BO‘Z TUPROQLAR
Reja
1. Bo’z tuproqlarni tarqalishi
2. Bo’z tuproqlarning genezisi, morfologik tuzilishi va klassifikasiyasi.
3. Sug’oriladigan tuproqlarning tarkibi, xossalari va tasnifi.
Bo’z tuproqlarni tarqalishi
Zonaning asosiy territoriyasi O’rta Osiyo va Qozog’istonning tog’ oldi
nohiyalarida va shuningdek, uncha katta bo’lmagan maydonlari Kavkaz orti
(Ozarbayjonning Kura Araks pasttekisligi)da joylashgan.
Zonaning o’ziga xos tabiiy-iqlim sharoitlari, jumladan 100C dan yuqori
samarali harorat (3400-40000C)ning ko’pligi va qish bahor davrlarida
yog’ingarchilikning ancha ko’pligi bilan bog’liq, o’ziga xos nam rejimi (umuman
yerda namning yetarli emasligi)ning bo’lishi, bu xududlarni quruq subtropiklar
jumlasiga kiritish imkonini beradi. Tog’ oldi cho’l-dasht zonasida asosan bo’z
tuproqlar tarqalgan.
O’loq-bo’z tuproqlar va o’tloq tuproqlar bilan birga hisoblaganda bo’z
tuproqlar zonasining umumiy maydoni 41,3 mln.gektar.
Tuproqlarning zonallik sistemasida bo’z tuproqlar alohida o’rin tutadi va
Turon tuproq-iqlim balandlik mintaqasining quyi bo’limini tashkil etadi. Bo’z
tuproqlari tog’ tizmalarining uncha baland bo’lmagan qismlarida, tog’ yonbag’ri
qiyaliklari va do’ngliklari (adirlarda), tog’ etagi prolyuvial tekisliklarida va
shuningdek daryolarning yuqori terrasalarida tarqalgan.
Bo’z tuproqlar ko’proq tarqalgan xududlarda, bu zonaning yuqori chegarasi
dengiz sathidan 1400-1600 m, quyi chegarasi esa 250-300 dan 250-500m gacha
bo’lgan balandlikdan o’tadi. Bo’z tuproqlarning tarqalish chegarasi O’zbekistonda
ham bir xil emas. Masalan, Toshkent atrofida uning quyi chegarasi dengiz
sathidan 250-300 m, Zarafshon vodiysida 350-400, Surxondaryo viloyatida 450-
500, G’arbiy farg’onada taxminan 500 m balandlikdan o’tadi.
Tog’ yonbag’irlaridagi tekisliklarda tog’ etaklarining yuqori qismlariga qarab
mutloq balandlikning ortib borishi bilan, iqlim sharoitlari va shunga ko’ra
o’simliklar olami, tuproqda kechadigan jarayonlar jadalligi va uning yo’nalishi
ham o’zgarib boradi.
Shunday qilib, bo’z tuproqlar turlicha balandliklar bo’ylab tarqalganligi
sababli, ularni Osiyo qit’asi tog’ sistemasi vertikal zonalligining dastlabki quyi
bosqichiga kiritiladi.
Zona tog’ oldi tekisliklari va qiyaliklarida tarqalganligidan uning tabiiy
sharoitlarida ham vertikal zonallik xususiyati yaxshi ifodalangan.
Iqlimi kontinental, quruq va issiq bo’lib, qishi ancha yumshoq va iliq. 100C
dan yuqori haroratli davr davomiyligi 170-245 kun bo’lib, harorat yig’indisi 3400-
5400 0C ni tashkil etadi.
Joyning absolyut balandligi oshishi bilan yog’inlar miqdori ko’payadi, lekin
harorat pasayib boradi. Tog’ oldi tekisliklarida yog’inlar eng kam (100-250mm)
bo’lib, to’q tusli bo’z tuproqlar tarqalgan tog’li nohiyalarda 450-600 mm ni tashkil
etadi. O’rtacha yillik harorat zonaning shumolida +9–110 C, yozda 23-260 ga
yetadi. Yog’in miqdori esa 150-300 mm; markaziy qismida (Toshkent va
Samarqand viloyatlari) +12 – 13,60C va yog’inlar 250-500 mm; zonaning janubida
(Tojikiston, Turkmaniston va janubiy O’zbekiston) iqlim eng issiq bo’lib, o’rtacha
yillik harorat +14 – 150 C, yog’in miqdori esa 250-600 mm ni tashkil etadi. Bo’z
tuproqlarning cho’l zonasi bilan chegaradosh quyi qismida iqlim ancha issiq va
quruq. Bu yerda havoning nisbiy namligi past (20-30 foiz); joyning balandligi
oshib borishi bilan, nisbiy namlik ham yuqori bo’ladi. Sug’oriladigan vohalarda
iqlim biroz yumshaydi, havoning nisbiy namligi yozda 40 foizdan kam bo’lmaydi.
Zonaning relyefi ko’plab daryo va dara-soylar bilan bo’linib ketgan nihoyatda
katta tog’ oldi qiya tekisliklardan iborat. Tog’larga yaqinlashgan sari tog’oldi
tekisliklari adirlarga o’tadi. Bo’z tuproqlarning anchagina maydoni daryolarning
yuqori terrasalarida joylashib, asosan lyoss va lyossimon jinslar bilan qoplangan
bo’lib, uning tagida qatlamli qum-shag’al, qumli mayda zarralar keltirilmalari
yotadi. Mirzacho’l, Tyanshanning g’arbiy qismi, Hisor tog’ tizmasining tog’ oldi
qiyaliklaridagi katta maydonlarni lyossli tekisliklar tashkil etadi. Tog’larga
yaqinlashgan sari tog’ oldi qiyaliklarining nishabligi ortib boradi va tekisliklar
o’rnida daryo vodiylari, soylar, jarlar bilan bo’linib ketgan o’r-qirli yerlar
boshlanadi.
Kura-Araks provinsiyasida allyuvial va dellyuvial yo’l bilan hosil bo’lgan
og’ir qumoq va soz tarkibli jinslar keng tarqalgan.
