura qabul qilamiz. Rigeldagi karkaslar soni n=2 ta ya’ni Asw=nAsw=20,785=1,57 sm2 Ko‘ndalang sterjenlar qadami 27 s= 6, 1109 225 ,157 (100)     sw sw sw q A R =31,8 sm; Konstruktiv talablarga ko‘ra rigelning balandligi 450 mm dan ortiq bo‘lganda, ko‘ndalang sterjenlarning qadami S= 3 1 h= 3 1 50=16,6 sm dan oshmasligi kerak. Tayanchdan 4 1 l masofagacha bo‘lgan tayanch oldi uchastkalarida l= 4 1 lr= 4 1 630=157,5 sm=160 sm. masofada ko‘ndalang sterjenlar qadam s=15 sm deb qabul qilamiz. Oraliqning o‘rta qismida tayanchdan l= 2 1 lr= 2 1 630=315 sm masofada ko‘ndalang sterjenlar qadami s= 4 3 h= 4 3 50=37,5 sm. Ko‘ndalang sterjenlar qadami 40 sm yoki 15d dan oshmasligi kerak (bu erda d-bo‘ylama sterjenlarning diametri). U holda 15d=151,2=18 sm. O‘rta uchastkalarda ko‘ndalang sterjenlar qadamini s=25 sm deb qabul qilamiz. Qiya kesimning mustahkamlik shartini tekshiramiz: Q=2381100,3b2w1b1Rbbh0=0,31,130,80519,52547(100)=628424 N; h0=h-a=50-3=47 sm Shart qanoatlantirildi, qiya kesimning mustahkamligi ta’minlandi. bu erda w1=1+5w=1+56,460,0042=1,13; 34500  210000  b s E E  =6,46; ; ,0 0042 15 25 ,157      b s Asw  ,0 805 ,0 001 19 5, 1 1 1        b W  R  (koeffitsient =0,01 og‘ir beton uchun) 28 XULOSA Bosim bilan ishlaydigan idishlar ularni quvurlardan uzib quyish uchun berkituvchi ventillar, jumraklar, surilma kopkoklar bilan, saqlovchi uskunalar bilan, muxit xarorati va bosimni o’lchash uchun asboblar bilan, suyuqlik mikdori ko’rsatkichi bilan ta’minlangan bo’lishi kerak. Saqlovchi klapanlar idishdagi boim meyordan oshib ketganida ortiqcha bug’gaz yoki suyuqlikni tashqariga chiqarib yuborish uchun mo’ljallangan. Bosim keragidan oshib ketganida klapan yoriladi va gaz idishdan chiqib, portlashning oldi olinadi. prujinali saqlovchi klapanning sxemasi ko’rsatilgan. Bosim belgilangan kiymatidan oshib ketganida, prujina yoki yukning kuchi yetarli bo’lmay koladi, natijada klapan uyasidagi teshik ochiladi va gaz idishdan chiqadi. Saqlovchi klapanlar soni, ulchamlari va o’tkazish imkoniyati shunday hisob bilan tanlanadiki, idishdagi bosim 300 kPa gacha bosimli idishlar uchun ish bosimidan 50 kPa an ortik, 300-600 kPa bosimli idishlar uchun esa 15% dan ortik oshib ketmaydigan bo’lsin. Bosim bilan ishlaydigan uzkunalarni doim nazoratda bo’lishi kerak bo’ladi.Agar bunday hodisalarga e’tibor berilmasa korxonalarda baxtsiz oqibatlarga olib kelishi mumkin.Shunday texnogek oldini olish maqsadida hodimlar o’rtasida tushuntirish ishlari o’z navbatida amalga oshiriladi. Bizga ma’lumki yuqori bosimda ishlaydigan shunday idishlar ma’vjudki bunday idishlar turli shakilda turli jabxalarda kuzatishimiz mumkin demak shunga ko’ra talablar va meyoriy hujjatlar yuritib boriladi. Misol uchun gaz bilan ishlaydiga yuqori bosimlarni oladigan idishlarni oladigan bo’lsak bunday idishlar albatda xavfli ko’lami ancha yuqori bo’lib bunday idishlar o’z talablari bor va eng kamida bir yida birmatta ko’rishdan o’tkazilgan bo’lishi lozimva bunday idishlar uchun albatda bosim ostida bo’lgani uchun bosim o’lchaydigan asbob ya’ni manometerlar mavjud bo’lib bular o;z navbatida inson xavsizligini ta’minlab berishi ko’zlangan.Ma’nometirni vazifasi ortiqcha bosimni aniqlab beradi.ularni xam turlari bo’lib bulardan ishchi ma’nometirlar ,nazorat manometirlar va navbatdagi ma’nometirlar bor.Ishchi manometirlar sh 29 jarayonidagi bosimni normative holatinin aniqlab noratdaga olib boradi,namunaviy manometirlarda esa labara toriya ishlar va shukabi ishalr uchun yuritib borilmoqda. 30 Foydalanilgan adabiyotlar 1. A. Mark, P. Friend James Fundamentals of Occupational Safety and Health. Bernan Press. Germaniya, 2007 2. Yuldashev O.R. Mehnat muhofazasi maxsus kursi./ Darslik. –T.: “Tafakkur qanoti”, 2015. – 336 b. 3. E.I. Ibragimov, S. Gazinazarova, O.R. Yuldashev. Mehnat muhofazasi maxsus kursi. Darslik.-T.: TIMI, 2014.-536 b. 4. Yuldashev O.R., Djabborova Sh.G., Xasanova O.T. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik–T.:“Toshkent-Iqtisodiyot”, 2014.– 268 b. 5. Yormatov G‘.Yo. va boshqalar. Hayot faoliyati xavfsizligi. –T.: “Aloqachi”, 2009. – 348 b. 6. Tursunov Y., Usmanova M. Mehnat huquqi. Darslik - Toshkent, “Moliya”, 2006, 227-b. 7. A’zamov A., va boshqalar. Mehnatni muhofazasi qilish./ O’quv qo’llanma. –T.: “Sano-standart”, 2013. – 232 b. 8. Narziyev Sh.M., Kurbonov Sh.X. Hayot faoliyati xavfsizligi. O’quv qo’llanma–T.:“Yangi nashr”, 2019.– 234 b. 9. G’ulomova G.M. Yong’in va yonish-portlash xavfsizligi. O’quv qo’llanma–T.:“Tafakkur tomchilar”, 2021.– 240 b. 10. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.:O‘zbekiston, 2014. – 46 b. 11. “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi (yangi taxriri) O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 2016 yil 22 sentyabr. 12. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to‘g‘risidagi Nizom. Vazirlar Mahkamasining qarori № 286, 06.06.1997, –T.: 1997. 13. “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug‘urtasi to‘g‘risida”gi qonun. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2008 , 37-38-son. 31 14. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori “O‘zbekiston Respublikasi bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 2018 yil 31 dekabr, 1066-son. 15. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi xukumat portali. 16. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 17. www.mintrud.uz – Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi sayti.