O’simliklari ham joyning absolyut balandligiga qarab o’zgaradi. Zonaning
quyi qismi qalin bo’lib o’sadigan va 5-8 sm gacha zich chim hosil qiladigan rang-
qo’ng’irbosh-kovrak (Carex hostil va Poa bulbosa. Ferula), o’simliklari
formasiyasidan tashkil topgan. Efemeroidlar guruhiga mansub bu o’simliklarning
vegetasiya davri qisqa (30-45 kun) bo’lib, yozgi qurg’oqchilik boshlanishi bilan
qurib qoladigan ko’p yillik o’simliklardir. Efemeroidlar bilan birga efemerlardan
boychechak (Lagea), chuchmoma (Lxiolirion), no’xatak (Astra alus), sag’on
(Sirgensohnia), lola (Tulnpa), momasirka (Draba), itgunafsha (Veronika),
lolaqizg’aldoq (Papaver), yovvoyi arpa (Hordeum) va boshqalar o’sadi.
Zonaning o’rta va baland qismlarida qo’ng’irbosh bilan birga yaltirbosh,
qizg’aldoq, geran kabi efemerlar o’sadi. Ular orasida qurg’oqchilikka chidamli
bo’lgan ko’p yillik o’simliklardan oqquray (Psoralea dropasea), karrak (Sousenia
resinosa), yaltirbosh (Bromustectorum) tarqalgan.
Zonaning yuqori qismida bug’doyiq (Agropirum trichophorum), taktak
(Hordeum bulbosun) o’sadi. Bu o’simliklarning balandligi 40-100sm bo’lib,
efemerlar kabi qisqa muddatda qurib ketadi. Ular orasida efemerlardan yaltirbosh
(Bromus), qismaldoq (Algitera) va boshqalar uchraydi. Zonaning shimoliy
qismida shuvoq (Artemisia), ebalak (Ceratocorpus sp), qo’ziquloq (Phlomis
tapsoides) kabilar efemerlar bilan birga aralash uchraydi.
Tog’ oralig’i vodiylarning sohil qismida chakalakzorlar uchrab, unda terak,
tol, jiyda kabilar o’sadi.
Bo’z tuproqlarning genezisi, morfologik tuzilishi va klassifikasiyasi. Bo’z
tuproqlarning kelib chiqishi (genezisi)ga doir ko’plab tadqiqotlar
V.V.Dokuchayev, N.M.Sibirsev, K.D.Glinka, P.S.Kossovich, N.A.Dimo,
L.I.Prasolov, A.I.Bessonov va boshqalarning faoliyati bilan bog’liq.
Ayniqsa S.S Neustruyevning bu sohada olib borgan ishlari alohida o’rin
tutadi. Olim 1908 yilda Sirdaryo viloyatida olib borgan tadqiqotlari asosida bo’z
tuproqlarning kelib chiqishi haqida dastlabki to’la ma’lumotlarni beradi.
S.S.Neustruyev mustaqil tip sifatida ajratib «bo’z tuproqlar» atamasini fanga
kiritgan. «Bo’z tuproqlar» termini (atamasi) hozirgi vaqtda vatanimiz va xorijiy
mamlakatlar adabiyotiga kiritilgan.
Keyinchalik bo’z tuproqlarning genezisi sohasidagi ancha to’liq va
mukammal tadqiqotlar mashhur tuproqshunos N.A.Rozanov tomonidan olib
borildi hamda uning «O’rta Osiyo bo’z tuproqlari» (1951)monografiyasida
batafsil bayon etildi.
O’zbekiston olilarining ko’plab ishlari ham bo’z tuproqlarni o’rganishga
qaratilgan (M.Bahodirov, M.Umarov, A.Rasulov va b.).
Bo’z tuproqlar haqidagi ko’pgina materiallar o’rta Osiyo jumhuriyatlari
tuproqlariga doir ko’plab monografik asarlarda yoritilgan.
Ko’rsatilgan asarlarda bayon etilgan va shuningdek, olib borilgan keyingi
tadqiqotlar asosida bo’z tuproqlarning genezisi haqidagi nuqtai nazarga ko’ra bo’z
tuproqlarning kelib chiqishi va xossalari hozirgi zamon omillri va jarayonlari bilan
bog’liq (I.S.Kaurichev, 1989). Bunda bo’z tuproqlarda kechadigan biologik va
biokimyoviy jarayonlar jadalligi hamda maromini belgilovchi o’ziga xos
gidrotermik rejimlarga alohida e’tibor beriladi.
Boshqa bir nuqtai nazarga ko’ra o’z tuproqlar eng qadimgi tuproqlar
jumlasiga kiradi. Muzliklar davrida ham bo’z tuproqlarning tuzilishi deyarli
buzilmagan va bir necha ming yillik murakkab shakllanish, shuningdek,
rivojlanish tarixiga ega. Bo’z tuproqlar ko’plab bosqichlarni, jumladan, bir qancha
o’ta namlik davrlarini kechirgan bo’lib, shu sababli tuproqda gil to’planishi
(gillanish) va profilining ancha miqdorda temir bilan boyishi singari alomatlar
rivojlanmagan (N.A.Rozanov,1951).
Uchinchi nuqtai nazarga asosida (V.Kovda, 1973, I.N.Stepanov, 1980) bo’z
tuproqlar dastlab gidromorf va so’ngra yarim gidromorf tuproq paydo bo’lish
bosqichlarini o’tgan. Shu sababli bu tuproqlarda gumusning, shuningdek, kalsiy,
magniy karbonatlari, gips va boshqa moddalarning ko’p to’planishi ro’y bergan.
Keyinchalik bo’z tuproqlar ishqorsizlanib, quruq (arid)lashgan tabiiy sharoitlarga
uchragan. Bu fikr O’rta Osiyodagi lyoss va lyossimon jinslarning allyuvial,
prolyuvial, delyuvial kelib chiqishi bilan tushuntiriladi. Demak, bo’z tuproqlar
genezisini yagona bir xil nazariya bilan tushuntirish mumkin emas. Xullas, bo’z
tuproqlarda hozirgi zamon jarayonlarining belgilari bilan bir qatorda qachonlardir
boshqacharoq omillar tufayli yuzaga kelgan xususiyatlar ham aks etgan.
Bo’z tuproqlar zonasida tuproq paydo bo’lish jarayoni o’ziga xos gidrotermik
rejim sharoitida rivojlanadi. Qishi iliq, ya’ni tuproq ko’pincha muzlamaydi, ba’zan
qisqa muddatda muzlaydigan, bahorda juda qulay nam va issiqlik rejimi mavjud,
yozda esa issiq va quruq sharoit kuzatiladi. Yuvilmaydigan suv rejimi (qo’riq va
lalmikor maydonlarda) mavjud. Tuproq muzlamaganligi va qulay qovushmaga ega
bo’lganligi sababli chuqur namlanadi (qish va bahorda): och tuslilari – 1 m, va
ko’proq, tipiklari – 1,5 m gacha va undan ham chuqurroq. Ushbu davrda tuproq
namligi dala nam sig’imiga barobar (20-21%). Hatto, namlik desuksiya (so’rish) va
parlanishga jadal sarf bo’ladigan, bahor paytida ham, tuproq namligi 80-100 sm li
qalinlikda so’lish namligidan 1,5-2 marotaba ortiq, yomg’ir yoqqanda esa ustki
qatlamlarda dala nam sig’imigacha yetib boradi. May oyidan oktyabrgacha
tuprokning 1 m va undan ham chuqurroqgacha to’xtovsiz qurishi davom etadi.
Tuproq – gruntning maksimal qurishi yozgi kserotermik davrda (iyul-avgust) sodir
bo’ladi, bu paytda ustki gorizontlarda namlik maksimal gigroskopik darajasigacha
pasayadi, bu biologik jarayonlarning susayishiga olib keladi.
Gidrotermik rejimning qayd etilgan xususiyatlariga ko’ra bo’z tuproqlar
paydo bo’lishining tabiiy jarayonlari ikkita keskin farqlanadigan davr mavjudligi
bilan xarakterlanadi: 1) biologik jarayon kuchli rivojlanadigan nam, iliq, qisqa
bahor davri; 2) biologik jarayon asosan to’xtaydigan issiq va quruq uzoq yoz
(kserotermik) payti.
Moddalar biologik aylanishining muhim xususiyati – har yili efemer – cho’l
o’simliklari biomassasining ko’p qismi (75% gacha) yerga tushishi (60-100 s/ga),
ularning 80-90% kul elementlari va azotni ko’p saqlaydigan ildiz sistemalardan
tashkil topishidir. Bo’z tuproqlar zonasidagi moddalar biologik aylanishining
asosiy xususiyati – o’simlik qoldiqlarining jadal parchalanishidir.
Bahorda o’simliklar juda kuchli rivojlanadi, jadal gumus hosil bo’ladi va shu
bilan birga turli organizmlar ta’sirida organik moddalarning kuchli minerallashish
jarayoni sodir bo’ladi. Bo’z tuproqlar mikroorganizmlarga boy (nitrat hosil
qiluvchi, azot to’plovchi bakteriyalar), protozoa, chuvalchanglar, qurt-
qumursqalar, sudralib yuruvchilar ko’pligi tufayli tuproq tuzilishi va organik
moddalar parchalanishiga katta ta’sir etadi.
Shunday qilib bo’z tuproqlar paydo bo’lishida jadal, ammo qisqa muddatli
biologik jarayonning sodir bo’lishi xarakterli hisoblanadi. Shu sababli bo’z
tuproqlarda gumus kam to’planadi.
Quruq yoz paytida karbonatlar va suvda oson eriydigan tuzlarning yuqoriga
ko’tarilishi sodir bo’ladi. Qish va bahorda yog’inlar ta’sirida tuproq profilining
yuvilishi kuzatiladi.
Bo’z tuproqlarda gumus miqdori va profilining yuvilishi joyning absolyut
balandligiga bog’liq. Balandlik ortishi bilan namlik ko’payadi,tuproq chuqur
namlanadi, o’simliklar qoplami qalinlashadi, ularning vegetasiya davri uzayadi va
gumifikasiya jarayoni kuchayadi.
Shu sababli tog’ oldi tekisliklari va allyuvial terrasalari (zinapoya supalari)
bo’z tuproqlaridan tog’ oldi va past tog’lar bo’z tuproqlariga tomon gumus hosil
bo’lishi va profilining yuvilishi ortib boradi.
Tuproq paydo bo’lishining bahorgi davrida tuproq ichki nurash jarayoni ham
ko’proq sodir bo’ladi, va bu bo’z tuproqlar profili ustki va o’rta qismining qisman
sozga aylanishiga olib keladi.
Bo’z tuproqlar uchun umuman quyidagi asosiy belgilar va xossalarning
bo’lishi: tuproqning uncha aniq genetik gorizontlarga ajralib turmasligi,
gumusning kam bo’lishi (to’q tusli bo’z tuproqlar bunga kirmaydi), ammo
chirindili qatlamning ancha cho’ziqligi; mikroagregatlarning ko’p bo’lishi bilan
birga makroagregatlarning ham yaxshi ifodalanmaganligi; yuqori kovakligi va
ancha g’ovak qovushmasi; barcha tuproq profilining karbonatli bo’lishi, ammo
tuproq yuqori gorizotlarida karbonatlarning sezilarli ravishda kamayishi,
karbonatlarning ko’pligi sababli tuproqning ishqoriy reaksiyaga ega ekanligi, ona
jinslarga nisbatan tuproq profilida gillanishning ko’proq bo’lishi, tuproqning
barcha profili bo’ylab turli jonivorlar faoliyatining yuqori ekanligi kabilar
xarakterlidir.
Bo’z tuproqlar o’ziga xos tuzilishga ega. Odatda tuproq profilining yuqori
qismida gumus kam bo’lganidan uning rangi och va ona jinslar tusidan uncha farq
qilmaydi.
Umumiy tarzda bo’z tuproqlarning morfologik tuzilishi quyidagicha (50 -
rasm):
A1-gumusli gorizont, qalinligi 12-17 sm, usti chimlangan, bo’z yoki och-
bo’zg’ish tusli, ko’pincha changsimon-qumoq, tangasimon-mayda uvoqli
strukturali;
AB-o’tuvchi gorizont, 15-25 sm; sarg’ish malla bo’z, asosan changli qumoq,
tez uvalanib ketadigan chidamsiz uvoqli strukturali, chuvalchang va
hasharotlarning uyalari va izlari ko’p bo’lganidan, bu gorizont teshikli tuzilishga
ega; ba’zan bo’shliqlar va teshiklarning devorlarida mog’orsimon ko’rinishli
karbonatlar uchraydi;
BCa-karbonatli illyuvial gorizont, qalinligi 60-100sm; och qo’ng’ir-sarg’ish
(malla), ko’pincha changsimon qumoqli, zichlangan, jonivorlarning inlari, uyalari
siyrak uchraydi, oq dog’lar («oq ko’zanaklar») konkresiyalar («tugunchalar») va
mog’orlar shaklidagi karbonatlar yaxshi ko’rinib turadi.
CCa – sarg’ish yoki malla tusli, changsimon-qumoq: yuqori qismida tuzlar
ajralib turadi: 1,5-2,0 m da mayda gipsning taram-taram tuzilishli kristallari va
druzalari uchraydi.
Tuproq yuzasidan boshlab xlorid kislota ta’sirida qaynaydi.
To’q tusli bo’z tuproqlarda gumusli gorizont yaxshi
ifodalangan.
Qishloq xo’jaligida foydalanib, uzoq muddatlarda
sug’orilganda bo’z tuproqlarning profilida keskin o’zgarishlar
ro’y beradi va turli qalinlikdagi madaniy agroirrigasion
gorizontlar yuzaga keladi. Shunga ko’ra tuproqning fizikaviy
xossalari ham qo’riq yerlardagidan keskin farq qiladi.
Bo’z tuproqlar klassifikasiyasi. Bo’z tuproqlar zonaning
asosiy avtomorf tuproqlari jumlasiga kiradi. Bo’z tuproqlar
bilan bir qatorda, bu yerda, sizot suvlari ancha yuqori
joylashgan sharoitda shakllanadigan o’tloq-bo’z tuproqlar tipi va shuningdek
sug’oriladigan bo’z (madaniy voha) tuproqlarning bir necha tip va tipchalari
ajratiladi. Ana shu tuproq tiplaridan tashqari zonada gidromorf tuproqlardan:
sho’rxoklar, o’tloq tuproqlar, o’tloq-botqoq va botqoq tuproqlar hamda ular bilan
birga uchraydigan turli tuproqlar tarqalgan.
Bo’z tuproqlar tipi uchta tipchaga: och tusli bo’z tuproqlar, tipik bo’z
tuproqlar va to’q tusli bo’z tuproqlarga ajratiladi. (- jadval).
Bo’z tuproqlar klassifikasiyasi
Tip
Tipcha
Avlod
Bo’z tuproqlar
Och tusli, tipik, to’q tusli
Oddiy,
qoldiq-sho’rxokli,
shag’alli
Sug’oriladigan
bo’z tuproqlar
Sug’oriladigan och tusli bo’z.
Sug’oriladigan tipik bo’z.
Sug’oriladigan to’q tusli bo’z.
Qadimdan sug’oriladigan bo’z
tuproqlar.
Oddiy, ikkilamchi sho’rhok-
simon, shag’alli
O’tloq – bo’z
O’tloqsimon–bo’z.
O’tloq – bo’z
Oddiy,
sho’rhoksimon,
shag’alli.
Och tusli bo’z tuproqlar zonaning ancha quruq (arid) mintaqasida tarqalgan
tipcha bo’lib, bo’z tuproq zonasining cho’l zonasi bilan tutashgan quyi qismida,
odatda dengiz sathidan 300-400 dan 500-600 m gacha bo’lgan balandliklarda
joylashgan.
Och tusli bo’z tuproqlar tog’ tizmalari qiyaliklarining quyi qismlarida, tog’
etagidagi qiya tekisliklar va qir adirlarda Qoratog’ tizmalarining yonbag’irlarida,
Mirzacho’l va Qarshi cho’llarida, Farg’ona cho’kmasida, Zarafshon vodiysining
o’rta qismlarida, Surxondaryo havzasi va boshqa hududlarda tarqalgan.
Och tusli bo’z tuproqlarda gumusning kamligi sababli, uning morfologik
tuzilishidagi genetik gorizontlarning uncha yaxshi ajralib turmasligi va umuman
barcha qatlamlarning yaxshi ifodalanmaganligi, xlorid kislota ta’sirida hamma
gorizontlarining shiddatli qaynashi hamda hasharotlar, turli jonivorlar inlarining
ko’p bo’lishi xarakterli.
Kam gumusli (chirindili) goriznot (A+B) ning qalinligi 40-50 sm dan
oshmaydi. A- gorizonti 6-12 sm bo’lib, och-bo’zg’ish tusli, qo’riq yerda
chimlangan, B1 gorizonti biroz malla tusli, bo’zg’ish, bu gorizont ancha
zichlangan va rangi och, karbonatlarning oq ko’zanakli dog’lari bo’lgan BCa
gorizonti bilan almashinadi. 1 m chuqurlikka qadar tuproqda nam to’planishi
mumkin. Tuproqning 150-180 sm chuqurligida gips va suvda oson eruvchan tuzlar
uchraydi.
Tipik bo’z tuproqlar zonaning o’rta mintaqasini shuningdek, tog’oldi
tekisliklarining qir-adirlari, past tog’larning ancha baland qismida tarqalgan. Tipik
bo’z tuproqlarning yuqori chegarasi dengiz sathidan 700-1000 (1200) m gacha
balandlikda joylashgan. Gumusli gorizonti ancha yaxshi ifodalangan; gumusli
(A+B) gorizontining umumiy qalinligi 55-80 sm. A-gorizontining yuqori qismi
ancha chimlangan: atmosfera yog’inlari bilan tuproq 1,5 m gacha namlanadi. 130-
200 sm chuqarlikda mayda kristalli gips qatlami ajralib turadi.
To’q tusli bo’z tuproqlar zonaning eng yuqori mintaqasini tashkil etib,
baland tog’ qiyaliklari va past tog’larda daryo vodiylarining tog’ oraliqlaridagi
tekisliklarida dengiz sathidan 700-1000 m dan 1400-1600 m gacha bo’lgan
balandliklarda tarqalgan.
To’q tusli bo’z tuproqlar yaxshi ifodalangan gumusli profilga ega. Gumusli
gorizont qalinligi 80 sm dan ortiq bo’ladi.
A-gorizonti to’q bo’z tusli, uvoqli donador strukturali; B1-malla qo’ng’ir tusli,
bo’zg’ish; BCa – gorizonti oq ko’zanaklar va konkresiyalar shaklidagi
karbonatlarning to’planishi bilan jaralib turadi. Tuproq profili atmosfera yog’inlari
ta’sirida yaxshi yuvilganligi sababli, 2 m chuqurlikka qadar ham unda gips va
suvda eruvchi tuzlar uchramaydi.
Bo’z tuproqlarning tipchalari: oddiy (sho’rlanmagan); sho’rxoksimon: yaxshi
rivojlanmagan (profili uncha qalin bo’lmasligi va shag’alligi bilan xarakterlanadi)
kabi avlodlarga ajratiladi. Sho’rlanish darajasi (kam, o’rtacha, kuchli
sho’rxoksimon) va gumusli gorizont qalinligiga qarab (qalin bo’lmagan A+B 40
sm; o’rtacha qalinlikdagi 40-80 sm va qalin >80 sm) ham bo’linadi. o’tloq-bo’z va
qadimdan sug’oriladigan tuproqlarda shuningdek ularning gleylanish
(berchlanish) darajasiga qarab gleysimon va gleyli tuproqlar ajratiladi.
O’tloq - bo’z tuproqlar sizot suvlari 2,5-5 m chuqurlikda bo’lgan va
nisbatan kamroq namlanib turadigan sharoitda shakllanadi. o’tloq-bo’z tuproqlari
avtomorf bo’z tuproqlardan o’zining ayrim xususiyatlari jumladan, moddalar
biologik aylanishining kuchliroq bo’lishi, gumusli qatlamining qalinligi va
chirindining ancha ko’pligi bilan farqlanadi.
O’tloq bo’z tuproqlarning aksariyat maydoni sug’orilib, dehqonchilikda
foydalaniladi.
o’tloq-bo’z tuproqlari 2 tipchaga: o’tloqsimon-bo’z tuproq-sizot suvlari barqaror
(3,5-5m) bo’lmaydigan sharoitda uchraydi va 2 m dan pastda gleylanish alomati
ifodalangan. O’tloq-bo’z tuproqlar sizot suvlari 2,5-3,5 m da ancha barqaror
bo’lgan sharoitda hosil bo’ladi. Unda gumus ko’proq, gleylanish belgilari 1 m
chuqurlikdan boshlanadi. Ular oddiy, sho’rxoksimon va shag’alli (galechnik)
kabi avlodlarga bo’linadi.
Sug’orish natijasida o’zgargan o’tloq-bo’z tuproqlar alohida tipga –
sug’oriladigan o’tloq-bo’z tuproqlarga ajratiladi.
Mexanik va mineralogik tarkibi. Och tusli va tipik bo’z tuproqlar orasida
yengil va o’rta qumoqli, to’q tusli bo’z tuproqlarda esa og’ir qumoq mexanik
tarkibli xillari ko’proq uchraydi. Allyuvial jinslarda rivojlangan bo’z va o’tloq-
bo’z tuproqlar uchun yirik chang fraksiyalarini ko’p (40-55 foiz) saqlashi, yuqori
va o’rta qatlamlari biroz loyqa (<0,001)zarrachalari bilan boyiganligi xarakterli.
Yirik fraksiyalarning mineralogik tarkibi asosan kvars, dala shpatlari,
gidroslyudalar va kalsitdan iborat. Bu tuproqlarning tarkibi og’ir fraksiyali
minerallarning ko’pligi (2 dan 10 foizgacha va undan ortiq) bilan ajralib turadi.
Turli fraksiyalarda slyudalarning ko’pligi sababli, bo’z tuproqlar har xil asoslar
hamda o’simliklar uchun zarur oziq elementlarga boy.
Bo’z tuproqlar tarkibida yuqori dispers mineraldan gidroslyudalar,
montmorillonit gruppasi minerallari, shuningdek xlorit, vermikulit va amorf
moddalar ko’p uchraydi.
Sug’orib deg’qonchilik qilinadigan sharoitda slyudalarning parchalanishi
tezlashadi va o’simliklar uchun zarur oziq elementlar (ayniqsa kaliy) ajralib,
tuproqda to’planadi.
Kimyoviy tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari. Bo’z tuproqlarning yalpi
kimyoviy tarkibi tuproq mineral qismi tarkibiy qismlarining profil bo’ylab deyarli
tekis taqsimlanishi bilan xarakterlanadi. Bundan karbonatlar istesno bo’lib, uning
miqdori tuproqning pastki ya’ni karbonatli illyuvial gorizontida ko’p (85-jadval).
Och tusli bo’z tuproqlardan to’q tusli bo’z tuproqlarga o’tgan sayin
tuproqning umumiy tarkibida R2O3 miqdori ko’payadi va SiO2: R2O3 bo’lgan
nisbati biroz qisqaradi.
Bo’z tuproqlar kimyoviy tarkibining o’ziga xos muhim xususiyati, tarkibi
karbonatning ko’p bo’lishi va gumusning kamligidir. Tuproqlarda karbonatlar
(СaСO3) miqdori 10-20 dan 20-22 foizgacha o’zgarib turadi.
Bo’z tuproqlar profili ko’pincha turli tuzlardan yaxshi yuvilgan bo’lib, 1,5-2 m
chuqurlikka qadar suvda oson eruvchi tuzlar, deyarli saqlanmaydi. Ammo och
tusli bo’z tuproqlar orasida qoldiq-sho’rxoksimon turlari uchraydi. Ularning hatto
1 m bo’lgan qatlamida gips va suvda oson eriydigan tuzlar ko’p. Sug’oriladigan
sharoitda ikkilamchi qayta sho’rlanish jarayoni rivojlangan. Bu haqda kitobning
alohida «Sho’rlangan tuproqlar» mavzusida batafsil to’xtab o’tilgan.
Bo’z tuproqlarning agrokimyoviy tarkibiga doir materiallar 86-jadvalda
berilgan.
Och tusli bo’z tuproqlarda gumus miqdori juda kam va A-gorizontida 1,2-1,4
foiz chamasida, pastki qatlamlarda kamayib boradi. Oziq moddalar miqdori
jihatidan kam ta’minlangan tuproqlar jumlasiga kiradi. Umumiy azot, 0,05-0,11,
fosfor 0,10-0,14 va kaliy miqdori 1,77-2,22 foiz atrofida. Shudgorlangan lalmikor
yerlardagi och tusli bo’z tuproqlarda gumus (0,7 foiz) va boshqa oziq elementlar
miqdori ancha kamayadi.
85-jadval
Bo’z tuproqlarning kimyoviy tarkibi
(karbonatsiz tuproqlarga nisbatan, foiz (B.Gorbunov)
Chuqur
ligi, sm
SiO2
Fe2O
3
Al2O3
CaO
Mg
O
K2O
Na2
O
TiO2 Mn
O
SiO2
——
R2O
Razrez 71005. Och tusli bo’z tuproq
A1
A2
B1
B2
C
0-5
5-156
20-30
55-65
170-180
72,14
70,24
69,72
70,61
71,75
5,02
5,25
4,75
5,06
4,55
14,52
14,59
15,15
14,61
14,64
0,29
0,84
1,52
0,88
0,25
2,99
2,12
2,75
3,09
3,32
2,31
2,68
2,53
2,53
2,37
1,79
1,75
1,87
1,87
2,09
0,52
0,58
0,56
0,64
0,60
0,09
0,09
0,09
0,08
0,07
7,0
6,6
6,5
6,8
7,1
Razrez 72002. Tipik bo’z tuproq
65018. Angren
havzasining chap
qirg’og’i, qo’riq
yer
67019. G’allaorol
tog’ orasi
cho’kmasi,
shudgorlangan
lalmikor
0-4
4-14
14-30
30-65
100-140
0-14
14-22
22-45
65-85
3,96
2,49
1,36
0,66
0,34
1,40
1,12
0,74
0,49
0,251
0,161
0,099
0,053
0,030
0,094
6,083
0,057
0,042
9,2
8,8
8,0
7,2
6,6
8,6
8,6
7,5
6,8
0,209
0,174
0,166
0,139
0,133
0,166
0,163
0,153
0,128
86,8
14,4
6,6
4,1
0,2
20,8
14,6
5,2
3,8
2,41
2,47
2,36
1,99
1,85
2,41
2,36
2,26
2,17
770,7
457,9
369,4
164,8
101,2
450,4
450,4
267,7
120,5
Tipik bo’z tuproqlarning yuqori gorizontlarida gumus 1,5-4 foizgacha bo’lib,
azot esa chirindi miqdoriga bog’liq. Bu tuproqlar fosforga ancha boy: umumiy
P2O5 0,15-0,30 foizgacha yetadi. Uning miqdori ona jinslar tarkibiga bog’liq.
Umumiy kaliy ham ko’p (2,1-3,0 foiz). Tipik bo’z tuproqlarda kaliyning suvda
eriydigan haarkatchan formasi och tusli tuproqlarga nisbatan ancha yuqori (393-
482 mg/kg).
To’q tusli bo’z tuprolar tarkibida gumus 4-5, azot esa 0,25-0,4 foizga qadar
bo’ladi. Harakatchan fosfor (87 mg/kg) va kaliy (770 mg/kg) ga ham boy.
Och tusli va tipik bo’z tuproqlarning gumusi tarkibida fulvokislota ko’proq
(Cgk:Cfk<1). Gumin kislotasi nisbatan oddiy formalardan iborat.
To’q tusli bo’z tuproqlardagi gumus fulvat-gumatli tarkibga ega. O’tloq bo’z
tuproqlarda gumus ko’p bo’lishi bilan birga, uning sifati ham ancha yuqori. Bu
gumin kislotasi gruppasining ko’payishiga bog’liq.
Tuproqning bir metr qalinligida gumus zahirasi och tusli bo’z tuproqlarda 50-
60 t/ga, to’q tusli bo’z tuproqlarda esa 140-160 t/ga yetadi.
Bo’z tuproqlarning singdirish sig’imi past, och tusli bo’z tuproqlarning yuqori
gorizontlarida 100 g tuproqda 9-10 mg/ekv, tipik bo’z tuproqlarda 12-15 mg/ekv
va to’q tusli bo’z tuproqlarda 15-20 mg/ekv ni tashkil etadi. (87-jadval).
Singdirilgan kationlarning 80-90 foizi Ca2+ va 10-15 foizi Mg2+ga to’g’ri keladi.
87-
jadval
Bo’z tuproqlarda singdirilgan kationlar tarkibi
Chuqurligi,
Sm
100 g tuproqda, mg/ekv
Jamiga nisbatan, foiz
Ca2+
Mg2+
K+
Na+
jami
Ca2+
Mg2+
K+
Na+
Razrez 148. Och tusli bo’z tuproq. Nurota vodiysi. (I.Boboxo’jayev)
0-16
20-30
40-50
60-70
90-120
9,78
8,65
7,68
9,83
9,12
0,59
0,41
0,49
1,97
1,81
0,35
0,43
0,40
0,45
0,56
0,15
0,18
0,22
0,30
0,25
1087
9,67
8,69
12,55
11,74
89,96
89,45
87,22
78,32
77,68
5,42
4,23
5,63
15,69
15,36
3,21
4,45
4,60
3,61
4,85
1,41
1,87
2,55
2,38
2,11
Razrez 72002. Tipik bo’z tuproq. (B.V.Gorbunov)
0-5
6-16
45-55
90-100
145-155
11,33
9,98
6,94
7,13
3,79
0,74
0,73
1,73
2,73
4,60
1,20
0,95
0,74
0,18
0,18
Yo’q
-
-
-
0,03
13,27
11,66
9,41
9,44
8,40
85
86
74
76
46
6
6
18
22
54
9
8
8
2
-
-
-
-
-
-
Razrez 65016. To’q tusli bo’z tuproq (B.V.Gorbunov)
0-4
4-14
50-60
100-110
150-160
12,47
11,53
9,08
7,57
5,34
0,99
0,74
1,73
1,93
4,09
1,33
1,10
0,31
0,26
0,18
0,09
0,09
0,09
0,09
0,09
14,88
13,48
10,21
9,85
9,80
84
86
79
77
54
6
5
17
19
43
9
8
3
3
2
1
1
1
1
1
Ammo, ayniqsa tipik va to’q tusli bo’z tuproqlarning pastki qatlamlarida
singdirilgan magniy ko’p bo’lib, singdirish sig’imiga nisbatan ba’zan 45-55
foizga yetadi. Singdirilgan natriy kam-umumiy hajmiga nisbatan 1-2,5 foizni
tashkil etadi.
Sho’rtoblangan bo’z tuproqlarda esa singdirilgan natriy ko’payadi.
Fizik xossalari. Tipik bo’z tuproqlarning yuqori gorizontlarida zichlik uncha
yuqori emas (zichligi 1,17-1,22 g/sm3), och tusli bo’z tuproqlarda esa ancha katta
(zichligi 1,35-1,45 g/sm3). Bo’z tuproqlarning barcha profili uchun yuqori kovaklik
(50-60 foiz) xarakterli. (88-jadval).
88-jadval
Bo’z tuproqlarning fizikaviy xossalari (B.V.Gorbunov)
Tuproq
gorizonti va
chuqurligi,
sm
Qattiq fazasi
zichligi, g/sm3
Zichligi, g/sm3
Umumiy
kovakligi foiz
Tuproq
gorizonti va
chuqurligi, sm
Qattiq fazasi
zichligi, g/sm3
Zichligi, g/sm3
Umumiy
kovakligi foiz
Och tusli bo’z tuproq. Tipik bo’z tuproq.
Qo’riq Yer. Razrez 1 Qo’riq Yer. Razrez 4
A1 0-5
A2 5-10
B1 10-20
B2 35-40
2,75
2,75
2,73
2,71
1,35
1,45
1,39
1,22
51
47
49
55
A1 0-2
A2 5-15
B1 20-30
B2 50-60
B3 120-130
2,72
2,72
2,74
2,73
2,71
1,17
1,22
1,20
1,21
1,25
57
55
56
56
54
Bo’z tuproqlar fizik xossalarining qulay bo’lishi, asosan undagi
mikroagregatlarning ko’pligi va tuproqdagi jonivorlarning aktiv faoliyati bilan
bog’liq. Bo’z tuproqlar sug’orilganda, uning fizikaviy xossasi ancha
yomonlashadi. Tuproq profili zichlashib, suv o’tkazuvchanligi pasayadi.
Sug’oriladigan tuproqlarning tarkibi, xossalari va tasnifi.
O’zbekiston sharoitida sug’orilma dehqonchilik keng tarqalgan, sug’oriladigan
tuproqlar asosan tipik va och tusli bo’z tuproqlar mintaqasida va cho’l zonasining
sur-qo’ng’ir tusli, taqirli tuproqlarida joylashgan. Sug’orilma dehqonchilik
qilinadigan yirik rayonlar yoki vohalar jumhuriyatimizda Zarafshon, Amudaryo,
Sirdaryo oralig’ida va Farg’ona vodiysida tarqalgan. O’zbekistonda sug’oriladigan
och tusli, tipik to’q tusli bo’z tuproqlar, bo’z-o’tloq tuproklar o’z tabiiy
xossalariga ko’ra eng unumdor hisoblanadi, taqirli, ayniqsa sur-qo’ng’ir tusli va
qumli cho’l tuproqlari esa kam unumlidir. Ular bir – biridan suv-fizik xossalari va
chirindi miqdori bilan farq qiladi. (89 jadval).
89- jadval
Sug’oriladigan tuproqlarning fizik xossalari va ulardagi chirindi miqdori (I.S.
Rabochev, A.I. Imomaliyev, 1985 y)
Tuproq
Hajmiy
Nam
Chirindi, %
massasi,
g/sm3
sig’imi, %
Unumdor-
ligi past
tuproq
Unumdor-
ligi
o’rtacha
tuproq
Unumdor-
ligi
yuqori
tuproq
Tipik bo’z tuproqlar
1,3-1,4
24-28
1,0
1,2
1,5
Och tusli bo’z
tuproq
1,3-1,5
23-25
0,8
1,0
1,2
O’tloq tuproq
1,3-1,5
23-25
0,8
1,0
1,2
Taqir tuproq
1,4-1,5
20-21
0,8
0,8
1,0
Sur-qo’ng’ir tusli
tuproq
1,4-1,5
18-20
0,4
0,6
0,8
Qumli cho’l tuproq
1,4-1,5
15-18
0,3
0,5
0,7
Qachon o’zlashtirilganligiga va qancha vaqtdan buyon sug’orib kelinishiga qarab
turli tuproqlar profili tuzilishida turli xil o’zgarishlar sodir bo’ladi. Sug’orish
ta’sirida elyuvial jarayon rivojlanadi, yangi agroirrigasion qatlam yuzaga keladi va
biologik aktivligi oshib, tuproqda biologik aktiv moddalar ko’payadi. Hozirgi
madaniy dehqonchilik sharoitida bunday o’zgarishlar ayniqsa tez sodir bo’ladi.
Har yili yerga ko’p miqdorda mahalliy va mineral o’g’itlar solish va yerga chuqur
ishlov berish natijasida tuproqda ko’plab organik moddalar to’planadi, uning
agrofizik xossalari yaxshilanib boradi, genetik qatlamlari ancha o’zgaradi.
Shunday qilib, yangi tuproq tipi yuzaga keladi, bunday avtomorf va gidromorf
tuproqlarning xossalari deyarli teng bo’lib qoladi. Cho’l tuproqlari bilan bo’z
tuproqlar orasida ham farq deyarli qolmaydi.
O’zbekistonning kadimdan dehqonchilik qilib kelinadigan rayonlarida qalin
agroirrigasion qatlamli tuproqlar keng tarqalgan. Bu tuproqlar voha tuproqlarining
mustaqil bir tipi sifatida ajratiladi. Ularni birinchi bo’lib M.A. Orlov (1933)
«Madaniy sug’oriladigan» tuproqlar deb ta’riflagan. Hozirgi vaqtda O’zbekiston
tuproqshunoslari bo’z tuproqli mintaqa va cho’l zonasi voha tuproqlarining
klassifikasiyasini ishlab chiqishgan. B.V. Gorbunov va N.V. Kimberglar
tomonidan yaratilgan (1962, 1975) O’zbekistonning sug’oriladigan tuproqlar
klassifikasiyasida quyidagi tuproq tiplari ajratiladi:
1. Sahro mintaqasining o’tloqi-voha tuproqlari;
2. Sahro mintaqasining botqoq-voha tuproqlari;
3. Taqir-voha tuproqlari;
4. Bo’z tuproqlar mintaqasining botqoq-voha tuproqlari;
5. Bo’z tuproqlar mintaqasi o’tloqi-voha tuproqlari;
6. Bo’z voha tuproqlari.
Bu tuproq tiplari, keyinchalik qaysi tuproq-iqlim mintaqasida tarqalganligi,
sug’orish natijasida kay darajada o’zgarganligiga qarab mayda taksonlarga
bo’linadi. Chunki, sug’oriladigan tuproqlar har xil tuproq-iqlim sharoitida
rivojlanib, ularda o’sha mintaqaga xos bo’lgan tabiiy tuproqlarning ba’zi
xususiyatlari u yoki bu darjada saqlanadi.
R.Q. Qo’ziyev (1996) sug’oriladigan tuproqlar klassifikasiyasiga bir qator
o’zgarishlar kiritishni tavsiya etadi. Bunda sahro mintaqasida tarqalgan, asosan
uch tuproq tipi – sur-qo’ng’ir tusli, qumli sahro va taqirli tuproqlar sug’orilib
dehqonchilik qilinishi, sug’orish jarayonida o’z xossa va xususiyatlarini butunlay
o’zgartirishi, rivojlanishining oxirgi bosqichida ular yagona tuproq profiliga ega
bo’lishini hisobga olib, bu tuproqni saqro-voha tuprog’i deb atashni tavsiya qiladi.
Bo’z tuproqlar mintaqasining sug’oriladigan tuproqlari uchun 2 ta asosiy tuproq
tipi – bo’z voha va o’tloqi voha tuproq tipini ajratadi. Shu bilan birga voha –
botqoq tipi va o’tloqi-botqoq-voha tipchasini ajratishni tavsiya etmaydi, va
O’zbekistondagi sug’oriladigan tuproqlar klassifikasiyasining umumiy sxemasini
quyidagicha taklif etadi. (R.Q. Qo’ziyev, 1996) (90- jadval).
Ushbu keltirilgan klassifikasiya sxemasisida sug’orish jarayonida tubdan
o’zgargan mustaqil tuproq tiplari birinchi o’ringa qo’yilgan.
Ularning keyingi mayda taksonomik birliklarga bo’linishi agroirrigasion
gorizontlarning qalinligi, mexanik tarkibi, sho’rlanish, yemirilish darajasi, ona
jinslar xarakteriga asoslangan.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan shuni xulosa qilib aytish lozimki, tuproq
klassifikasiyalarini ishlab chiqish tarixi juda uzoq bo’lishiga qaramasdan, dunyoda
hatto yagona olingan mamlakatda ham unga bir xil yondoshish mavjud emas.
Voha tuproqlarining muhim genetik xususiyatlaridan biri tuproq qatlamining
deyarli bir xil tarkibli bo’lishidir. Undagi agroirrigasiya yotqiziqlari ta’sirida
yuzaga kelgan yangi qatlam 1-2 m va undan ham ortiqdir. Ular genezisining yana
bir o’ziga xos xususiyati shundaki, har yili sug’orish suvi bilan birga ko’p
miqdorda agroirrigasion oqiziqlarning kelib qo’shilishi hisobiga tuproq paydo
qiluvchi jarayonlarning yangilanib borishidir.
90- jadval
O’zbekistonning sug’oriladigan tuproqlari klassifikasiyasi sxemasi (R.Q.
Qo’ziyev, 1996)
S u v t a r t i b i t i p l a r i
Irrigasiya-avtomorf
O’tma
Irrigasiya-gidromorf
B o’ z t u p r o q l a r m i n t a q a s i
I tip. Buz-voha tuproq
Tipchalar:1.1. Xususan,bo’z-voha
1.2.Sug’oriladigan och
II
tip.O’tloqi-voha
tuproq
Tipchalar:2.1.Xususan,o’
tloqi-voha
2.2.Sug’oriladig
tusli bo’z
1.3.Sug’oriladigan
tipik bo’z
1.4.Sug’oriladigan to’q
tusli bo’z
an
o’tloqi-
allyuvial
2.3.Sug’oriladig
an o’tloqi soz
2.4.Sug’oriladig
an botqoq-o’tloq
1.5.O’tloqi-bo’z-voha
1.6.Sug’oriladigan o’tloqi
voha 2.5.Bo’z-
o’tloqi-voha
2.6.Sug’oriladigan bo’z-
o’tloqi
III tip. Sug’oriladigan
botqoq
tuproq.
Tipchalar:3.1.Sug’oriladi
gan
gilli
botqoq
3.2.Sug’oriladigan torfli
botqoq
S a h r o m i n t a q a s i
IV tip. Sahro-voha tuproqlari
Tipchalar:4.1.Xususan,sahro-voha
4.2.Sug’oriladigan
taqirli
4.3.Sug’oriladigan sur-qo’ng’ir
tusli
4.4.Sug’oriladigan qumli sahro
V tip. O’tloqi voha
Tipchalar: 5.1.Xususan
o’tloqi
voha
5.2.Sug’oriladigan
o’tloqi-voha allyuvial
5.3.Sug’oriladigan
o’tloqi
soz
5.4.Sug’oriladigan
